Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 3]

Ongrijpbaar leven
Wankelen tussen biografie en vie romancée
door Bas van Putten

De werkelijkheid is glad ijs, juist waar hij voor het grijpen ligt. Ik kan het weten, want ik werk momenteel aan een biografie van de Nederlandse componist Peter Schat (1935-2003). Het is geen nieuws dat Peter Schat homoseksueel was. Wie het niet wist, is er sinds de roman Lucifer van Connie Palmen achter. Wat alleen intimi weten, is dat Schats vader het ook was. Tenminste, daar wijst alles op. Het nieuws gewerd mij via de zuster van Schats moeder, die zich herinnerde dat het in de streng-protestantse bakkersfamilie Schat eind jaren veertig een publiek geheim was dat Jaap Schat in de vrije uren zekere ‘ondergrondse gelegenheden’ bezocht - gay bars wellicht, wie zal het zeggen. Een en ander werd bevestigd door Schats zuster in Amerika, die me vertelde dat vaders seksuele geaardheid voor zijn vrouw reden was nog in de jaren zeventig van hem te scheiden. Ten slotte heb ik het van Schat zelf, die in de late brieven aan zijn moeder openlijk over de homoseksualiteit van zijn vader schrijft. Daar staat het, zwart op wit: vader was zeker homoseksueel.

Nu doemen twee vragen op. Hoe zeker kan ‘zeker’ zijn en, twee, hoe relevant is het? Om met het eerste te beginnen: elke falsificatie is er een, en ze zijn er. Toen Schats broer Erick het zijn vader op zijn sterfbed rechtstreeks vroeg, bezwoer die dat hij nooit een man had aangeraakt. Daarbij was Peter Schat niet iemand op wiens uitlatingen je blind kan varen. Een grote mystificator, noemen vrienden hem. Misschien wilde hij zo graag een vader die op hem leek, dat hij hem verdichtte vanuit zijn eigen seksuele geaardheid.

En wat de kwestie van de relevantie betreft: als het waar is, is het van belang. Ik vond hartstochtelijke, aangrijpende brieven van de jonge Peter Schat waarin hij zijn vader, die inmiddels ver weg in Californië een bakkerij bestiert, ter verantwoording roept, en waarvan elke zin de achterliggende bedoelingen lijkt bloot te leggen. Ik citeer: ‘Alles wat je in jezelf haat, je gevoeligheid, je zwakheid, je vrouwelijkheid, dat ben ik, en je hebt me dat laten voelen. Als je jezelf had leren aksepteren, deze dingen in jezelf die het wezen van je persoonlijkheid uitmaken, als je van al die dingen in jezelf had leren houden, in plaats van ze te verachten en je ervoor te schamen, omdat je “sterkere” en mannelijker broers je minderwaardig deden voelen, dan had je ook van mij gehouden. En dat heb je niet.’

Verderop wijst de zoon de vader op diens ‘schijnleven’. En hij eist hom of kuit: ‘Het minste wat ik van je vraag is een erkenning van mij, van mijn persoonlijkheid en dus ook van mezelf, want wij zijn bijna hetzelfde.’ Was getekend: Peter Schat, 19 augustus 1964.

Men spitst de oren. Schijnleven. Vrouwelijkheid. Aan de borreltafel zeg je in zo'n geval dat een plus een twee is. Enige probleem is dat nergens in de brief het woord homoseksualiteit valt. Dit is op zich niet verwonderlijk, want dat woord had Schat senior kunnen afschrikken - de kunst voor Peter Schat was misschien juist om in die met taboes beladen tijd de boodschap zo te brengen dat deze pijnloos aankwam. Het probleem is dan alleen: hoe moet ik er als biograaf over schrijven? Ik kan het onderwerp niet uit de weg gaan. Alles wijst er op dat het taboe op homoseksualiteit een diepe kloof tussen vader en zoon heeft gecreëerd. Maar dit staat nergens expressis verbis.

Anders gezegd: ik voel dat ik beet heb, maar wat is er aan hard bewijs? Ik bezit alleen ‘circumstantial evidence’, zoals dat in Amerikaanse politieseries heet, en late, deels indirecte getuigenissen. Nergens in de bron-

[p. 4]

nen of herinneringen heb ik Schat sr op heterdaad betrapt met een schandknaap. Misschien loopt er in Utrecht nog een oude man rond die omstreeks 1950 als jonge jongen een affaire met hem heeft gehad, maar die moet ik nog tegenkomen. En al vond ik hem, dan nog zou ik het allemaal van horen zeggen hebben. Ik was er niet bij. Ik glibber hier over het gladde ijs van de werkelijkheid.

Een omgekeerd voorbeeld: in 2009 verscheen mijn roman Nachtlied. Het boek behandelt de strijd die de componist Robert Schumann (1810-1856) en zijn geliefde Clara Wieck (1819-1896) tot voor de rechter voerden om haar vader Friedrich ertoe te bewegen in te stemmen met hun huwelijk. Na twee jaar diepgaande research had ik aan dat onderwerp ook een biografische studie kunnen wijden, maar ik had zeer goede redenen de geschiedenis te bewerken tot vie romancée. Ik vond sterke argumenten, maar geen harde bewijzen voor mijn vermoeden dat vader Wieck zich niet geheel ten onrechte tegen dat huwelijk had verzet. Ik werd overweldigd door de indruk dat hij meteen al wist wat ik na bestudering van Schumanns dagboeken en zijn correspondentie met Clara concludeerde. Mijn onontkoombare maar onbewijsbare slotsom was dat die twee koningskinderen elkaar niet hadden moeten vinden omdat er sprake was van een fundamentele onverenigbaarheid van karakter.

Anders gezegd: ik voelde dat ik beet had, maar wat had ik aan hard bewijs? Een musicologisch-biografische verhandeling zou me onvoldoende ruimte hebben geboden voor de speculatieve bewegingsvrijheid die ik nodig had om de hypothese te verzilveren. Wat ik van mijn studies voor het boek evenwel heb geleerd, is dezelfde platte waarheid waarop ik met het levensverhaal van Peter Schat nu opnieuw stuit. En het is een waarheid die de biograaf niet genoeg onder ogen kan zien: de werkelijkheid is en blijft glad ijs, juist waar hij voor het grijpen ligt.

Ziehier het kernprobleem van de biograaf, zoveel heb ik van Schumann opgestoken. Ik was altijd zeer in hem geïnteresseerd en wilde alles over hem weten. Eerst over zijn muziek, die ik als puber speelde - de ‘Faschingsschwank aus Wien’, de ‘Kinderszenen’, ‘Arabeske’, ‘Carnaval’ - later ook over de man. Een raadselachtig leven blijft het, al lijken we het in grote lijnen goed te kennen.

We weten dat hij de zoon was van een hardwerkende boekhandelaar en uitgever, die in Schumanns geboortestad Zwickau een succesvolle nering dreef en zoals de meeste mannelijke leden van zijn geslacht jong stierf. We weten dat de jonge Robert een probleemloze jeugd had, waarin hij alle ondersteuning kreeg die een musicus in spe kan wensen. We weten dat zijn goede vader hem een vleugel schonk en aan Carl Maria von Weber vroeg of zijn zoon bij hem in de leer mocht. We weten dat Robert aan de piano geweldig improviseerde maar aan zijn bureau even geweldig schreef en dichtte, zodat hij op zijn zeventiende nog niet wist of hij zich nu poëet of musicus moest noemen. We weten dat hij zeer tegen zijn zin rechten studeerde in Leipzig en Heidelberg, tot de muziek hem zo bij de lurven greep dat hij zijn moeder en zijn voogd smeekte er zijn vak van te mogen maken. We weten dat hij het groene licht kreeg dankzij de bemiddeling van zijn leraar Friedrich Wieck, die zijn moeder verzekerde dat hij Schumann, als die hard genoeg werkte, tot een groot virtuoos kon drillen. We weten dat die droom uiteenspatte, toen Robert zijn rechterhand forceerde. We weten dat hij toen maar componist werd, aanvankelijk van alleen pianowerken, en ook een gevreesd criticus die met zijn Neue Zeitschrift für Musik een niet onbelangrijk stempel drukte op het publieke debat over muziek tussen zeg 1834 en 1844.

We weten al te goed dat Schumann in 1840 na een lange strijd, waaraan zelfs de rechter te pas moest komen, toch trouwde met zijn Clara, de dochter van zijn leraar die zo tegen het huwelijk was gekant. We weten dat hij na de voltrekking van dat huwelijk in achtereenvolgens stapels liederen, zijn eerste symfonieën en meesterlijke kamermuziek componeerde, alsof de echtverbintenis hem van zijn psychische blokkades had verlost. We weten

[p. 5]

dat Robert en Clara zeven kinderen kregen. We weten toch ook dat hij vaak ziek en treurig was, en dat het slecht met hem afliep. We weten zelfs dat hij in 1854 na een vermeende ‘zelfmoordpoging’ werd opgenomen in de ‘Heilanstalt’ Endenich bij Bonn, waar hij in 1856 in deplorabele toestand de laatste adem uitblies. We weten zelfs dat hij in Endenich zijn artsen inlichtte over een in 1831 opgelopen syfilisbesmetting die hem waarschijnlijk fataal is geworden (maar niet Clara, niet zijn kinderen; de besmetting is na enkele jaren niet meer overdraagbaar).

Kortom: ‘we’ weten behoorlijk wat over hem, gezien het feit dat hij al bijna anderhalve eeuw dood is. De Schumann-biograaf beschikt dan ook over een weelde aan materiaal: dagboeken, correspondentie, huishoudboekjes, artikelen, getuigenissen. Zelfs de artsenverslagen van Schumanns behandelaars in Endenich liggen gewoon in de boekhandel. En wat een prachtig, tragisch onderwerp is hij. Een grote liefde, een hartverscheurend oeuvre, een gruwelijke ziekte - opkomst en ondergang. Zo zien wij biografen het graag.

Bezie je dit rijk gedocumenteerde leven evenwel nader, dan zie je overal gaten vallen en steeds meer vraagtekens in het levensverhaal. De twijfels resoneren in de eindeloze debatten over Schumanns ziekte; was het echt syfilis, was het die syfilis alleen, of was er meer aan de hand, een erfelijke aandoening wellicht, of schizofrenie? Waren zijn veelbesproken depressies wel depressies? Verdiende zijn zelfmoordpoging in 1854 wel die naam? Hoe gek was hij nu werkelijk in Endenich, in het licht van de bewering door Bettina von Arnim dat ze op ziekenbezoek een alleszins toerekeningsvatbare man had ontmoet? Het gladde ijs van de werkelijkheid begint al snel dicht te vriezen.

Zelf ben ik altijd geïntrigeerd geweest door het drama dat voorafging aan Schumanns huwelijk met Clara Wieck. Als in december

[p. 6]

1835 Wieck ontdekt dat zijn dan al voormalige leerling Schumann een relatie heeft met zijn zestienjarige dochter Clara, breekt de pleuris uit. Hij ontvoert haar onmiddellijk naar Dresden, verbiedt de twee elk contact. Tussen februari 1836 en september 1837 zullen de geliefden elkaar niet zien; van september 1838 en april 1839, als hij in Wenen en zij onder meer in Parijs zit, evenmin. Daarna blijft het bal. Op de vulkanische Wieck is geen peil te trekken. De ene keer lijkt hij onder onmogelijke voorwaarden bereid met een huwelijk in te stemmen, dan weer verklaart hij dat hij nooit akkoord zal gaan. Uiteindelijk zal Clara in september 1839 op aandringen van Schumann de rechter om toestemming voor een huwelijk vragen. De zaak, door Wieck bewust getraineerd met vertragingsacties en grove verdachtmakingen aan het adres van zijn dochter en toekomstige schoonzoon, wordt na een slopend jaar procederen in hun voordeel beslist.

Waarom heeft Friedrich Wieck zich zo heftig verzet tegen Schumanns huwelijk met Clara? Hij had zijn redenen, vond hij. Hij heeft tot voor de rechter geprobeerd te bewijzen dat Schumann een labiele zuiplap was. Dat hij niet genoeg verdiende, en daarom zijn dochter niet de zekerheden kon verschaffen die ze verdiende. Daar zit misschien wat in. Wiecks optreden moge nu nogal paternalistisch en ouderwets overkomen, maar op zichzelf zijn drankmisbruik en armlastigheid nog geen redeloze argumenten in een tijd waarin de man nog werd geacht zijn vrouw te kunnen onderhouden en beschermen.

Hoe Schumann de fles kon raken, had Wieck in Leipzig met eigen ogen kunnen vaststellen - in Roberts dagboeken is het aantal meldingen van zware katers niet te tellen. Ook was het geen geheim dat Schumann het ondanks een erfenis niet buitensporig breed had, al was hij niet de arme sloeber die Wieck van hem wilde maken. Evenmin misplaatst, en wellicht zelfs getuigend van een zeker emancipatoir elan, was Wiecks vrees dat zijn getalenteerde dochter, die als pianiste tot in Wenen triomfen had gevierd, door een huwelijk zou worden veroordeeld tot het huismoederschap.

Tegelijkertijd zie je dat Wiecks hetze tegen Schumann - en later ook tegen zijn dochter, als die weigert in te binden - gaandeweg pathologische vormen aanneemt. Deze vader moet een afgrijselijk wraakzuchtige potentaat zijn geweest. Als hij scheidt van zijn eerste vrouw Marianne staat hij toe dat de piepjonge Clara bij haar moeder blijft, maar op voorwaarde dat ze bij hem terug zal keren als ze vijf is, want hij wil een meesterpianiste van haar maken - wat overigens volkomen lukt. Tegelijk is hij hartverscheurend gewelddadig tegen zijn zoon Alwin, die als musicus niet in de schaduw kan staan van zijn zuster.

Als het conflict tussen de vader en de verloofden zich toespitst, stuurt Friedrich smaadbrieven de wereld in om niet alleen Schumann, maar ook zijn dochter zwart te maken. Hij snijdt alle levenslijnen met zijn oogappel rigoureus door. Hij weigert Clara haar vleugel terug te geven. Naar het geld dat ze onder zijn leiding met tournees verdiende, kan ze fluiten. Sterker nog: hij dreigt haar met een schadeclaim. Hij wil haar laten opdraaien voor de kosten die hij als haar pedagoog en begeleider heeft gemaakt. Wat zich in de periode van december 1835 tot het huwelijk in september 1840 tussen deze tiran en de geliefden heeft afgespeeld, is onvoorstelbaar.

Wat kan een biograaf schrijven over het onvoorstelbare? Dat is buitengewoon moeilijk. De verleiding is groot Friedrich Wieck te bestempelen als een gevaarlijke gek. Dat is meteen de gemakkelijkste weg. Hij maakt het onvoorstelbare voorstelbaar. Maar Friedrich Wieck, dat maakt het zo lastig, was ook de man die van zijn gekoesterde leerling Schumann de hoogste verwachtingen had. De haat was ooit echte liefde. Hoor hoe lovend Wieck zich in 1834 tegenover de baron Von Fricken - vader, pleegvader bleek later, van Schumanns toenmalige liefje Ernestine - over Schumann uitliet: ‘Wieviel müsste ich schreiben, um diesen etwas launigen, störrischen, aber noblen, herrlichen, schwärmerischen, hochbegabten, bis ins Tiefste geistig ausgebildeten genialen Tonsetzer und Schriftsteller näher zu beschreiben.’

[p. 7]

Oog in oog met deze warme woorden rijst de vraag: wat kreeg deze man zo ver dat zijn genegenheid voor Schumann in blinde haat verkeerde, terwijl hij - dat schrijft Clara - diens muziek bleef verdedigen? Kan hij een motief hebben gehad dat dieper ging dan het voor een artiestenvader toch wat benepen financiële argument of het veronderstelde zuipen van Schumann dat hij, toen het er voor de rechter op aankwam, niet eens bewezen kreeg?

Op dit punt werd ik overvallen door de volgende gedachte: stel dat Wieck heeft geweten van Schumanns syfilisbesmetting? Of, nog hypothetischer, had hij misschien voorvoeld dat deze twee ten diepste niet voor elkaar bestemd waren? Deze bezwaren zijn nimmer met argumenten hard te maken - zeker niet voor een rechtbank. Zocht Wieck wellicht daarom alle spijkers op laag water die hij kon vinden?

Alles is mogelijk. Nooit mag je uitsluiten dat we iets gewoonweg niet weten. Wat kon ik bewijzen? Niets, eigenlijk. Anders dan Wieck heb ik Schumann nooit zien zitten in café Kaffeebaum in Leipzig, hoofd op de arm geleund, dronken en zwijgend. Ik heb beiden niet gekend. Jawel, ik ken de componist, de dagboekscribent, de muziekbespreker en de brievenschrijver Schumann. Ik voel een diepe affiniteit met hem. Maar misschien was hij als mens van vlees en bloed een hard gelag. Het kan.

Toen de schrijver Friedrich Hebbel in juli 1847 Schumann in Dresden bezocht, was hij verbijsterd. Schumann toonde zich koppig en zwijgzaam. Hij luistert nog minder dan hij spreekt, schreef Hebbel later. En Wagner oordeelde kortweg over Schumann: een onmogelijk mens. Dat was Wagner trouwens zelf ook. Niettemin, dit was de levende Schumann, de lispelende Einzelgänger voor wie Wieck angstig terugdeinsde. ‘Ein Krüppel,’ noemde hij hem walgend. - Het verraderlijke is dat je het op papier niet aan Schumann afziet: deze idiote ‘kreupelaar’ was een van de grootste componisten, maar tevens een van de belangrijkste en best formulerende muziekschrijvers van de negentiende eeuw.

Er is nog iets, en misschien zag Wieck dit

[p. 8]

scherper dan wij dat kunnen. Muzikaal konden de verschillen tussen de twee gelieven niet groter zijn. Clara speelde al jong muziek van Schumann, en heel moedig ging ze daarmee door in de tijd dat haar vader zijn toorn over hen uitstortte. Toch waren ze in muzikaal opzicht twee volkomen andere werelden: zij was meer op de hand van de traditie, hij belichaamde de vooruitgang. Daar komen fricties van. Zijn radicale teugelloosheid beviel haar niet en zo jong als ze was, stak ze haar bezwaren niet onder stoelen of banken. Toen hij aankondigde een strijkkwartet te willen schrijven, drukte ze hem op het hart: ‘Quartetten willst du schreiben? [...] Ich freue mich sehr darauf, nur bitte recht klar. Es schmerzt mich gar zu sehr wenn die Leute Dich verkennen - das sollen sie nicht!’

Bitte recht klar - met andere woorden: gedraag je eens. En hij voelde het. Over hun vaak liefdevolle, maar problematische correspondentie viel telkens weer de schaduw van een muzikale incompatibilité des humeurs, die steeds vaker ook karakterologisch bleek. Alles werd bedekt met de mantel der vurige liefde, maar hoor hem terugslaan, de wolf in schaapskleren: ‘Aber “bitte recht klar” - das klingt ja wie von einem Dresdner Fräulein.’

Het moet ergens op dit punt zijn geweest dat ik oog in oog langzaam mijn biografie veranderde in een roman, want een biograaf brandt al snel zijn vingers aan donkere wolken, terwijl een schrijver ze kan vangen en ontrafelen.

Dit blijkt als we twee zeer verschillende Schumann-biografieën vergelijken in de behandeling van deze geschiedenis. Het gaat om John Worthens recente Schumann; Life and death of a musician (2007) en Walther Dahms' aloude Schumann (1912).

Worthen schrijft: ‘Wieck had been a loyal supporter of Schumann's professional ambitions, but when it came to a choice between Clara's career and what Schumann wanted, there was no competition.’ Hij vermoedt kortom dat Wieck zich verraden heeft gevoeld door zijn geliefde dochter en degene die hij zag als zijn aangenomen zoon. Alle gezagsverhoudingen worden ondermijnd als die zijn dochter afpikt. Worthen denkt dat alle andere bezwaren wegvielen tegen dat ene: het verraad dat hij voelt als zijn lievelingen hem achterlaten. De vader straft zijn kinderen; hij leert ze een lesje; hij toont ze wie de baas is.

Het klinkt plausibel. Toch blijft het speculatie. Je ziet de schrijver dan ook armslag houden. Probably, schrijft Worthen dikwijls, of: it seems that. Die terughoudendheid past een biograaf, maar illustreert de ernst van het probleem - net nu het er op aan komt. Over de directe oorzaak van de breuk met zijn leraar zegt ook Schumann helaas niets. ‘Kerstavond 1835 - nieuwjaarsdag 1836: breuk met Wieck,’ schrijft hij in zijn dagboek. Meer niet. Wat er echt is gebeurd, wie es eigentlich gewesen - het blijft gissen.

Nu Walter Dahms in zijn Schumann-biografie van een eeuw oud: ‘Wiecks Standpunkt war ebenso lächerlich wie unbegründet und - boshaft. Er hatte eine Kleinlichkeit in der Gesinnung, die ihn gegen alles andere blind machte.’ De in wezen nauwelijks getalenteerde man was, in de ogen van de biograaf, verblind door ‘heerszucht’ en ‘autoriteitsdrift’ en de lust tot ‘tirannie’. Hier staan Schumann en Clara voor de positieve helden die door een kwade macht, een ‘ignorierte väterliche Autorität’, te gronde worden gericht. Schande! Voor zijn verwoesting van twee mensenlevens had Wieck, meent Dahms, ‘nicht den geringsten Grund’.

Zo begon het Schumannsprookje van de liefde die uiteindelijk sterker was dan de kwaaie pier. Nadien moest die mythe door meer scrupuleuze Schumann-biografen stukje bij beetje worden ontkracht. Dat viel niet mee, want het beeld sprak zo romantisch tot de verbeelding dat de feiten nauwelijks kans maakten. Het hielp ook al niet dat na alle strijd Liszt had gesproken van een droomhuwelijk. ‘Geen gelukkiger, harmonieuzer vereniging’, noteerde hij, dan van deze scheppende kunstenaar met de herscheppende kunstenares.

Ik zie iets anders. Ik zie hoe twee totaal verschillende mensen eerst door liefde, kalverliefde wellicht, vervolgens door het lot, dat zich Wieck noemde, in elkaars armen werden gedreven. Hun liefde werd door een boze

[p. 9]

tegenkracht geactiveerde solidariteit, Liszts droomhuwelijk was in feite een bondgenootschap. Robert en Clara moesten van de grote broer en kleine zus - die ze aanvankelijk voor elkaar waren - veranderen in minnaars, maar kregen niet de kans die transformatie vorm te geven. Ze begrepen elkaar daarvoor niet volledig genoeg.

Ik kan het niet bewijzen. Er is geen enkele bron waarnaar ik met een noot kan verwijzen. Maar ik vind overal aanknopingspunten, kleine signalen van wezenlijk onbegrip, diepgaande miscommunicatie en onoverbrugbare afstand. Tussen de luidruchtige liefdesverklaringen door zijn ze zo slecht zichtbaar dat je ze gemakkelijk over het hoofd ziet. Misschien til ik er te zwaar aan, maar ik wil toch op een paar van dergelijke tekenen aan de wand wijzen.

Zij, aan hem, oktober 1837: ‘Bedenke, eine Kunst will ich opfern, nicht mehr die Lobessprüche der Welt empfangen - ist das nicht genug? Kannst du noch mehr verlangen?’ - Daar staat: neem genoegen met mijn offer, besef wat het is. Het is bijna chantage.

Hij, november 1837: ‘Warum gefallen dir die Davidsbündlertänze so wenig?’ - Er wordt nimmer op teruggekomen.

In februari 1838 schrijft hij haar dat hij ‘leichter’, ‘klarer’ en ‘anmuthiger’ componeert dan vroeger, toen hij noten ‘aaneen knutselde’ zonder dat er ‘iets moois’ ontstond. Ik lees zelfrechtvaardiging, een demonstratie van aanpassingsvermogen. Kijk, ik heb me je kritiek aangetrokken; ik wil het je wel degelijk naar de zin maken. Recht klar.

Maar toch lijdt hij aan zijn slapte. Hij, april 1838, aan haar: ‘Du würdest mich selbst wenn Du mich nicht mehr liebtest, glaube ich, aus Mitleid wenigstens heirathen; denn Du bist seelengut, besser als ich.’ - Moraal: je vindt me een zielenpoot. Je liefde stoelt op mededogen. Als het geen koketterie is, en daar was Schumann niet heel goed in, zou je er bijna een latent minderwaardigheidscomplex in lezen, of een gevoel van gedoemdheid: ik, verlorene.

Een veelbetekenend incident in juni 1838: liever, zegt ze, niet zijn naam op het voorblad van het Neue Zeitschrift, dat hij in Wenen wil gaan uitgeven. Zonder vindt ze ‘hübscher und ungenirter’. Met andere woorden: hij mag van haar niet als journalist op de cover van een krantje. Dit moet hem pijn doen.

Zij, juli 1838, aan hem: ‘Du bist doch ein ganz anderer Mensch geworden in den 2 Jahren; so vernünftig, und dabei doch so herzlich geblieben, so fantastisch - alles so schön vereint.’ - Ofwel: goed gedrag loont. Is dit liefde of dédain? En nog dezelfde maand verzekert ze hem dat ze al haar roem zou opgeven voor ‘dem einfachen Künstler’. Ai!

Hij ziet het. Maar hij verzet zich niet. Hij aanvaardt: ‘Du lasst schon nicht mehr von mir. Dazu haben wir schon zu viel um einander gelitten. Dazu sind wir zu gute Freunde einander.’ - Vrienden? Wat voor vrienden? Weet zij werkelijk met wie ze te maken heeft? Januari 1840, zij aan hem: ‘Die Nacht hab ich von Dir geträumt, sehe Dich aber immer anders als Du bist, das ist doch ganz eigen.’ En opnieuw, twee maanden later, zij aan hem: ‘Ich träume auch viel von Dir immer, aber meist wie Du nicht bist.’

Allemaal zinnetjes. Ze staan ergens voor. Voor brandende liefde? Of voor een vrouw die beseft wat ze opgeeft en voor een man die zich onbegrepen voelt? Zeker voor een verbeterzucht die doorklinkt waar ze zegt dat hij ‘verstandig’ is geworden. Voor haar dédain jegens de ‘eenvoudige kunstenaar’, de muziekzigeuner. Voor de berusting bij beiden; wat met ons gebeurt, ligt niet langer in onze handen. Voor haar droom van iemand die hij niet is. Voor het gladde ijs van de werkelijkheid.

Dat beeld raak ik niet kwijt, het beeld van twee mensen die niet bij elkaar passen. Maar ik kan het als biograaf niet bewijzen, zelfs niet voldoende aannemelijk maken. Daarom schreef ik een roman. - Ik snap nu meer dan ooit waarom Connie Palmen haar Peter Schat tot personage promoveerde. Ik zal het nog zwaar krijgen met hem.