Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 50]

Verzuiling, en de dingen die voorbijgaan
door Florus Wijsenbeek

Met de verzuiling van de Nederlandse samenleving is het zonderling gesteld. Enerzijds is die al decennia geleden in rap tempo onttakeld, maar anderzijds liggen de brokstukken ervan nog overal in het maatschappelijke landschap om je tenen tegen te stoten. Hoe hard de afbraak van de verzuiling is gegaan, besefte ik pas goed enige jaren geleden tijdens een gesprek met mijn partijgenoot Ayaan Hirsi Ali. Zij was toen als Kamerlid noodgedwongen in Den Haag ondergebracht en als Voorzitter van de Haagse afdeling van de vvd zou ik met haar bijpraten over politiek en andere zaken.

Als snel kwamen we te spreken over haar initiatief om Artikel 23 van de Grondwet over de financiële gelijkstelling van het openbaar en bijzonder onderwijs te schrappen. Om haar de historische achtergronden van deze regeling te schetsen, probeerde ik de verzuiling als typisch Nederlands verschijnsel uit te leggen. Ik heb haar toen verteld hoe het bij mij thuis toeging in mijn jeugd, en ik moet zeggen dat ik nauwelijks mijn eigen verbazing over mijn verhaal kon verhullen.

Wij waren thuis ‘bijzonder neutraal’. Ik weet niet of iemand nog weet wat dat betekent, maar destijds zat het besef hieromtrent in ieders dna. Het was volkomen normaal dat we van elke groenteboer, bakker of kruidenier wisten of je daar als ‘bijzonder neutraal’ gezin wel kon kopen of dat ze misschien wel rooms, christelijk, rood of - het allerergste geval - ‘fout’ waren. Wij woonden in het deftige Haagse wijkje Marlot, dat toen nog geïsoleerd midden in de weilanden lag. Dit was wat men tegenwoordig misschien een ‘gemengde wijk’ zou noemen. Vlak naast ons woonde immers de rooms-katholieke familie Fick en aan de andere kant de gereformeerde familie De Gaay Fortman. Omdat in Marlot maar één lagere school was, gingen alle kinderen gezamenlijk naar de Openbare Lagere Marlotschool, want kinderen in een auto naar elders rijden, was toen volstrekt ondenkbaar.

Maar al spoedig begon de scheiding der geesten: De Ficks gingen naar de rooms-katholieke padvinders, De Gaay Fortman naar de christelijke Duinverkenners en wij, mijn broers en ik, naar de neutrale Baden Powell padvinders (de Vonkende Vlam, groep 30, afdeling Den Haag). De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat al die verzuilde welpjes op zaterdagmiddag gewoon naast elkaar stonden in het Uilenbos aan de Zijdelaan en allemaal dezelfde heroïsche daden verrichtten, maar daar hield de gezamenlijkheid dan ook op. Steevast ging je na afloop van de padvinderij op de vuist met die andere jongetjes. Waarom er zo nodig moest worden gevochten met die collegapadvinders met wie je door de week normaal mee in de klas zat en op straat speelde weet ik niet, maar dat hoorde nu eenmaal zo.

De scheiding der geesten ging onverminderd voort met het klimmen der jaren. Na de padvinderij ging elke familie naar een bij hun zuil passende hockeyclub. Het gereformeerde Push speelde niet op zondag terwijl bij het katholieke Groen-Geel (vernoemd naar de kleuren van het Haagse stadswapen, maar in mijn herinnering spraken alle leden de naam zachte ‘g's’ uit) in soutanes gehulde Jezuïeten stonden die er zorgvuldig op toezagen dat de jongens en de meisjes zich niet mengden. Wij ‘bijzonder neutralen’ speelden hockey bij hlc, de schoolclub, of beter nog hgc (toen al vaak in de race voor het kampioenschap) dan wel desnoods hdm, dat iets minder snob-appeal

[p. 51]

had. Al die clubs speelden overigens naast elkaar naast elkaar op het sportcomplex De Roggewoning in Wassenaar.

De middelbare school bracht een nog fijnere splitsing: voor ons was er het ‘bijzonder neutrale’ Nederlandsch Lyceum, voor de familie Fick het roomse Adelbert College dan wel het Edith Stein voor de meisjes, voor de familie De Gaay Fortman het Christelijk Gymnasium dan wel het Zandvliet Lyceum voor de meisjes. Uiteraard was ook de universiteit voorbestemd: de VU voor de gereformeerden, Njimegen of Tilburg (die toen nog beide een ‘k’ in de naam hadden, voor de roomsen, terwijl de neutralen die het eindexamen haalden steevast kozen voor Leiden of Delft.

Overigens moest ik bij dit alles wel een kanttekening maken tegenover Hirsi Ali. Dwars door de verzuiling op basis van levensbeschouwing, speelde een maatschappelijke scheiding op basis van sociale status, en die breuklijnen liepen niet altijd parallel. Zo zaten op mijn bijzonder neutrale Nederlandsch Lyceum ook enkele rooms-katholieken, vooral kinderen van ministers en Kamerleden van de kvp, die zichzelf te deftig vonden om hun kroost naar het Aloysius College van de jezuieten te zenden.

Vanzelfsprekend werd ook per zuil op de bijbehorende politieke partij gestemd. Verrassingen waren uitgesloten. Bij ons hing elke verkiezing weer trouw de vvd-poster achter het raam, bij de Ficks die van de kvp en bij De Gaay Fortman die van de arp. Bij het napluizen van de uitslag was er altijd weer slechts één afwijking: in ons elitewijkje werd steevast één stem uitgebracht op de Communistische Partij Nederland. Pas later werd mij duidelijk dat die afkomstig moest zijn van onze achterbuurman, een der oprichters van de Communistische Partij Holland (zoals de Sociaal-Democratische partij in november 1918 ging heten om lid te kunnen worden van Comintern, de ‘Derde Internationale’ van communistische partijen onder leiding van de Boljewieken). Hij was al in onze buurt komen wonen toen de huizen daar nog spotgoedkoop waren, en ook hij was al die jaren trouw aan zijn zuil gebleven.

Om Ayaan duidelijk te maken hoeveel er inmiddels is veranderd in Nederland, vertelde ik haar dat het bijzonder neutrale Nederlandsch Lyceum niet meer bestaat, dat het Aloysius College nu een zwarte school is, en dat mijn eigen kinderen alle drie naar een ‘christelijke’ middelbare school zijn gegaan. Toen ik beklemtoonde dat als mijn ‘bijzonder neutrale’ ouders dat laatste zouden weten, zij zich in hun graf zouden omdraaien, keek ze me wat glazig aan. Dat is begrijpelijk; het begrip ‘bijzonder neutraal’ klonk ook mijzelf in de oren als iets uit de Middeleeuwen.

Hoe en wanneer de verzuiling nu precies aan z'n eind is gekomen, is een interessant twistpunt voor historici en sociologen. Zeker is wel dat er vlak na de Tweede Wereldoorlog niets terechtkwam van de ‘doorbraak’ van het zuilenstelsel, dat zo werd gewenst door onder meer Koningin Wilhelmina, nogal wat verzetsmensen, enkele oude adepten van de Nederlandse Unie en veel rooie dominee's. Integendeel, de oude zuilen stuurden kaarsrecht af op een restauratie van de vooroorlogse zuilenmaatschappij, en zelfs voor doorbraakpartijen was het moeilijk om afstand te doen van de oude tradities.

Tekenend hiervoor was de ommezwaai die de liberale voorman Pieter Oud maakte. Aanvankelijk steunde hij de toetreding van zijn Vrijzinnig Democratische Bond (een soort d66 avant la lettre) tot de Partij van de Arbeid. Maar toen bleek dat de doorbraaksocialisten vasthielden aan de strijdliederen van de sdap werd hij, zoals hij zei, welhaast fysiek onpasselijk en richtte met anderen in 1948 de vvd op.

Nu dient overigens beklemtoond dat de verzuiling wel degelijk een maatschappelijke functie in de Nederlandse geschiedenis heeft gehad. Zowel socialisten, gereformeerden als katholieken hadden zich na de invoering van het algemeen kiesrecht in 1917 (en 1919 voor vrouwen) dankzij de zuilen een weg kunnen banen naar het bestuur van ons land, dat grof gezegd tot dan was voorbehouden aan de liberale elite. De verzuiling zorgde voor een effectieve combinatie van vastigheid, maatschappelijke pacificatie en sociale mobiliteit. En het moet gezegd dat in conflictueuze samenlevingen, zoals Noord-Ierland, dit ver-

[p. 52]

zuilingsmodel daadwerkelijk als voorbeeld wordt gebruikt bij pogingen vrede te stichten.

Dat alles is echter voor Nederland verleden tijd. Zowel in de slechte als de goede aspecten van verzuiling is bij ons flink de klad gekomen. Dat het electoraat op drift is geraakt, hoefde ik Ayaan niet meer duidelijk te maken, maar wel dat verenigingen van geitenfokkers op basis van geloof niet meer bestaan en dat het niemand meer iets kan schelen tot welke denominatie de kruidenier behoort. Tekenend is ook dat het laatste restje van verzuilde vakbonden, het cnv, tegenwoordig geen kandidaten voor de Tweede Kamer levert aan het cda maar aan Groen Links, die cocktail van ooit verzuilde ingrediënten zoals communisten, pacifisten en linkse roomsen en progressieve protestanten.

Eerlijk gezegd kostte het me enige moeite dit alles op juiste wijze aan Ayaan uit te leggen, en het hielp niet dat de omstandigheden waarin het gesprek plaatsvond nogal bizar waren. Ik had haar naar de naast de Kamer gelegen Sociëteit De Witte genood. Dat vereiste enige voorbereiding, want zelfs zo dicht bij de Kamer mocht Ayaan niet alleen over straat. En de haar begeleidende oortjesdragende spierbundels mochten haar niet uit het oog verliezen, maar konden ook niet zo maar bezit nemen van de ledenzaal van de Sociëteit. Na enig overleg met de directeur reserveerden we een tafeltje achter een pilaar. Daar waren de beveiligers niet zo gelukkig mee. Een dag van tevoren werd ik gebeld door een klpd-medewerker met het verzoek of ik maar aanwezig wilde zijn bij een ‘verkenning’.

Wat volgde, was een scène uit een Pink Panther-film. De ‘verkenner’ was dermate opvallend onopvallend gekleed in zijn trenchcoat dat hij zich absoluut niet ongemerkt onder de leden van de Witte zou kunnen begeven. Nu ja, hij was dan wel bereid om met zijn regenjas over de arm de ledenzaal in te gaan. Toen ik hem erop wees dat hij zijn jas beter in de garderobe kon hangen, omdat hij anders zeker door een van de leden aangesproken zou worden als ongenode indringer, weigerde hij pertinent. Om zijn weigering kracht bij te zetten, tilde hij de regenjas even op, zodat ik zicht kreeg op het wapen dat daaronder verborgen was. Daarna bewoog hij zich met katachtige bewegingen door de sociëteitszaal vol halfduttende bejaarde Haagse heren. Eenmaal terug bij mij, rapporteerde hij dat het gevaar van een aanval door een van de aanwezigen op mijn gast minimaal was.

Ayaan Hirsi Ali en ik hebben inderdaad heel rustig kunnen spreken op sociëteit De Witte. Wel klonk er iets meer dan gemiddeld geritsel van kranten, want menig lid toonde zich vanachter zijn courant wel degelijk nieuwsgierig naar het bezoek. Zoveel dames, laat staan charmante pikzwarte dames, waren deze club immers nog niet binnengeweest.

Om ons gesprek over de verzuiling af te ronden, gaf ik haar als tip om het klassieke werk daarover van mijn oud-hoogleraar Arend Lijphart te lezen. Hoewel Ayaan in Leiden politieke wetenschappen had gestudeerd, kende ze Verzuiling, pacificatie en kentering niet, maar ze beloofde het te gaan lezen. Toen ik haar kort voor haar vertrek naar de VS nog sprak, zei ze dat ze veel had geleerd van dit boek.

Het is een beetje deprimerend dat in onze dagen onder de schreeuwerige leiding van de liberale renegaat Wilders veel van de aloude verzuilingsdiscussie zich herhaalt als het gaat over het al dan niet toestaan van moslimscholen. Zelf denk ik dat die - zolang ze aan de wettelijke eisen voldoen - een rol kunnen spelen als emancipatievehikel, zoals nog maar kort geleden de jezuïetenschool en de christelijke lycea dat deden.

En wellicht zouden ook moslimpartijen - die zonder veel succes zijn ontstaan - een dergelijke rol kunnen vervullen. Waarschijnlijker is echter dat deze partijen nooit zullen werken als ‘zuil’ omdat wat wij ‘de moslims’ noemen een veel te diverse groep is, met zeer verschillende denominaties, facties en landen van herkomst. Het probleem is echter dat wij, die profijt hebben gehad van onze verzuiling, onder ogen dienen te zien dat inbedding van nieuwkomers in de bestaande politieke partijen, zoals de PvdA, misschien wel integrerend werkt, maar nog niet emanciperend.