Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 41]

De Florentijnse ziekte
door Frederik Philip Kuethe

Met mijn reis wil het niet vlotten; de trein blijft in het open veld telkens steken en de opgegeven tijden van doorkomst in de etappeplaatsen kloppen allang niet meer. Reggio Emilia, Parma, Modena, Prato: de stations verlenen nog slechts een passage aan de nacht. Niet meer dan vluchtige plaatsbepalingen die in het duister aan mij voorbijgaan.

Het is mei 1987. Ik ben voor het eerst van mijn leven op weg naar Florence. Met de bedoeling om er het Stendhal-syndroom te bestuderen. Het gaat om een psychische aandoening die als de ziekte van de schoonheid kan worden omschreven.

Jaarlijks schijnen tientallen bezoekers van Florence overvallen te worden door plotse duizelingen, paniekaanvallen of grote neerslachtigheid. Dit gevoel van uitputting en volstrekte malaise bij het zien van zoveel moois, werd door Stendhal in 1817 onder woorden gebracht, en is naar hem vernoemd door de Florentijnse arts Graziella Magherini. Zij bestiert de psychiatrische afdeling van het plaatselijke ziekenhuis Santa Maria Nuova en kreeg omstreeks 1980 te maken met een aanzwellende stroom patiënten die oog in oog met kunstwerken waren bevangen door hartkloppingen, desoriëntatie en zelfs hallucinaties. Zij kent haar klassieken en in 1982 stelt zij voor het eerst de diagnose ‘Stendhal-syndroom’: een tijdelijke psychosomatische stoornis door culturele overvloed, ofwel: kunstvergiftiging.

De lokale pers, zoals de Firenze Spettacolo, krijgt er lucht van, en daarna de plaatselijke politiek. Het uitgekookte gemeentebestuur beweert dat het fenomeen alleen in Florence bekend is en heeft er op instigatie van de plaatselijke vvv veel geld voor over om het verschijnsel grondig te onderzoeken. Dat je in die stad als vreemdeling sterke duizelingen kunt krijgen, lijkt op het eerste gezicht geen aanbeveling, maar in Toscane hoort men de kassa rinkelen. Wie wil immers na ommekomst thuis niet vertellen dat hij in Florence van schoonheid door een flauwte is bevangen! Zo mooi.

Vanuit de Firenze Spettacolo werkte de nieuwe ziekte zich langzaam omhoog naar de rest van de wereld. De eerste melding in de internationale pers was in 1986, toen de Chicago Tribune het syndroom noemde, nota bene in een stuk over toerisme in Indonesië. Het jaar daarop maakte The Guardian gewag van de aandoening in een drieregelig bericht dat mijn oog trof. Toen ik André Spoor, destijds hoofdredacteur van Elsevier, op dit intrigerende nieuws had geattendeerd, zei hij, met die kop als een lachende bazuinengel: ‘Pak je koffer en neem de eerste trein naar Italië en ga kijken of er voor ons iets inzit.’

En zo staar ik nu met slapeloze ogen naar de plaatsbepalingen die in het duister voorbij vluchten: Reggio Emilia, Parma, Modena, Prato.

Reizen wekt verwarring in de hand, bestookt ons met ongesorteerde herinneringen en draagt eerder bij tot het verlangen dan aan de stilling daarvan.

In het reusachtige kopstation van Milaan heb ik het boek Als op een winternacht een reiziger van Italo Calvino ter hand genomen. Soms laat ik het even

[p. 42]

rusten en denk dan aan een vrouw die jaren her in mijn plaats van bestemming werkte in een antiquarische boekhandel. Ik denk aan haar door Calvino. In het eerste hoofdstuk beschrijft hij die grote spoorwegstations waar het dertig jaar na de elektrificatie van het net nog steeds naar in waterdamp gesmoorde koolstof ruikt alsook een intrigerende vrouw die in een Italiaanse provinciehoofdstad een handel in oude boeken drijft. Zinvolle coïncidenties noemt Jung dat. Ik heb het zinvolle er nooit van begrepen. Coïncidenties brengen je alleen maar verder van huis.

Om één uur in de nacht bereiken wij eindelijk Florence. Het is steenkoud en ik strompel een willekeurig hotel binnen. Het kreunt bijna hoorbaar onder de grandioze naam Grand Hotel Baglioni. Op de wastafel in mijn kamer ligt een plastic zakje met het opschrift: Cuffia per doccia / Bonnet pour douche / Showercap / Badehaube. Vooral als je weet wat er in zit, hindert zo'n talenpracticum mij. Ben ik in Singapore, Berlijn of Florentië? Alles lijkt inwisselbaar. Misschien dat ik daarom het overal zo onopvallend mogelijk uitgevoerde emmertje met hygiënische damesbuidels soms zo maar een trap geef.

De volgende dag blijkt het uitzicht wonderen te doen voor het humeur. Ik zie hoe een in het zwart gestoken skiffeur een prachtige V-vormige formatie van concentrische cirkels achter zich trekt over het water van de Arno. Op de Ponte Vecchio zit een duif op de bronzen kop van Benvenuto Cellini en bevuilt diens rechteroog. De juweliers zijn er gesloten, en ik vraag mij af waarom de naam Patek Philippe, die van de Zwitserse horloges, mij altijd zo vrolijk voorkomt.

De okergele façades aan weerszijden van het water, de zon oog in oog met talloze rozetten, de bijna platte rode daken en het betoverende lijnenspel van de volmaakte rondingen der duomi met hun juist zeer rechtlijnige torens. Het is allemaal precies zo als op het omslag van de haastig aangeschafte reisgids. Ik voel me kiplekker en heb het syndroom van Stendhal duidelijk nog niet te pakken.

In 1817 verscheen diens Rome, Naples et Florence, een verslag van zijn Italiaanse reis met - net zoals bij de meeste van zijn boeken - zijn echte naam Henri Beyle ook op de titelpagina. Stendhal beschrijft hierin hoe hij bij een bezoek aan de Florentijnse Santa Croce, met onder meer de graftomben van Dante en Boccaccio, werd overmand door de pijn van een extreme schoonheidsensatie: ‘J'étais arrivé à ce point d'émotion où se rencontrent les sensations célestes données par les beaux-arts et les sentiments passionnés. En sortant de Sante Croce, j'avais un battement de coeur [...] la vie était épuisée chez moi, je marchais avec la crainte de tomber.’

Een versmelting van de hemelse ervaringen der schone kunsten met emoties van pure passie, hartkloppingen, volledige uitputting en angst om te vallen. Dat is nogal wat. Een als smartelijk ervaren verrukking, de schoonheid die verwondt en ontregelt. Kan men bij Stendhal diens pijnlijke extase (‘ik voel mij verliefd maar ook verontrust’) wellicht nog met zijn schrijverschap in verband brengen, bij in elkaar zakkende toeristen ligt dat anders.

Vanaf 1979 heeft de psychiatrische afdeling van het Santa Maria Nuovaziekenhuis meer dan honderd gevallen behandeld van buitenlandse bezoekers die volkomen van streek - en soms in een staat van psychose - raakten toen zij van aangezicht tot aangezicht kwamen te staan met de Florentijnse kunstschatten. Het gemeentebestuur verstrekte een subsidie ter waarde van zestigduizend gulden om het verschijnsel te laten bestuderen. Een van de uitkomsten was een lijst met de zeven ‘gevaarlijkste’ culturele locaties van de stad. Het gaat om Santa Croce's Cappella Niccolini met de fresco's van Giotto, de Accademia met

[p. 43]

de David van Michelangelo, de zaal in het Uffizi museum met Botticelli's ‘Primavera’, de door Michelangelo ontworpen nieuwe sacristie van de San Lorenzo, de Planetario zaal in het Palazzo Pitti, de Luca Giordano zaal in het Palazzo Medici Ricciardi en de zaal in het Uffizi met Piero Della Francesca's ‘Hertog en hertogin van Urbino’.

Handig om te weten.

Ik begeef mij naar dokter Graziella Magherini, psychiater, die aan het hoofd van dit programma staat en de ontredderde vreemdelingen weer op weg probeert te helpen. De dottoressa is een stijlvolle oudere dame die vertelt dat haar studie La Sindrome di Stendhal pas over twee jaar, in 1989, zal verschijnen. Zij zegt dat het bijna altijd gaat om alleen reizende buitenlanders, die meestal ongetrouwd zijn en op zoek naar wat gezelschap. Toeristen die in groepen reizen of dagjesmensen schijnen er geen last van te hebben. ‘Mijn patiënten zijn zonder uitzondering gecultiveerde mensen, de meeste nogal gevoelig, en sommige van hen hebben een verrassend grote kennis van de Florentijnse kunst.’

Ik vraag naar de symptomen. Graziella vertelt op ernstige toon dat het om serieuze psychosomatische verschijnselen gaat: ‘Er zijn er die vrezen dat iemand hen zal doden, anderen hebben angst om vergiftigd te worden. Bij gevallen van een delirium weten zij dikwijls geen plein, straatnaam of monument meer op te noemen. Onlangs had ik het geval van een meisje dat drie dagen in opperste gelukzaligheid door Florence had rondgelopen en toen voor de David opeens heimwee begon te krijgen en plotseling gekweld werd door de gedachte dat zij gek zou worden. Een ander meisje dwaalde volstrekt verdwaasd door de straten van Fiesole en kon zich haar naam niet meer herinneren. En laatst was hier een man die zei de koepel van Brunelleschi onmogelijk aan te kunnen zien en was ingestort.’

Angstaanvallen, een gevoel van volstrekte desoriëntatie of zware depressiviteit, ontreddering. Graziella Magherini kan niet veel meer doen dan het uitschrijven van kalmerende middelen. Zij laat deze culturele schipbreukelingen meestal maar eens uitslapen en probeert hen dan met behulp van de consulaten naar hun land van herkomst te repatriëren. Zij wijst me er tussen neus en lippen op dat ongeveer de helft van haar gestoorde reizigers thuis eveneens regelmatig de psychiater bezoekt.

Al wordt het Stendhal-syndroom pas sinds 1979 klinisch behandeld, helemaal nieuw is het verschijnsel niet. Heinrich Heine meldde al in zijn Reisebilder dat de Dom in Milaan hem ‘welhaast van zijn zinnen beroofde’ en Marcel Proust viel bijna flauw bij de aanblik van Vermeers ‘Gezicht op Delft’ in het museum Jeu de Paume (het was de laatste keer dat de schrijver zijn appartement zou verlaten; later liet hij in À la recherche du temps perdu zijn romanpersonage Bergotte in Nederland dood neervallen als hij oog in oog met Vermeers meesterwerk komt). En Freud heeft het er al over in een brief aan Romain Rolland uit 1936, nadat hij zelf bij de aanblik van het Parthenon in Athene een acute aanval van vervreemding en geheugenverlies krijgt. Naar eigen zeggen werd hij overweldigd door een gevoel van ‘Derealization’ bij het besef dat ‘alles zo bestaat zoals wij het op school geleerd hebben’. En de eerlijkheid gebiedt te zeggen dat vanaf het einde van de negentiende eeuw de term ‘toeristenziekte’ al her en der in de medische literatuur opduikt.

Aan vermeldingen van wonderbaarlijke genezingen door een sensatie van schoonheid, de omkering van het Stendhal-syndroom dus, is overigens ook

[p. 44]

geen gebrek. De psychiater Enzo Funari vertelt van een studente in de kunstgeschiedenis die bij hem onder behandeling was. Een bruut van een vader en een volstrekt weggespeelde moeder. Vrij gebruikelijke kost dus. Dit meisje leed aan het waanidee dat haar blikken de genitaliën van volkomen vreemde mannen konden ‘doden’. (Ik ben geen psychoanalyticus, maar zie wel de overeenkomst met ‘geen Italië’.) Maar omdat zij een zachtmoedig meisje was dat nog geen mug kwaad wilde doen, bleef het schrikbeeld haar achtervolgen en durfde zij ten slotte niet meer alleen de straat op. Een reisje naar Florence, vergezeld van een tante, bracht uitkomst. Want de aanblik van de eenvoud en de schoonheid van de Capella dei Pazzi vervulde haar van een zo grote innerlijke rust dat zij sindsdien nergens meer last van had.

In het café waar ik zit uit te blazen, bekruipt me het sterke vermoeden dat de Florentijnse ziekte uiteindelijk minstens zoveel met verwarring en schoonheid als met heimwee en vermoeidheid van doen heeft. Het wankele evenwicht van alledag dat hier door vreemde klanken, hotelkamers met of zonder douchekapje, ander voedsel of een afwijkende lichtval flink uit balans kan worden gebracht.

Tegenover mij hangt een grote spiegel. De klok aan de wand wijst tien over half twaalf, zijn evenbeeld in de spiegel tien voor half één. Twintig minuten later is het op beide klokken precies twaalf uur. In Minsk is het dan twee uur in de middag. De verwarring slaat toe, en zo verliezen wij elk overzicht.

Aan het tafeltje naast mij zitten drie luidruchtige Amerikaanse vrouwen en één zwijgzame. Hoewel ik vrees dat ze Stendhal voor een Zweedse tennisser zullen houden, raken we in gesprek. Als ik hun in het kort het doel van mijn missie uitleg, vraag ik meteen of zij iets van het syndroom hebben gevoeld. ‘Welnee,’ zegt de meest praatgrage met een lach die de spiegel doet rinkelen.

[p. 45]

‘De enige die flauw zullen vallen zijn onze mannen back home als ze de hotelrekening onder ogen krijgen.’ Alleen de stille vrouw, modeontwerpster in New York, bekent dat zij zich tijdens een eerder bezoek aan Italië, bij de aanblik van de Pietá, opeens heel erg ziek voelde.

Zaal 28 van de Galleria degli Uffizi. Hier hangt Titiaans ‘Venus van Urbino’, in 1538 geschilderd voor de plaatselijke hertog, Ubaldo ii della Rovere. De gids heeft een licht Engels accent en ik behoor niet tot haar groep maar ik luister mee naar flarden van haar uitleg: ‘This famous reclining Venus with her vibrant colours is placed in a rich setting and only becomes more realistic because of the maid in the background who searches for clothing in the chest... The light which penetrates through the window shuts out the view on the landscape but makes the room lighter...’

Ik kijk alleen verder naar de Venus, bekropen als ik ben door het zweem van schuldgevoel dat je bij dit gratis meepikken van museumgidsen altijd voelt. ‘Reclining Venus’, achteroverleunende Venus. Het verpletterende schilderij staat niet op de lijst met de gevaarlijkste kunstwerken van Florence, maar ik word overvallen door beelden die nog altijd haarscherp zijn. Eén beeld in het bijzonder. Het beeld van een vrouw. Een Française uit Grenoble, dezelfde stad waar Stendhal vandaan kwam. Ook zij was naakt, maar had haar handen in de nek gevouwen, zodat haar armen een driehoek vormden. Het scheenbeen van parelmoer. Wij waren in Guadeloupe en hadden uitzicht op een kobaltblauwe zee, met in de verte een jongen met een houten bak vol mango's voor zijn buik. Het was in een ander werelddeel en in een andere tijd. Met het verstrijken daarvan wordt de voorstelling er niet realistischer op.

Nee, dan de Eva van Lucas Cranach met dat anderhalve schaamhaartje uitstekend boven een rozentak. Zij leunde niet achterover, maar hield een aangevreten appeltje in haar rechterhand.

‘Het leven met de gedachte aan een verloren paradijs,’ zei een Haagse collega van Graziella Magherini ooit tegen mij, ‘is u volstrekt onverdraaglijk.’ Zo is het.

Ik dwaal nog wat door de stad. De dottoressa heeft mij voorzien van wetenschappelijke kanttekeningen. Zij wil liever niet dat het stadsbestuur de ziekte uit commerciële motieven omdoopt tot Florence-syndroom, want met psychosomatische aandoeningen dient men niet te spotten, hoe efemeer ze vaak ook zijn. Ze heeft gelijk, maar ik voel met elke stap iets zwaarder op mijn gemoed drukken.

Het Plein van de Onnozele Kinderen, de Santa Maria del Fiore, Piazza Signoria. De Venus die mij voor ogen blijft zweven, heeft hier een jaar lang dagelijks rondgelopen. Misschien schuilt daarin wel mijn grootste verdriet: onze ogen hebben zo dikwijls hetzelfde gezien, maar bijna nooit op het zelfde ogenblik. Die gedachte achtervolgt mij door de hele stad en voortdurend. Florence maakt ziek.

De volgende ochtend pak ik mijn koffer en moet mij haasten om de trein naar Rome te halen.

Stendhal, syndroom van... een gevoel van volstrekte malaise teweeggebracht door een sensatie van extreme schoonheid. In mijn geval gaat het, begrijp ik nu, niet om cultuur maar om natuur. Het door dokter Magherini gediagnosticeerde ‘verlies van zelfcohesie’ komt niet door een Venus maar door een vrouw.

Het leven blijft een hachelijke reis. E pericoloso sporgersi.