Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 44]

J.J. Peereboom (1924-2010)
door Bastiaan Bommeljé

In januari 1996, iets meer dan veertien jaar geleden nu, schreef J.J. Peereboom, John voor intimi, een ‘Journaal’ in Hollands Maandblad. De titel luidde ‘Journaal over mijn dood’. Ik citeer een stukje:

‘De aanvaarding van mijn dood wordt geholpen door het vertrouwen dat de begrafenis een ongedwongen bijeenkomst zal zijn. - Ik herinner mij hoe wij vroeger in het zwart kwamen en schuifelden met hangende hoofden. Nu kijkt niemand verstoord op van kleurrijke hemden en opgewekt bijpraten na het drukken van de handen. Het geluid van het gezelschap is gedempt vergeleken bij een bruiloft maar roezig vergeleken bij een nationale herdenking.

Wij zijn minder schuw geworden voor de dood en begrafeniissen. Wat ons verweten kan worden, is dat wij te vlot van het onderwerp afstappen op weg naar huis. Behalve als wij intiem worden geldt de regel: nota van nemen maar niet over doorgaan. Daardoor blijft de eenzaamheid van de nabestaanden soms onverzacht. [...]

Als ik de geschiedenis van mijn tijd in gedachten roep, kom ik terecht in een onzorgvuldig beheerd archief van halve herinneringen en kennisfragmenten.

Heb ik dat meegemaakt? Meemaken is een groot woord. Ik was in de buurt, zelden ergens bij betrokken. Een randfiguur aan de Noordzee. [...]

Daarom: wat ik tot besluit wil, is alles tot mij laten doordringen.

Wie scherp kijkt, zal ten slotte de hele wereld in zichzelf herkennen, de doden en de levenden, en zich in beide rijken thuis voelen.’

Dit is, denk ik, John Peereboom op zijn meest John Peerebooms. Hij noemde een dergelijke literaire kartering van het overgangsgebied tussen buitenwereld en binnenwereld een ‘Journaal’. Dit was zijn genre - het paste hem als een handschoen, die zonderlinge combinatie van nieuwsgierigheid, nauwkeurigheid, beschaafde opstandigheid, milde zelfspot en ambiguïteit jegens de werkelijkheid. - Sterker nog: John moge wellicht in sommige opzichten niet eenvoudig te doorgronden hebben geleken, maar zijn talrijke Journalen in Hollands Maandblad bieden een zelfverkenning die wat literaire vorm betreft zonder evenknie is in de Nederlandse letterkunde, en daarenboven bieden ze in menselijk opzicht een zelfonderzoek dat zonder weerga is.

John begon zijn Journalen in Hollands Maandblad in 1959 en ging ermee door tot eind 2009, een halve eeuw lang. Wie door de woorden heen leest, of ze nu gingen over hemzelf of over La Rochefoucauld, over zijn hond Crispijn of over Richard Holmes, over de liefde of over een vluchtige ontmoeting met een onbekende, ze vormen een zelfportret in woorden, waarin men zonder moeite zijn levendige oogopslag, zijn onderzoekende geesteshouding, ja zijn karakteristieke voetstap herkent.

Dit is, denk ik, precies waarom hij zo verknocht was aan Hollands Maandblad, en waarom hij zich er altijd zo betrokken bij heeft gevoeld. Een literair tijdschrift opereert in de vrije speelruimte tussen enerzijds de eisen die een krant

[p. 45]

als massamedium stelt (wat betreft aantal woorden, toegankelijkheid en wat dies meer zij) en anderzijds de definitiefheid van een publicatie in boekvorm.

Natuurlijk, het ging om ‘a little magazine’, zoals John dat noemde, maar hier vond hij wat hij wenste: de milde anarchie voor schrijvers en intellectuelen als hijzelf die zichzelf nooit te oud vinden om te zoeken, te vragen, na te denken, zich te verzetten tegen gemeenplaatsen van welke richting of denominatie dan ook, zonder meteen met luide opinies of oplossingen voor het wereldraadsel te komen. Kortom, in Hollands Maandblad had John zijn plek om met gelijkgestemden te spelen met de bouwstenen van de cultuur zonder druk van derden, laat staan van marketingafdelingen of verkoopmanagers.

John was er van doordrongen dat Hollands Maandblad misschien wel een geïnteresseerd maar ook altijd een beperkt publiek betekende. Hij schreef: ‘Al gaan little magazines op hun hoofd staan, zij blijven little magazines.’ Toch wenste hij dat het blad meer zou zijn dan een, zoals hij het uitdrukte, ‘intellectuele hobbyclub’. Dat moest ook, want in zijn ogen waren vragen over de relatie tussen literatuur en beschaving niet alleen hoogst interessant, maar waren ze ook urgent en was het ‘nodig ze aan de orde te stellen’.

Dit dreigt hoogdravend te gaan klinken, en ik hoor John in gedachten al ‘mmmm’ mompelen, al zijn het deels zijn eigen woorden. U weet wellicht, John kon op talloos veel manieren ‘mmmm’ zeggen, misschien op nog wel meer manieren dan zijn grote vriend Bert Poll, de oprichter van Hollands Maandblad, op wiens begrafenis John het gehele palet aan Polliaanse ‘mmmmm's’ nog eens natuurgetrouw liet klinken. Die ‘mmm’s, klonken ter nagedachtenis en misschien ook als samenvatting van de minzaam sceptische geesteshouding waarvan beiden zo diep doortrokken waren. - Wees dus gerust, want ik hou Johns ‘mmmm’ in mijn hoofd, als vingerwijzing weg te blijven van grote woorden.

Derhalve keren wij terug naar de feiten, want die feiten vormen voldoende viering van Johns betekenis.

Bert Poll zei toen hij het blad oprichtte: ‘Het Hollands Maandblad is een onmogelijkheid.’ Dat liet John zich geen twee keer zeggen. Voor een onmogelijkheid was hij wel te porren. Mogelijkheden zijn er immers al genoeg, maar een onmogelijkheid, daar hield hij van.

Daarom is het geen toeval dat reeds in het nulnummer van wat toen nog het Hollands Weekblad was een bijdrage van Johns hand is aan te treffen. Die bijdrage handelde, misschien veelbetekenend, over het inzicht dat het in het buitenland helemaal niet beter toeven was dan in Nederland, maar wellicht ook niet slechter.

Vanaf dat nulnummer, schreef John, inclusief zijn Journalen, ongeveer 285 bijdragen voor Hollands Maandblad, de meeste daarvan zeer substantieel van omvang. Ik zeg ongeveer, omdat als ik zijn vertalingen van Engelse teksten meereken, het aantal bijdragen nog hoger is. Hij begon in het nulnummer, en zijn laatste bijdrage staat in het nummer van Hollands Maandblad dat van de persen rolde in de week van zijn overlijden. Alles bijeen heeft John gedurende meer dan een halve eeuw aan bijna 40 procent van alle 749 afleveringen van Hollands Weekblad en Hollands Maandblad een bijdrage geleverd als medewerker.

Dat vormt op zich al een monument duurzamer dan brons, maar John heeft veel meer nog betekend voor Hollands Maandblad. In 1990, na het overlijden van oprichter en enig redacteur Bert Poll, heeft John het blad - nu ja, in gewoon Nederlands uitgedrukt - gered door de draad ogenblikkelijk op te pakken. Mede

[p. 46]

op verzoek van Berts weduwe Fransje, met wie hij een zeer goede band had, nam hij het roer als enig redacteur over en loodste het blad door onzekere tijden. Het was niet de bedoeling dat hij dit alleen zou doen, maar al degenen die hem terzijde zouden staan, deinsden terug, na één blik op het werk dat op hen wachtte.

John zei altijd dat de rol van redacteur hem niet op het lijf was geschreven, en hij liet niet na te beklemtonen dat het met strakke hand organiseren niet zijn sterkst ontwikkelde kant was. Er is in die tijd ongetwijfeld wel eens een dringend briefje tussen wal en schip geraakt, of zoals Maud kan getuigen, tussen het kastje op de overloop en de muur erachter, want tijdens zijn redacteurschap werd het gehele huis aan de Banstraat gebruikt als werktafel.

Hier zij vastgelegd dat John Hollands Maandblad uit volle overtuiging heeft geloodst door een periode dat het voortbestaan niet vanzelfsprekend was en dat de contouren van de toekomstige existentie geenszins helder waren. Dat het blad binnenkort in goede gezondheid voor de 750ste keer gaat verschijnen deed hem immens veel plezier. Het is mede te danken aan de onverzettelijkheid en toewijding waarmee John het geesteskind van Bert Poll heeft verzorgd.

Wat getuigt van dezelfde diepe betrokkenheid bij Hollands Maandblad, is tevens de wijze waarop hij nadien volop heeft meegedaan aan de vernieuwing van de redactie en het vinden van nieuwe vormen en geluiden in het blad. Nu is ‘vernieuwing’ zo'n woord waarin al te vaak vage hoop en ijdele pretenties strijden om voorrang. De vernieuwing van het onderwijs, de vernieuwing van het zorgstelsel, de vernieuwing van de politiek, de vernieuwing van het Stedelijk Museum, al die vernieuwingen nopen tot aarzeling.

Niet voor niets schreef John toen hij van redactie overstapte naar het voorzitterschap van de redactieraad: ‘Populairder, sensationeler, actueler, agressiever, bonter, leuker - al die vernieuwingen zou dit blad kunnen nastreven, maar het heeft ze vanouds niet gewild. Waar het om ging en nog steeds om gaat, dat is in mijn opvatting het persoonlijk geluid van mensen; het moet de schrijver zelf uit zijn hart of uit zijn geheime gedachten gegrepen zijn - Wat het bestaansrecht van dit blad handhaaft, zijn de onaangepaste bewoordingen die in andere publicaties uit de toon zouden vallen.’

Nu betrappen we bijna John op grote woorden, maar gelijk heeft hij. Dit was zijn wereld, a little magazine, met alle kleinheid toch een onbegrensde vrijplaats voor zijn geest, een speelplaats voor de homo ludens die John uiteindelijk was.

Iemand die zo deel is geweest van de geschiedenis van Hollands Maandblad, ja die zichzelf er letterlijk in heeft blootgegeven - uiteraard met Peereboomiaanse omwegen, schalkse lachjes en onverhoedse stapjes in en uit beeld - diens stem verstomt niet zo maar. Wie hem wil horen, leze bijvoorbeeld de prachtige bijdrage met de veelzeggende titel ‘Dromenland’, verschenen in Hollands Maandblad van september 2008, waarin John een helder beeld van zijn leven geeft. Dit stuk eindigt met een samenspraak tussen twee mannen op de begraafplaats Zorgvlied. Hun gesprek gaat over het gevoel van onvoltooidheid, en of dat nu in negatieve zin of juist in positieve zin dient te worden opgevat.

En John zou John niet zijn, als hij het antwoord op die vraag niet zelf geeft. Maar John zou John ook niet zijn als hij de wereld toch nog even kan verrassen met een afterthought over die vraag, een klein nawoord, een kort coda, dat verschijnt in deze Hollands Maandblad. Daarin neemt hij afscheid van zichzelf, zodat hij toch nog het laatste woord heeft en wij niet te vlot van het onderwerp afdwalen op weg naar huis.