Hollands Maandblad. Jaargang 2010 (746-757)

[p. 43]

Een lezing in het donkere zuiden
door Florus Wijsenbeek

Nu ik erover nadenk, behoor ik tot een tamelijk exclusieve groep mensen die een lonkende loopbaan aan de Universiteit van Harvard bij vol bewustzijn hebben verruild voor nederig politiek handwerk aan het Binnenhof. Dat kwam zo. Bij de uitreiking van mijn doctoraal-examen sprak de Leidse hoogleraar Politieke Wetenschap Hans Daalder, de vader van de huidige Amerikaanse navo-ambassadeur Ivo, mij enigszins streng toe dat ik nu maar eens echt moest gaan studeren en dat zulks het beste in de Verenigde Staten kon. Hij was bestuurder van het Nederland-Amerika Instituut dat de Fullbright beurzen in Nederland verleende, dus dat was betrekkelijk snel geregeld. Ik kwam terecht in Chapel Hill, North Carolina, ver weg van het door mij gehoopte ucla, aan de andere kant van het continent in het zonnige Californië waar een van mijn broers destijds woonde.

In Chapel Hill gaf ik college over Europese politieke systemen aan undergraduates en ging aan de slag met mijn proefschrift over het gebruik van factoranalyse in de links-rechtsbepaling van individuele afgevaardigden in stemmingen (pas later begreep ik bij echte stemmingen in het Europees Parlement dat dit volstrekte onzin was). En na enige tijd nijvere arbeid mocht ik dat proefschrift afmaken als ‘visiting scholar’ aan Harvard. Precies op dat grootse moment in mijn prille wetenschappelijke carrière kreeg ik een brief van de toenmalige staatssecretaris van Europese Zaken, Hans de Koster, of ik maar terug wilde komen naar Nederland om zijn politiek medewerker te worden. Die taak moest ik dan maar meteen combineren met de organisatie voor de vvd van de volgende Tweede Kamer verkiezingen. De Koster zou daarbij als tweede op de lijst staan, achter voorman Molly Geertsema.

Na enig tijdrekken op Harvard stemde ik toe en aldus vond ik mijzelf weer terug in Den Haag, na ruim een jaar in de VS, waar ik harder had gewerkt dan ooit tevoren (of ooit daarna nog zou doen). Mijn basis was het privékantoor van De Koster aan het Lange Voorhout, naast café De Posthoorn, en vandaar pendelde ik naar het ministerie van Buitenlandse Zaken op het Plein en het partijkantoor aan de Koninginnegracht. Dit klinkt misschien wat kneuterig, maar destijds was mijn baan absoluut een novum. Het op eigen kosten in dienst nemen van een medewerker, iets dat ministers tegenwoordig op rijkskosten met ruime hand doen, was toen een ongehoord fenomeen. En dat gold al helemaal voor het onderhouden van een privékantoor door een staatssecretaris. Voor De Koster was dit allemaal klein bier. Hij behoorde tot de rijkste mensen die ik ooit heb ontmoet. En hij was niet alleen gefortuneerd, maar was ook nog eens een levende Croesus: alles wat hij aanraakte veranderde in puur goud.

De grootvader van De Koster was als molenaar en graanhandelaar uit Zeeland naar Leiden gekomen en had daar de Leidse Broodfabriek (lbf) ‘De Sleutels’ overgenomen. De plaatselijke reputatie was niet geweldig, want onder Leienaars gold het gezegde ‘de lbf bakt ze klef’. Maar dat was geen beletsel voor Hans de Koster om zijn grootvader op te volgen (zijn vader was de diplomatieke dienst in gegaan) en vanuit Leiden een enorm broodimperium op te bouwen dat uitgroeide tot de roemruchte Meelfabriek der Nederlandse Bakkerijen (meneba). Daarnaast was hij via moederszijde, een telg van de Sijthoff dynastie, eigenaar van de Leidsche Courant en de grootste aandeelhouder in De Telegraaf, waar zijn broer president-commissaris was.

[p. 44]

Zelfs de onteigening van de ouderlijke villa aan de Witte Singel te Leiden legde hem geen windeieren. Hij regelde het zo dat hij in ruil onder strikte voorwaarde van onaantastbaarheid het Wassenaarse landgoed Weiduin van 30 hectare kon kopen voor een som die hij meteen dubbel en dwars terugverdiende door op een reepje aan de straatkant een paar kavels voor villabouw aan de man te brengen. De Koster was kortom, iemand om rekening mee te houden.

Op dat landgoed moest ik mij regelmatig, meestal op zaterdagochtend, vervoegen om de lopende kwesties met De Koster door te nemen. Wat Buitenlandse Zaken betrof, bestond mijn werk voornamelijk uit het maken van uittreksels en het signaleren van bijzonderheden in de eindeloze en niet te stoppen reeks telegrammen die door alle ambassades van Nederland ten minste eenmaal in de week werden verstuurd aan het ministerie. Eerlijk gezegd heb ik nooit iets in deze missives gelezen dat ik al niet eerder in de krant had zien staan. Maar belangrijker was dat op die zaterdagochtenden ook altijd even De Kosters echtgenote te voorschijn kwam.

De eerste keer dat ik haar zag, meldde ze tussen neus en lippen dat de familie net een briefje van de koningin had ontvangen. Ze duwde mij een velletje onder de neus waar onmiskenbaar ‘Juliana’ op geschreven stond. De tweede keer dat ik haar zag, liep ze met een van haar dochters door het pand. Blijkbaar betrof het bijles kunstgeschiedenis, want ze zei tegen het meisje met nonchalant handgebaren: ‘Welnu, dit is Rembrandt, daar hangt Jan van Goyen en boven de schoorsteenmantel Jan Steen.’ Later verzekerde mijn vader me - waarschijnlijk bij wijze van troost - dat de collectie van De Koster toch echt tweederangs was, ondanks de grote namen.

Afgezien van het doornemen der telegrammen over de wereldpolitiek, moest ik voor De Koster de politieke uitzendingen op de tv volgen, waarbij ik heel veel in slaap viel en mijn echtgenote, die veel alerter is dan ik, dan in mijn plaats ijverig aantekeningen maakte. Ook moest ik vrijwel elke dag een speech leveren. Ik had daartoe zelf een systeem ontwikkeld; voor alle punten uit het verkiezingsprogramma van de vvd, met de nadruk op buitenland en Europa, had ik een korte en een lange passage vervaardigd. Die fragmenten werden al naar gelang de ontwikkelingen in de campagne vrijwel dagelijks bijgewerkt en in steeds andere samenstelling gemengd. Afhankelijk van het gehoor nam ik langere passages over bijpassende thema's en deed daar dan een aantal kortere bij, kruidde het geheel met een enkele kwinkslag en kreeg zo een cocktail van circa veertig minuten. Dit mengsysteem werkte aanvankelijk geweldig, en ik kon elke dag de cocktail leveren waar De Koster behoefte aan had. Tot hij naar Limburg moest.

Omdat deze streek ook politiek gezien wat eigenheimischer is dan de rest van Nederland, behandelde De Koster de uitnodiging voor een spreekbeurt in Noord-Limburg met speciale aandacht. Hij vroeg me expliciet om niet aan te komen met mijn standaard speech-cocktail maar meer in te gaan op de lokale omstandigheden. Hier doemde een probleem op, want ik wist meer van North Carolina dan van de mijnstreek. Wat te doen? Gelukkig kende ik door mijn vroegere bestaan in de Liberale Studentenbeweging wel wat vriendjes in het zuiden. De secretaris van de Kamer van Koophandel voor Noord-Limburg, Rob van der Houwen, was er zo een. Hij voorzag me van een rijkdom aan lokale politieke wetenswaardigheden, zoals protesten tegen supermarkten op industrieterreinen, de omstreden plaatsing van benzinestations, de wegen- en bouwplannen in de regio en nog zo wat strooigoed waar De Koster zijn binnenlandse hart mee kon tonen aan de stemmers.

Vol zelfvertrouwen roerde ik een en ander tot een gloedvolle redevoering, rijkelijk voorzien van couleur locale en Limburgse snedigheden. Ik was danig trots op mezelf toen ik het pak met uitgetikte velletjes aan mijn politieke baas overhandigde. Limburg zou een triomf worden, dat stond wel vast!

Eenmaal aangekomen in de plaats van bestemming - ik meen dat het ergens bij Roermond was - besteeg staatssecretaris De Koster

[p. 45]

met mijn tekst het spreekgestoelte terwijl ik vol anticipatie op de eerste rij achteroverleunde. Ik hoefde slechts te wachten tot de toehoorders op de juiste momenten lachten, klapten en juichten. De Koster keek recht de zaal in en stak van wal. Vreemd genoeg met een aantal algemeenheden over nut en noodzaak van verkiezingen. Nu ja, dat mocht, hij moest kennelijk even acclimatiseren. Maar al snel kreeg ik door dat er iets mis was, goed mis. Het zweet brak me uit toen De Koster maar op die nietszeggende algemene toer doorging en geen enkele van mijn zo zorgvuldig opgeschreven lokale kwesties ter sprake bracht, laat staan dat hij de Limburgse grapjes de zaal in slingerde. Van gelach en gejuich was dan ook geen sprake.

Ik weet niet of het woord ‘spindoctor’ al bestond destijds, maar ik voelde me wel zo iemand. Vanaf de eerste rij begon ik voorzichtig gebaren te maken, te wijzen op papieren, die ik zelf natuurlijk ook bij me had, en als een vis op het droge het woord ‘lezen’ uit te spreken. De Koster gaf geen enkele reactie. Het was alsof hij me niet zag. Dat kan best, want ik voelde hoe ik gaandeweg van ellende steeds dieper in mijn stoel wegzakte.

Toen ik uit mijn lijden werd verlost door beschaafd applaus, hetgeen betekende dat er aan de opsomming van politieke gemeenplaatsen een einde was gekomen, moest er met het bestuur worden geborreld en gegeten. De staatssecretaris meed mij daarbij als de pest. Eindelijk, ver na middernacht, konden we terug in de dienstauto naar Den Haag. Ik barstte los: Waarom had hij, verdomme, mijn mooie op Limburg afgestemde tekst niet gebruikt? Het antwoord van De Koster was een ontluisterende les in de politieke werkelijkheid. Hij had het best gewild, maar het was zo donker in het zaaltje dat hij de papieren nauwelijks voor zich had zien liggen, laat staan dat hij de tekst had kunnen lezen. Ik was vergeten voor een lampje te zorgen.

Dit Limburgse debacle wil overigens geenszins zeggen dat De Koster niet heel goed zonder tekst uit de voeten kon. Zo waren we een keer voor een spreekbeurt in Eindhoven. Als een der eersten kwam een grijze heer met enorme konijnentanden de zaal binnen en ging vooraan in het midden zitten. De rest van het binnendruppelende gehoor groette de desbetreffende heer allemaal zeer beleefd en ging al naar gelang men al of niet bij Philips werkte, rechts of links in de zaal zitten. Na de voordracht van De Koster nam Frits Philips, want die was het, meteen het woord. Hij ging tekeer tegen het pleidooi van de staatssecretaris om bij toetreding van het Verenigd Koninkrijk tot de Europese Gemeenschap een speciale coulante regeling te maken voor de import van landbouwproducten uit Australië en Nieuw Zeeland. Dat vond hij maar onzin. Die landen moesten maar een beetje gaan industrialiseren in plaats van zich op die onbelangrijke landbouw te concentreren!

Nu had De Koster niet alleen zijn fortuin te danken aan het landbouwproduct tarwe, maar was hij ook voorzitter van de werkgeversvereniging geweest. Hij gaf de oude Philips direct en eloquent lik op stuk met een rits aan statistieken over de bijdrage aan het nationaal product uit de landbouw, waarbij de bijdrage van de gloeilampenfabriek maar heel mager afstak. De mensen aan de linkerkant van de zaal - degenen die niet in dienst waren bij Philips - applaudisseerden luid.

Na de verkiezingscampagne, die voor de vvd gunstig verliep, werd De Koster gevraagd minister van Defensie te worden. Hij wilde dat ik hem daarheen zou volgen. Maar ik had niets met die tak van de politiek en vond, met zijn hulp, emplooi bij de Juridische Dienst van de Europese Commissie. Sindsdien kwam ik De Koster nog zeer regelmatig in allerlei functies tegen. Bij de oprichting van de Europese Liberale Partij werd hij vicevoorzitter en ik de secretaris. Na zijn ministerschap werd hij Eerste Kamerlid en voorzitter van de Raadgevende Vergadering van de Raad van Europa, toen nog in hetzelfde gebouw in Straatsburg als het Europees Parlement.

Na het afsluiten van zijn parlementaire loopbaan werd De Koster nog Buitengewoon Staatsraad. De Limburgse voordracht heeft hij nimmer meer gebruikt. Hij overleed, in feite te jong voor zo'n sportieve man, in 1980 op 78-jarige leeftijd.