Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 31]

Roomse geplogenheden
Thomas Rosenbooms katholieke agenda
door Margriet de Koning Gans

De schrijver Thomas Rosenboom heeft er nooit veel doekjes om gewonden dat hij weinig affiniteit heeft met niet-katholieken. Zo legt hij in een interview met NRC Handelsblad (31 maart 2000) naar aanleiding van zijn destijds zojuist verschenen roman Publieke Werken vrij omstandig uit dat alleen katholieken ‘nog hoffelijkheid kennen’ en dus veel omzichtiger en menselijker omgaan met anderen dan protestanten. Die laatsten zien hoffelijk gedrag volgens Rosenboom ‘als gegluip en gesjoemel’, voornamelijk ‘omdat ze het niet begrijpen’. Dit ‘bevestigt’ zijn idee over ‘de protestantse mentaliteit’.

En hoewel de tweevoudige winnaar van de Libris Literatuur Prijs in hetzelfde interview stipuleert dat hij alleen nog rooms is ‘qua mentaliteit’, bestaat zijn vriendenkring ‘volledig uit katholieken’, zoals Adri van der Heijden en Renate Dorrestein. Evenmin is het toeval, meent de schrijver, dat het hem in het overwegend rooms-katholieke België ‘nooit zal overkomen dat je ten overstaan van een publiek je gezicht verliest’

Behalve van niet-katholieken moet Rosenboom ook weinig hebben van de moderne jeugd. Dat bleek wel in de door hem in 2005 uitgesproken Kellendonklezing, die de katholieke Radboud Universiteit te Nijmegen jaarlijks organiseert ter nagedachtenis van de in 1990 jong aan aids gestorven schrijver Franciscus Gerardus Petrus (Frans) Kellendonk die vooral bekend is gebleven om zijn door en door katholieke roman Mystiek lichaam uit 1986. Rosenboom haalt in zijn betoog, dat als ‘pamflet’ werd gepubliceerd onder de titel Denkend aan Holland, snoeihard uit naar ‘onopgevoede’ jongeren, die tegenwoordig niets meer moeten, maar alles mogen en te veel lawaai maken. Vroeger moesten kinderen tenminste mee naar de kerk en konden ze uren stilzitten. Aan tafel moesten ze hun mond houden tot hun wat werd gevraagd. En altijd zachtjes praten. Die tijden zouden terug moeten keren, meent de schrijver, en niet alleen voor kinderen, maar voor alle onbeschofte Nederlanders, die dit kwaad aanrichten door hun kinderen niet op te voeden.

De felheid van Rosenboom was opmerkelijk, en NRC Handelsblad meende zelfs dat de doorgaans zacht pratende en verlegen ogende auteur ‘iedere vorm van terughoudendheid’ had verloren in zijn aanval op de Nederlandse jeugd. Interessanter wellicht nog dan de felheid van Rosenbooms pleidooi voor terughoudendheid is wellicht de vraag of en in hoeverre zijn rooms-katholieke levenshouding en zijn afkeer van moderne kinderen is terug te vinden is in zijn werk.

Hoewel Rosenboom diverse malen heeft betoogd dat hij de ‘minst autobiografische’ schrijver van Nederland is, valt er toch wel het een en ander uit zijn eigen leven in zijn boeken te ontdekken. Men hoeft in elk geval niet lang te zoeken in het oeuvre om te merken dat kinderen veelal worden geschilderd als hardvochtige, sadistische wezens. Anderzijds zijn er in de romans en verhalen ook verlegen mensen te over. Sterker nog, het lijkt er op dat al de hoofdpersonen van Rosenboom, vanaf het jongetje Timon in zijn debuutbundel De mensen thuis (1983) tot de volwassen Rebert van Buyten in zijn laatste roman Zoete mond (2009), timide mannen zijn die niet weten hoe ze contact met anderen moeten leggen en zich min of meer onhandig struikelend door het leven slaan.

Psychologen zouden wellicht geneigd zijn hier een verband te leggen tussen de kinderafkeer en de beschroomde helden. In verlegen

[p. 32]

kinderen ontstaat immers niet zelden een binnenwereld vol rancune over hun vernederingen en haat jegens leeftijdgenoten, die slechts gecompenseerd worden door de fantasieën over wraak en eigen heroïek.

Her rooms-katholieke element springt in het werk van Rosenboom minder direct in het oog dan dit psychologische aspect. Een duidelijk ‘rooms-katholiek’ spoor is wellicht het ontbreken van de door hem zo verfoeide ‘protestantse’ directheid, rechtlijnigheid en het bijbehorend zondebesef in de hoofdpersonen. In zekere zin biedt hun niet-protestante karakter zijn personages ruimte om zonder innerlijke wroeging menselijke dwalingen te begaan, zoals heimelijkheid, achterbaksheid, gewichtigdoenerij, narcisme, hypocrisie, sadisme en stiekem gedoe. De biecht biedt immers altijd soelaas, en niemand die iets van een ander hoeft te weten.

Een ander katholieke dimensie bij Rosenboom is zonder twijfel zijn aandacht voor zhet rituele aspect van zowel het leven als de taal. In het rooms-katholieke universum is een belangrijke plaats ingeruimd voor rituelen, ceremonieën, offerandes, heiligenverering, processies en andere religieuze ‘pomp and circumstance’. De profane tegenhangers daarvan zijn de boertige verkleedpartijen en carnavalsoptochten die tezamen met de drankovergoten gezelligheid de vastentijd inluiden. Ook de katholieke kerktaal, en zeker het door de eeuwen heen gefabriceerde Kerklatijn, is een rituele taal, die het onzichtbare bestaan van God, de Heilige Geest en het mystieke lichaam van Christus moet eren, en tegelijk het fysieke, de naaktheid en de bloedende wonden in het lichaam van Christus - zo nadrukkelijk in beeld in de katholieke godshuizen - moet omzwachtelen en verhullen. Dezelfde taak is weggelegd voor het in woorden wegmoffelen van de ‘onbevlekte ontvangenis’ door de maagd Maria.

De rooms-katholieke kerk brengt - overigens net zoals elke religie - in haar taal een verwarrende en paradoxale boodschap. Woorden dienen het mystieke, de hogere ‘waarheid’, maar over de fysieke werkelijkheid die ons in al haar vlezigheid en bloederigheid aankleeft, dienen wij te zwijgen. De mens die zich daaraan niettemin overgeeft, is zondig. Maar gelukkig biedt het geloof hier - hoffelijker en menselijker dan menige andere religie - talloze uitlaatkleppen en ontsnappingsroutes, zoals aflaat en biecht. Niemand hoeft te weten van je zonden en twijfels, in feite zelfs God niet. Psychologen zouden wellicht betogen dat het katholicisme wel gemaakt lijkt voor verlegen mensen.

Elke lezer weet dat een van de meest in het oog springende aspecten van Rosenbooms werk bestaat uit zijn uiterst verzorgde, niet zelden plechtstatige en in enkele van zijn romans onnavolgbaar hoogdravende taalgebruik, dat toch verrassend en niet van humor gespeend is. Met name in Gewassen vlees (1994) en Publieke Werken (2000) heeft hij zich uitgeleefd in de taal. Zijn doel hierbij is niet alleen om de atmosfeer van de achttiende en negentiende eeuw op te wekken, maar ook om het streven van zijn personages te onderstrepen. Die willen onveranderlijk hogerop. En omdat ze de codes van de ‘hogere’ kringen niet kennen, zoeken ze het dan maar in ‘deftige’ fraseringen, waarmee ze de plank nu juist helemaal misslaan. Aldus wordt de taal in deze romans rituele taal, waarmee de werkelijkheid bezworen en omzwachteld moet worden. Wij lezen verhalen die dankzij hun taal boven de werkelijkheid gaan zweven en allegorieën worden. Wij lezen in vele opzichten een soort Kerklatijn.

De keerzijde van de rituelen, de ceremoniën en de hoogdravende taal, is de weinig oprechte maar zeer indringend wijze waarop de hoofdpersonen zich met de fysieke werkelijkheid bezighouden. Het eenzame jongetje Timon in Rosenbooms debuutbundel geeft zich over aan de rituele verering van een hoge boom, maar zit tegelijkertijd in het geniep aan de piemeltjes van kleine kinderen. Is dit niet het drama van de roomse clerus in a nutshell? Het is het dualisme van de heiligheid van het religieuze panopticum aan de ene kant, met aan de andere kant de mens die aan die hoge eisen niet kan voldoen en keer op keer in gebreke blijft. Enerzijds heeft hij het nodig op gezette tijden onder die druk van heiligheid

[p. 33]

uit te komen en mag hij dat ook straffeloos doen, anderzijds stapelen zijn fouten en zonden zich steeds opnieuw op. Tussen deze twee polen beweegt zich het werk van Rosenboom.

In zijn eerste roman Vriend van verdienste (1985) viert het sadisme hoogtij. Toch dient dat een hoger doel, namelijk de zuivere liefde. De eenzame jongen Theo verricht wreedheden tegen dieren waar je niet graag bij zou staan. Hij verzamelt hun schedeltjes, die hij eerst begraaft om ze door insecten schoon te laten vreten tot ze mooi wit zijn. De dood is hier een vorm van reinheid, die bereikt wordt als het leven letterlijk tot op het bot weg geknaagd en weggerot is. Theo is geobsedeerd door de dood, omdat zijn moeder overleden

[p. 34]

is - en inmiddels net zo rein als de schedeltjes. Aan haar vraagt hij om vergeving en begrip, om liefde. Zijn vrienden en een enkele vriendin verraden allen hun vriendschap met hem. Theo's enige echte vriend is de kraai Rokko. Voor die vriendschap accepteert Theo de pijn van Rokko's klauwen die bij de landing in zijn schouders worden geslagen. Liefde is lijden.

Hun band is zo sterk dat Rokko probeert om Theo te redden wanneer die gevangen gehouden wordt door twee rijke maar geestelijk verwaarloosde broers in het torenkamertje van hun ouderlijk huis. Hun ouders zijn altijd afwezig: moeder omdat ze in een inrichting zit en slechts een enkele keer onder begeleiding van een non naar huis mag, vader omdat hij een belangrijk man is en er een vriendin op nahoudt. De broers zijn op het dievenpad gegaan en Theo was hun handlanger. Maar nu vormt hij een gevaar, omdat de kraai die almaar rond het torentje cirkelt, dit Sodom en Gomorra dreigt te vetraden.

Voor de goede verstaander is het duidelijk: Theo eindigt als een martelaar, een Christusfiguur die in zijn eigen drek rondkruipt en zichzelf verwondt met de glasscherven uit een spiegel. Ecce homo. Dit alles omdat hij de vriendschap van de broers wil verdienen. Hij moet boeten voor al hun zonden en wordt ten slotte in een kalkput gegooid. Zijn lichaam verdwijnt letterlijk in een bak wit en zal tot op het bot vergaan. Hij verkrijgt daarmee verlossing uit zijn lijden en hervindt zijn verloten onschuld.

Het martelaarschap komt ook weer terug in Rosenbooms volgende roman, Gewassen vlees. Opnieuw heeft de hoofdpersoon, de Friese burgemeesterszoon Willem Augustijn van Donck, geen moeder meer en heeft zijn vader het te druk voor hem of vindt het verloren moeite aandacht te besteden aan zijn zoon. Ook in deze roman viert het sadisme hoogtij, en wederom richt het zich in hoge mate tegen de hoofdpersoon, een nuffige en hysterische fat. Ook hijzelf is wreed, al lijkt het uit dommigheid en omdat gedrag dat wij nu wreed noemen in de achttiende eeuw heel gewoon was. In wezen wil de hoofdpersoon goed doen, maar hij weet niet hoe.

Uiteindelijk wordt hij in een donkere kerker gegooid, waar hij in de winterkou ligt te creperen in zijn eigen vuil. Ten slotte richt iemand een pistool op hem. Is het zijn vader die hem uit zijn lijden komt verlossen? De man wiens goedkeuring hij in zijn korte leven tevergeefs heeft gezocht? Hij denkt het en hij is zijn vader dankbaat voor deze daad van barmhartigheid. Dankzij het genadeschot komt hij van de duisternis in het licht. Het doet in alles denken aan de kruisiging op de schedelplaats, die in het Hebreeuws Golgotha heet, zoals in het Nieuwe testament staat geschreven.

Was deze domme Augustijn een pias die de indruk wekte niet helemaal goed snik te zijn, de neven Vedder en Anijs in Rosenbooms navolgende roman Publieke Werken zijn iets normaler. Toch sporen ze helemaal niet met de wereld om hen heen. Allebei zijn ze tragisch en hebben iets burlesks in hun manier van denken en hun gedrag. Hun tragiek is dat ze worden ingehaald door beloften die ze niet kunnen waarmaken. Ze menen daarbij allebei dat ze zich met vermommingen en verkleedpartijen als een ander kunnen voordoen, en dat niemand hen dan herkent. Hierin kunnen het katholieke carnaval herkennen, en de vanzelfsprekendheid waarmee je een rode baard of een mombakkes opzet om in dit omkeringsritueel even een ander te zijn en de werkelijke verhoudingen daarmee zowel te doorbreken als te bevestigen.

Zelfs de manier waarop de beide mannen aan hun eind komen heeft iets van theatraal volksvermaak. Vedder staat op het dak van zijn huis, oog in oog met een man van wie hij denkt dat het de architect is van het Victoria Hotel, dat staat voor zijn ondergang. Hij noemt hem God. Op dat moment struikelt hij en valt van het dak, voor de ogen van de toegestroomde menigte. Daarbij raakt hij verstrikt in een wit laken dat als een spandoek aan zijn huis hangt. Hij valt als een engel met witte vleugels naar beneden, maar naar zijn gevoel toch omhoog. Anijs werd intussen in de verlaten veenkolonie Elim buiten Hogeveen doot een heel volk bijen gestoken terwijl hij probeerde zichzelf met een joods besnijdenismesje te besnijden. Hij is in het ziekenhuis van top tot teen ingezwachteld. Of hij geneest

[p. 35]

of van de verpleegster de kus des doods krijgt, wordt in het midden gelaten.

Opnieuw komen beide hoofdpersonen aan hun einde in het wit, de kleur die alle zonden ongedaan maakt, de onbevlekte kleur van de onschuld. Anijs en Vedder moeten beiden sterven, omdat hun taak op aarde is volbracht. Sterker nog, wanneer we naar de proloog en het laatste hoofdstuk van Publieke werken kijken, de alfa en de omega van het verhaal om zo te zeggen, dan is al het streven van van Vedder en Anijs naar maatschappelijke erkenning één grote maskerade voor het eigenlijke verhaal. En dat is de geschiedenis van de arme joodse sloebers die vanuit Elim (niet alleen een veenkolonie maar ook de Bijbelse oase waar Mozes zijn tenten opsloeg) gaan emigreren naar Amerika, het land van melk en honing. Het is de hervertelling van de uittocht uit Egypte van het joodse volk naar het Beloofde Land. Vedder en Anijs zijn de beoogde financier en de reisleider die hun die overtocht mogelijk maken, zonder dat ze beseffen daartoe door een hogere macht gezonden te zijn. Ze zijn de werktuigen in Gods hand.

Het is niet moeilijk al deze elementen in Rosenbooms meest recente roman Zoete mond opnieuw aan te treffen. Ook in dit boek is de hoofdpersoon, veelbetekenend Rebert van Buyten geheten, verlammend verlegen en doodongelukkig. Zijn tegenspeler, Jan de Loper, een man uit de betere kringen, is juist het vleesgeworden carnaval. Ook Vlaamse vendelzwaaiers in middeleeuwse klederdracht maken hun opwachting, evenals vuurtjes stokende hippies in Indiase gewaden. Rosenbooms alter ego Van Buyten heeft er een gloeiende hekel aan, maar de schrijver ruimt er heel veel plaats voor in zodat de hoofdpersoon niet kan ontsnappen aan dit aspect van het rijke roomse leven

Ook in deze roman is de hoofdpersoon, wederom zonder het te weten, een profeet die een nieuwe Messias aankondigt. Deze nieuwe Messias is een witte dolfijn. Volgens Van Buyten betreft het hier een mythologisch dier. En mythologische dieren zijn altijd wit, omdat dat de kleur van de onschuld is. Daarbij mag een dolfijn dan een zoogdier zijn, hij gedraagt zich als een vis. En de vis is, u wist het reeds, het symbool van Christus. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat de hoofdpersoon aan het eind van het verhaal, als de witte dolfijn zijn boodschap heeft gebracht en weer vertrokken is, zijn witte tenniskleren aantrekt en hardlopend de wereld in trekt om de boodschap te verkondigen.

Het rooms-katholieke element in het oeuvre van Rosenboom wordt aldus duidelijk. Zijn werk gaat over de voortdurende strijd van de mens die graag goed wil doen maar faalt, en de genade die hem toch deelachtig wordt. Opvallend is de sympathie die de auteur weet op te brengen voor zijn personages, ondanks hun gesukkel en zwakheden. Zie de mens. Hier staat hij, hij kan niet anders.

In Rosenbooms meest recente romans is het dualisme van het profane en het heilige zelfs expliciet in de verhaalstructuur gelegd: het hogere doel dat de levens van de hoofdpersonen hebben, wordt aan het begin en het eind beschreven. Hun getob en gemier daartussen beeldt de beperktheid van het tijdelijke, vergankelijke menselijke bestaan uit. Rosenboom schrijft kort gezegd over martelaren die hun ongelukkige en zondige levens offeren voor een hoger honing. Hij schrijft heiligenlevens.