Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 3]

Misschien met een bijl
Jan Arends als cynisch profeet
door Piet Gerbrandy

Het was een gek. Een dwaas die de vrees niet kende. Hij nam het vuur en warmde zich. Dat zag het hoofdschuddende opperhoofd. Een gek gaf het vuur aan de mensen.

In vijf korte, ritmisch dwingende zinnen analyseert Jan Arends in een gedicht uit de bundel Lunchpauzegedichten (1974) de opkomst van de menselijke beschaving. Een man wiens onverschrokkenheid wordt opgevat als waanzin eigent zich, in een overigens koude wereld, het vuur toe, dat tot dan toe voorbehouden was aan het opperhoofd. Hij deelt het, na zichzelf verwarmd te hebben, uit aan de bange mensen. Maar hun angst is ongegrond. Het opperhoofd heeft romp noch ledematen en kan bijgevolg niet anders reageren dan met een machteloos hoofdschudden. Niettemin draagt de redder van de mensen - zijn naam is Prometheus - voortaan het stigma van krankzinnigheid. Zo legitimeren de mensen hun eigen lafheid.

De opstandige, de ziener, de nar, de Messias is doorgaans een uitgestotene. Zijn plaats aan de periferie van de samenleving maakt het hem mogelijk waar te nemen wat de anderen niet zien en commentaar te leveren op wat zij stilzwijgend als normaal beschouwen. Omgekeerd marginaliseren de ‘gewone’ mensen de dwaas zonder vrees teneinde niet werkelijk naar hem te hoeven luisteren. Ze bespugen hem, sluiten hem op en hangen hem desnoods aan het kruis, al fascineert zijn onverschrokkenheid hen buitengewoon. Zij willen zijn ongemakkelijke waarheden wel aanhoren, maar maken die onschadelijk door te beklemtonen dat hij niet tot hun wereld behoort.

En wanneer het kwaad hen ziek maakt, verkiezen zij de ziende nar tot zondebok. Nadat ze hem met schande hebben overladen en hem de stad hebben uitgejaagd, halen zij opgelucht adem. Hij draagt nu het kwaad van de mensen en heeft hen ervan verlost. De gek is een offerdier, een plaatsvervanger, en daarmee een voorloper. Hij neemt op zich wat wij nog niet kunnen dragen.

De verlosser komt, zoals men weet, als een dief in de nacht. Keefman, de hoofdpersoon in Arends' gelijknamige verhaal en boek uit 1972, die vanuit een psychiatrische inrichting brieven schrijft aan zijn ‘vriend’ Dokter Bos, vereenzelvigt zich expliciet met Jezus. ‘Weet je wie een dokter was? Jezus. Die genas mensen. En die had helemaal geen geleerdheid nodig. Jezus genas mensen omdat hij de goedheid in zich droeg. Dat is het wat bij jullie ontbreekt. [...] Omdat je de liefde niet hebt.’

Alsook: ‘Weet je dat ik helemaal geen mulo-opleiding nodig heb om voor mijn psychiatrisch gestoorde medemensen te gaan zorgen? Al zou ik niet kunnen lezen en schrijven. Jezus had ook geen mulo-opleiding en toch genas hij mensen. Jezus was een dokter.’

En: ‘[A]ls het goed was dan was ik hier genezer in huis. Want ik heb de liefde.’

Of: ‘Weet je wat ik ben? Een koning. [...] Niemand wil weten dat ik een koning ben. Maar iedereen heeft het altijd geweten. [...] Ik ben uitverkoren, dat is de zaak. Ik strek mijn handen uit over de mensen. Ik genees van het onzichtbaar lijden. Ik strek mijn hand over het volk uit. Ik laat het koren rijpen.’

Dan wel: ‘Keefman kwam midden in de nacht omdat jullie overdag doof zijn. [...] Keefman komt vannacht weer schandaal bij dat rothuis van jou maken. [...] Ik blijf net zolang bellen tot de muur van Gomorra omvalt.’

[p. 4]

In zijn combinatie van eigenwaan, zelfbeklag en onredelijkheid vertoont Keefman grote overeenkomsten met zijn schepper, die in 1974 zelfmoord pleegde op de dag dat Lunchpauzegedichten verscheen. In die bundel uit hij dit dreigement:

Misschien
kom ik morgen
bij u
met een bijl.

Maar
schrikt u niet
want ik
ben god.

De methode-Keefman is die van de reductio ad absurdum. Redenaties worden met een meedogenloze rigiditeit tot hun consequenties gevoerd, tot een slotsom die altijd ongewenst is. Zijn drammerige betoogtrant is een parodie op de logica van de gezonden. Hij laat zien dat je alles aannemelijk kunt maken, als je je maar niet laat onderbreken. Tegenstrijdigheden worden niet opgelost. Keefman is een sofist die het kromme recht praat en de aangepasten in hun hemd zet.

Toen iemand Plato vroeg hoe hij over Diogenes de Cynicus dacht, antwoordde hij dat de man hem een gek geworden Sokrates leek. Plato had alle reden om Diogenes als een gek te beschouwen, want de Cynicus liet zien dat Plato's redeneringen niet deugden. Toen Plato de mens had gedefinieerd als een wezen met twee benen zonder vleugels, plukte Diogenes een haan kaal, bracht die de Akademie binnen en zei: ‘Hier is de mens van Plato.’ Daarom werd aan de definitie toegevoegd: met brede nagels.

Jan Arends dichtte:

De grote
roofvogel
Iks
is neergestreken
op mijn dak.

Is
in mijn hoofd
gekomen.
Heeft
in zijn klauwen
wat ik denk.

Het was de gewoonte van Diogenes alles in het openbaar te doen, zowel eten, als zich ontlasten en de liefde bedrijven. Hij argumenteerde daarbij als volgt: ‘Als ontbijten niets vreemds is, is het dan wel vreemd dit op de markt te doen? Maar ontbijten is niet taar, dus is het ook niet raar dit op de markt te doen.’ Hij masturbeerde geregeld in het openbaar en zei dan: ‘Ach, was het ook maar mogelijk de honger te stillen door over je maag te wrijven.’ Iemand nam Diogenes eens mee in een prachtig huis en waarschuwde hem niet op de vloer te spuwen, waarop hij zijn keel schraapte en de man in het gezicht spoog, omdat hij er, naar hij zei, geen lelijker plaats voor had kunnen vinden. Bij een feest gooiden een paar mensen steeds de botten naar hem toe, zoals men naar een hond doet. Bij het weggaan piste hij als een hond tegen hen aan. En toen iemand hem bespotte omdat hij uit zijn vaderstad Sinope aan de Zwarte Zee verbannen was, antwoordde hij dat juist de ballingschap hem tot filosoof had gemaakt. Diogenes had geleerd dat een mens niets nodig heeft om in leven te blijven.

Jan Atends schrijft:

Er is
nog nooit
een mens geweest
die een korrel aarde
heeft bezeten.

De titel Lunchpauzegedichten presenteert de poëzie als terloops en marginaal verschijnsel, als teksten die tot stand komen in, of bedoeld zijn voor ogenblikken waarin de serieuze arbeid wordt onderbroken, maar die niettemin midden in de wereld staan. Het zijn gedichten die de lezer van dagelijks brood voorzien. Maar je wilt deze eter liever niet bij je aan tafel hebben, want, zegt hij:

Ik ben
vijftig jaar
en geen
aardige man.

[p. 5]

Ik heb
geen vrouw
geen nageslacht
en
ik heb veel
geonaneerd.

Zo
besmeur
ik het brood.

Het
stinkt
van mij.

Net als in het proza van Keefman is de structuur van Lunchpauzegedichten gebaseerd op de principes van herhaling en syllogisme. De bundel redeneert zich naar een onontkoombaar einde toe. Muziek en architectuur scheppen door herhaling de illusie van samenhang en logica, zoals ook een mensenleven slechts als eenheid ervaren kan worden doordat het een ritme heeft. De anafoor, de herhaling van woord of woordgroep, is een krachtig hulpmiddel om wat niet bij elkaar past op elkaar te laten lijken. Hoe nadrukkelijker de anafoor wordt toegepast, des te opzichtiger is de spreker bezig een rookgordijn aan te leggen:

[p. 6]

 

Een

 

bijl

 

maakt hout

 

van de boom.

 

 

 

Zo

 

weet

 

de bijl

 

van boom

 

en hout

 

en bijl.

 

 

 

Zo

 

spreken

 

de handen

 

van de mens

 

van de boom.

 

 

 

Zo

 

is hout

 

de taal

 

van het huis.

 

 

 

Zo

 

is het woord

 

de woning

 

van

 

de

 

mens.

Laten we proberen dit gedicht te herschrijven als de keten syllogismen die het voorgeeft te zijn.

1	- Door een boom om te hakken, legt de bijl de essentie ervan bloot.
2	- Datgene wat een essentie blootlegt, is een vorm van taal.
3	- Dus is hakken een wijze van spreken.

‘[H]et duurzaamst bouwen is het breken’, zegt Gerrit Kouwenaar, aan wie het eerste gedicht van Arends' bundel is opgedragen.

Vanuit hier kunnen we de volgende stap maken:

1	- Datgene waaruit iets bestaat, vertelt wat het is.
2	- Datgene wat kan vertellen, bestaat uit taal.
3	- Een huis bestaat uit hout.
4	- Dus is het hout de taal van het huis.

‘Alleen in mijn gedichten kan ik wonen’, zegt J.J. Slauerhoff.

Aldus kunnen we concluderen:

1	- Het huis is van hout gemaakt.
2	- Hout is een vorm van taal.
3	- Dus is het woord de woning van de mens.

Het probleem is dat de planken waaruit dit huis is gebouwd, niet op elkaar aansluiten. De dichter is een houthakker die zinnen afkapt en de brokstukken overzichtelijk onder elkaar plaatst, maar de fundamenten verwaarloost. Het huis is een constructie die alleen op papier kan bestaan en dus geen beschutting biedt: ‘Als je / eindelijk kunt zien / hoe de boom / vertakt/dan is het winter/.’

Daar staat tegenover dat de winter het goede is, zoals Arends enkele pagina's verder zegt: ‘[a]ls je / de winter liefhebt / mag je / de dood niet schuwen.’

Een tweede voorbeeld van een poëtisch verwoord wijsgerig rookgordijn is het gedicht dat aan een zekere Lenie is opgedragen. Ik weet niet wie Lenie is, maar ik benijd haar niet:

Ik zeg
ze heeft
een pissebed
tussen de benen.

Dat
kan niet.

Toch
is het waar.

Het
kan niet
gelogen zijn
als ik het zeg.

Dus
heeft ze
een pissebed
tussen
de benen.

Nu
moet ik haar
verkrachten
om dat beest
weer weg te halen.

[p. 7]

Ik herschrijf het gedicht, dat gebaseerd lijkt te zijn op een disjunctie van dit type:

a ≠ b

indien a, dan niet b

indien b, dan niet a

Toch gebeurt hier wellicht bij nader inzien iets anders:

1	- Als ik iets zeg, is het waar.
2	- Ik zeg dat zij een pissebed tussen haar benen heeft.
3	- Dus heeft zij een pissebed tussen haar benen.

Het kan echter ook in een geheel ander syllogisme worden uitgelegd:

1	- Het is onmogelijk dat zij een pissebed tussen haar benen heeft.
2	- Ik beweer dat zij een pissebed tussen haar benen heeft.
3	- Dus is datgene wat ik beweer onwaar.

De twee syllogismen kunnen niet allebei tegelijk waar zijn, tenzij waarheid wordt opgevat als louter een taalconstructie. De tegenstrijdigheid wordt in het gedicht op scherp gesteld doordat de twee conflicterende onmogelijkheden in de tweede en vierde strofe op bijna gelijkluidende wijze zijn geformuleerd, met de herhaalde regel ‘kan niet’.

Daaruit volgt:

[p. 8]

1	- Een pissebed die door de taal aanwezig is gemaakt, bestaat.
2	- Datgene wat door taal in het leven is geroepen, kan ook weer ontkend worden.
3	- Dus kan de aanwezigheid van de pissebed weggeschreven worden.

De slotstrofe roept verschillende gedachten op. Verkrachting is een vorm van vernietiging. Vrouwen zijn onreine wezens die door verkrachting gezuiverd kunnen worden. Schrijven is scheppen en tegelijk kapotmaken. Schrijven is bezoedelen en ritueel reinigen. De dichter is een smeerlap, maar hij doet gedwee zijn plicht. Hij is gekomen om het zwaard te brengen, maar neemt uiteindelijk alle schuld op zich en laat zich als zondebok de stad uit drijven.

Arends schrijft: Ik draag / een onzichtbaar teken / van schande. // Ik draag / een stigma.

We hebben gezien dat de boom een taal spreekt. De boom heeft kennis te bieden. De mens onderscheidt zich van de rest van de schepping doordat hij kan spreken, maar daarvoor heeft hij wel eerst zijn onschuld moeten verliezen. God, als hij het is, verstrikt zich in zijn redeneringen wanneer hij aldus spreekt:

Wie
kwaad doet
aan de boom
vindt in mij
een vertoornde.

Het opperste
van boosheid.

Wie
aan de taal komt
komt aan de mens.

Het woord ‘vertoornde’ heeft een oudtestamentische klank, en ‘opperste’ verbindt de spreker met het hoofdschuddende opperhoofd uit het Prometheus-gedicht. En we hoorden eerder al dat de uitgestotene zichzelf als een wrekende god beschouwt (‘Maar / schrikt u niet / want ik / ben god.’). De herhaling van ‘Wie’ suggereert dat het gedicht een afgeronde mededeling behelst. Maar wat staat er nu eigenlijk? In filosofische zin zoiets:

1	- Ik word boos op wie de mens kwaad doet.
2	- De taal maakt de essentie van het mens-zijn uit.
3	- De boom belichaamt de taal.
4	- Dus kan degene die zich aan de boom vergrijpt, op mijn toorn rekenen.

Indien de associatie met Genesis gerechtvaardigd is, opent zich een duizelingwekkende ethiek. De mens, die een wezen van taal is, mag niet eten van de boom die diezelfde taal voortbrengt. Door dat toch te doen en daarmee zichzelf te worden, maakt hij zich schuldig aan molest jegens datgene wat hem vormt tot wat hij is. Degene die het taboe uitvaardigt, is niemand minder dan de schepper van de mens, die hier vereenzelvigd kan worden met de dichter. De dichter is bij uitstek iemand die ‘aan de taal komt’. God overschrijdt dus zijn eigen verbod.

Wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart, zegt de Prediker. Dat geldt zeker voor de spreker in Lunchpauzegedichten. Bijna aan het einde van de bundel lezen we: ‘Hij is / een zieke / man. // Hij / wil weten. // Hij / tast. // Hij komt / aan de wond. // Hij / schreeuwt het uit / van pijn. // Hij / is dokter.’ Wie wil weten hoe hij eraan toe is, zal zijn wonden onder ogen moeten zien. Een goede diagnose biedt geen garantie voor genezing. Ais je toch dood moet, is het zelfs beter de wonden dieper te maken, zodat er geen twijfel aan de doodsoorzaak kan bestaan.

Een anamnese is een verhaal, een betoog zelfs, en waar de zieke zijn eigen dokter is, bestaat het gevaar dat het verderf van de ziekte zich nestelt in het verhaal. Wanneer de dichter vaststelt dat het een vrouw is geweest die ‘zulke zieke planten / in mijn ziel / gezaaid heeft’, zegt hij zijn deerniswekkende staat nog te willen verbloemen:

Ik heb
een andere mond
om het woord gedaan
in mijn leven.

[p. 9]

Ik lieg
een taal
die er niet is.

De ziekte veroorzaakt zijn eigen ontkenning. De woorden waarmee je het zeggen wilt ‘zijn een mantel’, zegt Arends, zij ‘beschutten / de waarheid’. De taal is een jas waarvan je de kraag kunt opzetten:

Ik lieg
in de winter
van mijn leven.

Wie zo ziek is als deze dichter, heeft de neiging de waarheid te ontkennen: ‘Beter / de waarheid / niet willen kennen’, en zich bezighouden met de schone leugen van de poëzie:

Ik ben
de hoeder
van de bloemen
die ik lieg.

Hoe kunnen wij iemand geloven die zegt dat hij liegt? Het antwoord is eenvoudig: dat kunnen wij niet. De dichter laat zien dat het enige wat hem nog rest in het leven, de leugen is. Het is hard die waarheid onder ogen te zien, maar in de loop van de bundel lijkt er enige berusting in te treden. ‘De / voetstappen / die ik achterlaat / zijn bezit / van de grond.’

Dat is een waarlijk filosofische levenshouding. ‘Ik / ben niet. // Ik / was. // Zo / is het / met alle dingen.’ En uiteindelijk besluit Jan Arends zijn almacht te gebruiken om zichzelf weg te schrijven:

[p. 10]

 

De zomer

 

kan ik

 

zijn gezicht

 

afrukken.

 

 

 

Ik

 

kan het stomme

 

praten

 

van de bladeren

 

tot zwijgen brengen.

 

 

 

Maar

 

nu heb ik

 

het winter gemaakt.

 

 

 

Oud

 

en koud

 

met huiverende voeten.

 

 

 

En

 

ik teken

 

in de sneeuw

 

wat er is.

 

 

 

Ra

 

ra

 

wat is er?

Er is niets, zegt de sofist Gorgias, en als er iets was, zouden we het niet kunnen kennen, en zelfs als dat toch mogelijk was, zouden we het niet kunnen uitdrukken. Onder dergelijke omstandigheden is het, heeft Arends allang geconcludeerd, zaak ‘ontspannen / te zijn / als de bijl / in / [je] nek valt’.

De bundel Lunchpauzegedichten eindigt met een visioen dat vagelijk zowel aan Jesaja als aan Gerard Reve herinnert:

Ik
ben niet bang
voor wat er
zal gebeuren.

Er zullen
witte dieren
door het veld
gaan lopen
en dat
zal alles zijn.

Zoals zo vaak in deze bundel wordt het persoonlijk voornaamwoord ‘ik’ geïsoleerd, hier niet om de eenzaamheid van de dichter te benadrukken, maar zijn onverzettelijkheid. De spreker heeft een mate van onthechting bevochten die niemand hem meer afneemt. Als Sokrates drinkt de dichter glimlachend de gifbeker leeg. De slotstrofe biedt een beeld van verstilling, als een vaag fragment van een oude zwart-witfilm waarvan de context verloren is gegaan. De witte dieren combineren leegte met lichamelijkheid, maar we kunnen niet zien om wat voor dieren het gaat. Hun betekenis wordt niet opgehelderd. Zij vervangen al het vorige volledig, want ‘dat / zal alles zijn.’

Wittgenstein zegt: ‘Meine Sätze erläutern dadurch, daß sie der, welcher mich versteht, am Ende als unsinnig erkennt, wenn er durch sie - auf ihnen - über sie hinausgestiegen ist. (Er muß sozusagen die Leiter wegwerfen, nachdem er auf ihr hinaufgestiegen ist.) Er muß diese Sätze überwinden, dann sieht er die Welt richtig.’

Diogenes' vrienden denken dat hij is gestorven door zijn adem in te houden. Hij verbleef in het Kraneion, een worstelschool vlak bij Korinthe. Als zijn vrienden hem, zoals gewoonlijk, komen bezoeken en hem in zijn kleren gewikkeld aantreffen, geloven ze niet dat hij slaapt, omdat hij absoluut geen slaapkop is. Daarom trekken ze zijn kleren opzij en ontdekken ze dat hij niet meer ademt. Ze vermoeden dat hij dit heeft gedaan om aan de rest van het leven te ontkomen. Sommigen beweren dat Diogenes bij zijn dood de opdracht naliet dat men hem onbegraven weg moest gooien, zodat elk wild dier zich aan hem te goed kon doen, of dat men hem in een kuil moest gooien met wat stof over hem heen, opdat hij zijn broeders, de honden, tot nut zou zijn.

Een gek gaf het vuur aan de mensen.