Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 19]

Pierre is niet in Parijs
door Maarten Doorman

Wanneer de trein ergens tussen Antwerpen en Brussel stilstaat bij een seinhuis waarvan alle ramen zijn ingegooid, krijg ik een sms-je van Fredie. Hij komt vanuit een kunstenaarsproject in Darmstadt met zijn bloedjonge Oostenrijkse fotomodel, de nieuwe vriendin uit Berlijn die haar leven vol drugs aan het inruilen is voor een staatsexamen gymnasium. Bovendien wil ze mee langs de graven van filosofen in Frankrijk en nog veel meer. De trein trekt weer op en ik kijk peinzend naar buiten. ‘Vele jonge professionals hebben hier hun sporen verdiend’ roept een leus op de gebouwen van de Katholieke Hogeschool van Mechelen vlak voordat we langs een uitpuilende begraafplaats denderen. In België zijn geen graven van filosofen voor wie we moeten stoppen en nu ik erover nadenk is België zelf hier ook steeds moeilijker te vinden. Jonge professionals verdienen hun sporen terwijl nieuwe vriendinnen opdoemen in dit Europese niemandsland. Het zijn tekenen van een vooruitgang die wordt gesymboliseerd door de hogesnelheidstreinen waarmee Fredie en ik straks naar Parijs rijden.

Ooit kreeg die vooruitgang theoretisch vorm in het denken van Franse filosofen als Condorcet en Auguste Comte, aan wiens zerk wij luttele uren later staan op Père-Lachaise met het fotomodelletje dat het behoorlijk interessant vindt. Zij rookt ketting, ze is mooi en ze is geestig. Ik ben twintig jaar te laat geboren, zegt ze daar gespeeld spijtig tegen ons bij het gotische grafkapelletje van Abélard en Héloïse, bedevaartplaats van verliefde stellen. Dit was de eerste graftombe die op Père-Lachaise verrees, en misschien staat het daarom nu in de steigers. Overigens is geen enkele restauratieactiviteit te bespeuren en zo hoort het op een begraafplaats; alle gezwoeg, gegraaf, getimmer en ander gedoe dient aan oog en oor te worden onttrokken, alsof de tijd stilstaat en niet voortdurend knaagt en knarst.

Dat Abélard een filosoof was die vanwege zijn liefde voor Héloïse werd gecastreerd, maakt weinig indruk op het fotomodelletje. Ze wil naar het graf van Oscar Wilde van wie ze ‘alles’ heeft gelezen. Omdat zijn enorme zerk onder een behang van vuile lipstickkussen zit, vertel ik haar de laatste woorden van de in een morsige hotelkamer overleden Wilde: ‘Either this wallpaper goes, or I do!’ Ze leunt rokend tegen het monument en roept naar Fredie dat ze een Vermeidungsbeziehung met hem heeft. Ze krijgt de slappe lach van al die graven en wie weet van ons. Pas als ik haar een meer dan drie meter diep donker gat in probeer te duwen omdat ze ons uit de vereiste grafstemming haalt, wordt ze rustig.

Lastiger krijgt ze het 's avonds in het restaurant. Het is een wat volks etablissement in het elfde arrondissement, en Fredie neemt er andouillette. De weeë strontgeur van de pens hangt zwaar over de te kleine tafel. Het modelletje heeft net ferm beweerd dat ze altijd kan eten en vervolgens op mijn aanraden tam konijn besteld, wat me het veiligst voor haar leek - mijn dochter slijt ik het voor kip. Als ik echter mijn kalfshersens uit een groentesoep vis, een witte sponzige bal ter grootte van een kindervuist, verdwijnt ze naar de toiletten. Dat had ze niet moeten doen. Ik ben er net geweest en weet dat ze het daar nog erger is dan

[p. 20]

hier aan tafel. Als ze na tien minuten nog niet terug is, wordt Fredie onrustig. Maar als we even later op de stoep een sigaret staan te roken, duikt ze plotseling weer op, wit doorschijnend, de rug recht en een blik van metaal. Ze voelt zich heel goed, zegt ze met bewonderenswaardig vaste stem.

Een uur later hangen we op de zeventig centimeter smalle stoep van een café aan de Rue Charonne. Het is er vol met rokers. Elk kwartier stopt er een bus en één stap is genoeg om in de warmte en het licht van die bus te belanden en de voorstad te ontvluchten. Een bezopen karikatuur van Ron Wood met zwart geverfd haar botst tegen me aan en dan tegen het fotomodelletje en dan nog eens tegen het fotomodelletje. Omdat Fredie naar de wc is, vraag ik hem in mijn beroerde Frans of hij geestelijk wel helemaal in orde is, waarop hij uithaalt maar niet goed aangezien ik een beetje schommel waarna ik in een reflex hem een klap geef die tot mijn verbazing zijn rechteroog raakt. Het was per ongeluk, ik ben wijsgeer en geen vechtersbaas, maar Ron Wood wankelt, hij dreigt door de broze knieën te gaan totdat vanuit een hoek een vriendin scheldend op ons afkomt en hem aan zijn oor omhoogtrekt en weg, de straat in en godweet waar naartoe, maar leuk gaan ze het niet hebben, dat zie je zo. Achter de bar heeft iemand Amsterdam van Jacques Brel opgezet en ook dat is toeval want niemand weet wie we zijn en het is bovendien te snel en te pathetisch zodat we maken dat we wegkomen.

De volgende ochtend, terug van Saint-Roch waar Diderot volgens de dienstdoende priester niet begraven ligt, lopen we langs de Tuilerieën. Beneden staan Noord-Afrikaanse arbeiders een kermis af te breken, op ons pad liggen verspreid wat oranje pylonen. Ik zie het gebeuren, maar het is te laat. Fredie pakt er één en zet hem als megafoon aan zijn mond en schreeuwt naar de sjouwende mannen: ‘Achtuang, Achtung, Sie sind alle verrückt! Achtung, bitte! Jetzt aufhören!’

Een van de mannen beneden reageert geïrriteerd. Hij schreeuwt iets terug, maar het is onverstaanbaar en misschien daarom gooit een jongen naast hem plotseling een steen naar ons toe. Vast geen professional die zijn sporen aan de Katholieke Hogeschool heeft verdiend, denk ik nog als een andere jongen een steen opraapt en er opnieuw een onze kant op vliegt, en nog een. Het lijkt wel een pastiche op een scène uit de Don Quichotte en wij zetten het op een lopen. Fredie, zegt het fotomodelletje hijgend en met wetenschappelijke precisie als we op veilige afstand zijn, du hast ein extremes Selbstmitteilungsbedürfniss.

De stemming keert ten goede als in een internetcafé blijkt dat we alsnog een subsidie krijgen voor de reis- en verblijfkosten van ons project en ogenblikkelijk verhuizen we van ons luizige hotelletje in het elfde, waar het fotomodelletje een kakkerlak langs de roestige verwarmingsbuis heeft zien kruipen, naar iets moois in het zesde, een hotel met minibar en wifi. 's Avonds gaan we naar Bofinger met zijn verleidelijke Jugendstil en geraniums aan de buitenkant om een enorme fruits de mer te eten. De schelpen spoelen ruisend aan op zeeën van witte Bourgogne, terwijl we de golven van de subsidie lieflijk op de achtergrond horen klotsen.

Tegen middernacht haalt een Parijse vriendin van het fotomodelletje ons op en we vertrekken naar een club in het negende. Une prog électronique inégalée sur Paris zegt de vriendin om ons enthousiast te maken, en une déco originale! Dat mag zo zijn, de consos zijn een beetje hors de prix hier, zelfs voor bezoekers met subsidie, en de technobeat wordt al snel onverdraaglijk. Ik denk plots aan het meedogenloze einde van Simon del Desierto, de film van Buñuel die ik als

[p. 21]

puber eens 's avonds laat op tv zag. Simon is een dwaas die zijn leven biddend op een pilaar doorbrengt in een woestijn ergens in Syrië of God weet waar. Telkens komt de duivel hem verleiden in de vorm van een jonge vrouw en op het laatst wordt hij meegevoerd naar een hedendaagse discotheek waar hij verdwaasd om zich heen kijkt. In mijn inktzwarte puberwereld dacht ik: ja, dat is de hel, af en toe ben ik er en weet mijzelf geen houding te geven noch begrijp ik wat er aan de hand is, maar eindelijk is-ie benoemd.

De situatie deed ook denken aan Sartres L'être et le néant waarin hij het verschil beschrijft tussen het zijn en het niets. De dingen in de wereld zijn volledig wat ze zijn, aldus Sartre, maar er is ook ons bewustzijn van de dingen, en dat verschilt van die dingen zelf - en is dus niets. Als ik een afspraak heb met Pierre in een café, schreef hij in deze zonderlinge pil, en Pierre is er niet, dan wordt het hele café dat ik met mijn ogen aftast plotseling een niet-Pierre, een massieve amorfe omgeving waartoe ik mij louter negatief verhoud. Men zegt altijd dat L'être et le néant zo'n enorm succes was omdat het precies een kilo woog en het

[p. 22]

pal na de oorlog voor de middenstand om die reden een onmisbaar attribuut in hun nering was. In elk geval geeft Sartre in een ander boek een voorbeeld van zo'n amorfe ruimte: dat is waar gesprekken lijken op wat je iemand verderop in een telefooncel ziet doen (in zijn tijd stond er nog op elke hoek een telefooncel), sprekend en woest gebarend in een glazen cocon terwijl je geen idee hebt wat zo iemand zegt of zelfs maar in welke taal - een niets in het zijn, en dat is zoals we de wereld ervaren.

Er is, wil ik zeggen, nauwelijks een betere manier om Sartres existentiële walging te begrijpen dan tegen je zin rondhangen in een Franse club tot eindelijk het moment aanbreekt dat we deze enorme niet-Pierre met déco originale verruilen voor de koele nachtlucht van Parijs. Een eerste vuilniswagen komt voorbij, water stroomt door de goten als wast de stad reeds haar gezicht voor de ochtend.

Niet heel veel uren later stappen we uit in Garches, bij oostenwind een dorp onder de rook van Parijs, voorbij Billancourt waar de Renaultfabrieken stonden waar dezelfde Sartre op een ijzeren olievat de stakende arbeiders ooit toesprak om hen een hart onder de riem te steken. Nu is het hier stil. Op deze plek hoeft een overheidsdienaar niet met een bedeesd silence! tot rust te manen, zoals gisteren in het Panthéon, waar Voltaire en Rousseau tussen gedrang en geroezemoes onrustig de slaap der rechtvaardigen sliepen. Er zijn nauwelijks mensen, in de supermarkt zit de caissière gapend achter een lege kassa en in de winkel van Picard lijken de twee in witte jassen gestoken bedienden aan de uitstalkasten vastgevroren. Waarom is het hier zo'n dooie boel? Na al die graven in en rond Parijs verlangen we juist naar een beetje leven in de brouwerij, en uitgerekend in de door de televisie opgepookte voorsteden is er niets te doen. Dit is kennelijk de sunny side van de banlieu, met schattige huisjes en stille straten die je even het idee geven in een uit het lood hangend verhaal over Doornroosje te zijn beland.

In Garches ligt Henri Bergson begraven. Het kerkhof is aan de andere kant van het dorp, zodat we langs de kerk komen. Daar is eindelijk leven. Want op de markt naast de kerk is markt, met tachtig verschillende kazen, artisjokken, tomaten, andijvie, gedroogde paddenstoelen, wortels, bonen, lamsniertjes, kalkoen, konijn en kwartel, tientallen soorten worst en patés van het land. Wij kopen twee stukken bijna zwarte bloedworst met knalrode appels en lopen door naar Bergson. Bij zijn tombe wordt het weer akelig stil en valt niets te bespeuren van zijn élan vital, op het balken van een onzichtbare ezel na misschien en even later de schorre roep van een pauw.

Terugboemelend in de trein komt een scheef type tegenover ons zitten, een jongen die niet helemaal spoort, zo'n nerveuze dronkenlap die vast net bij het vreemdelingenlegioen heeft getekend, als hij tenminste in staat is om een pen vast te houden en zich zijn naam nog te herinneren. Hij loert onaangenaam naar het fotomodelletje en laat plotseling een vlindermes aan ons zien. In een reactie pak ik de bloedworst en steek die naar hem uit. De legionair lacht en wij ook, met boerenkiespijn.

Even later zegt het fotomodelletje dat er te weinig vrouwen in onze collectie zitten. Ik opper dat we toch juist bij Susan Sontag waren en dat we Simone de Beauvoir bezochten. Verder oreer ik dat Kristeva en Irigaray gelukkig nog niet dood zijn en dat Simone Weil te weinig roem of filosofie heeft om tot de Europese Top 40 door te dringen, al stond ze enige tijd met stip op de tipparade, net als Belle van Zuijlen. Maar feministisch wantrouwen is als een bunker en om

[p. 23]

ons er niet te pletter op te lopen, zoeken we opgewekt naar een uitweg. Anders laren we ons door al te veel twijfels aan wat we doen van ons tempo beroven, en komen we nooit meer thuis van deze maffe expedities, of misschien wel thuis maar dan platzak en zonder buit.

Ik vind de uitweg in een bezoek aan het nieuwe Musée du Quai Branly. Dit museum is het uitroepteken achter de regeerperiode van Chirac, zoals president Pompidou zijn kunstmuseum Beaubourg neerzette en president Mitterand de piramide op het Louvre en de Nationale Bibliotheek bovendien. Men wil er niet te lang bij stilstaan, dat dit allemaal verrees in dezelfde tijd die wij in Nederland alleen al nodig hebben om het Rijksmuseum en het Stedelijk in Amsterdam te ontmantelen en gesloten te houden in de vage hoop op nieuw- en verbouw.

Musée du Quai Branly is ontworpen door Frankrijks nationale architect Jean Nouvel, die een stukje verder stroomopwaarts aan de linkeroever van de Seine ook een geweldig glazen gebouw heeft neergezet in de vorm van een

[p. 24]

schip. Dat Institut du Monde Arabe is een van mijn favoriete plaatsen in Parijs. Je kunt het gevaarte met een Engelse sleutel helemaal uit elkaar halen en elders weer neerzetten, wat nooit zal gebeuren maar de Fransen houden van ideeën en gelijk hebben ze. De zuidzijde heeft bij wijze van zonneschermen diafragma's in elk raam. Ze sluiten zich bij meer zon en bij minder openen ze zich automatisch, zodat overal licht en schaduw naar binnen valt, in geometrische patronen, arabesken die aan tapijten doen denken, een even simpel als briljant idee dat het in de jaren tachtig elders niet zo snel gehaald zou hebben.

Toegegeven: Berlin Hauptbahnhoff verbindt Londen met Moskou en Stockholm met Rome, maar het meest recente Grote Werk van Parijs is nog ruimer van opzet. Branly bestrijkt als etnografisch museum de hele wereld en is niet een neoliberaal monument van een stralende toekomst voor Europa, laat staan van Frankrijk met een mission civilisatrice. Neen, Branly is een hybride, antropologisch en kunstzinnig project waarin geaarzeld wordt en niet gepocht, gediscussieerd en niet verkondigd, en vooruitgekeken met een blik op het verleden tegelijk, een amalgaam van wetenschap, kunst, politiek, geschiedenis en architectuur.

Misschien is het alleen wel typisch Frans dat in deze wervelende retoriek misschien iets te veel wordt getwijfeld en te weinig wordt gekozen. De schuin oplopende gangen van het museum doen je vergeten op welke etage je bent en de Oceanische maskers worden gepresenteerd als informatieve kennismaking met een vreemde cultuur terwijl ze zo knap uitgelicht zijn dat je haast wel gedwongen bent ze als tijdloze kunst te zien. Een zestig centimeter hoog magisch beeldje uit de Kongo, vol spijkers geslagen, met een raampje in zijn buik en een mes in zijn hand is, ja, wat? Prachtig? Interessant? Is dit ooit geroofd of voor een habbekrats gekocht en nu dankzij de esthetische transformatie van de museale opstelling plotseling geen koloniale buit meer, maar een voorwerp dat politiek correct respect voor een vreemde cultuur moet opwekken? Zo'n minkisi-beeldje dat kwaad moest genezen en schuldigen ontmaskeren, getuigt het niet gewoon van onze reeds eeuwenlange naïeve bewondering voor de Goede Wilde, westerse bewondering die zo'n enorme impuls kreeg van Rousseau's filosofie?

Want Rousseau geloofde in de morele superioriteit van de natuurmens en Voltaire kon nog zo geestig doen over die natuurtoestand en dat we dan maar weer eikels moesten eten in plaats van brood, de gedachte dat het natuurlijke, oorspronkelijke het ‘echte’ was, sloeg in als een bom en verliet ons westerlingen niet meer. Eigenlijk is dit museum met zijn scheve gangen een zoektocht naar de achterkant van het verlichtingsgeloof in vooruitgang en rationaliteit - en daarom een eerbetoon aan de antropoloog en filosoof van het Wilde Denken Claude Lévi-Strauss, die vorig jaar 100 werd en pas overleed toen wij weer thuis waren, zodat we zijn graf niet konden bezoeken. De mythe, de magie en de bricolage van andere culturen doen helemaal niet onder voor ons geloof in wetenschap, aldus de auteur van Het trieste der tropen; waarom noemen we ze eigenlijk ‘primitief’?

In dit wilde denken is de helderheid van Nouvel verdwenen, de transparantie die zijn glazen schip stroomopwaarts op de linkeroever wel heeft. Hier is alleen nog een restje helderheid te vinden in de drie lagen ondergrondse parkeergarage die jammerlijk leeg blijken als ik filosofisch gestemd tot de fundamenten van het museum probeer door te dringen. Hier is Pierre zeker niet. En ik besef opnieuw: een architect zakt af als hij zijn sporen verdiend heeft, of zich door wijsgerige retoriek laat meeslepen.