Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 43]

Drieënhalve ontmoeting met Edzo Toxopeus
door Florus Wijsenbeek

De eerste keer dat ik de onlangs overleden voorman van de vvd en Minister van Staat Edzo Toxopeus tegenkwam, had ik nog niets met politiek. Als middelbare scholier zat ik in een hockeyelftal zonder enig uitzicht op een sportcarrière en zonder enig inzicht in de politiek. In mijn team zat echter ook Menno Toxopeus, de zoon van de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken. En als we ‘uit’ moesten spelen, werd aan vaders met auto's gevraagd ons daarheen te brengen. Ook Menno's vader was vrijwilliger en stelde voor het vervoer de dienst-Jaguar van het ministerie beschikbaar. Zelfs voor ons als hockeyende tieners was dat toen al iets waarvan je dacht: ‘Kan dit eigenlijk wel?’

De tweede keer dat ik Toxopeus sr. tegenkwam, was ik inmiddels al fiks in de politiek verzeild geraakt. Dit was voor een lid van het Leids Studenten Corps ongebruikelijk, en misschien daardoor was ik direct opgezadeld met een dubbelrol als vvd-afdelingsbestuurder (voor de burgerij dus) en voorzitter van de Liberale Studenten Vereniging ter plaatse. In die dubbelrol had ik een verkiezingsoptreden georganiseerd van Toxopeus, die vvd-lijsttrekker was in de Kamerverkiezing van 1967.

Dezelfde middag waarop ik hem had geboekt, moest Toxopeus ook spreken op de jaarlijkse bijeenkomst van de Nederlandse Middenstands Bond in de Expohal te Hilversum. Om redenen die nu niet meer vallen uit te leggen, was zijn rede aldaar integraal op de radio te beluisteren. Nog onbegrijpelijker wellicht is dat ik de lezing over de ether toevallig, misschien zelfs ‘studerend’, had aangehoord.

Die avond was de toneelzaal van Sociëteit Minerva bomvol met voornamelijk studentenpubliek. Er hing een sfeer van verwachtingsvol enthousiasme, want Toxopeus gold destijds als een jonge en verlichte liberaal. Wie schetst mijn verbazing echter toen ik na een korte inleiding mijnerzijds over wie Toxopeus was en wat wij van hem en de vvd verwachtten, letterlijk dezelfde tekst moest aanhoren als die kort tevoren voor de middenstanders had geklonken. Op zich zou dat nog geen ramp geweest zijn. Helaas ging de tekst nogal direct en weinig subtiel over zijn directe politieke tegenstrever, de toenmalige leider van de PvdA, professor Anne Vondeling. Diens zoon Adam was een jaargenoot van mij, en als voorzitter van de Socialistische Studentenvereniging en collega-afgevaardigde naar de Leidse Studenten Raad, zat hij in de zaal.

Wie denkt dat de politiek alleen tegenwoordig op de man wordt gespeeld, heeft toen wat gemist. De toespelingen van Toxopeus op zijn tegenstrever gingen niet alleen over diens beleid als minister van Financiën en over zijn voorstel in die hoedanigheid om de drankaccijns te verhogen, maar eveneens over diens uiterlijk. Toxopeus verwijlde lang en duidelijk vol genoegen bij Vondelings enorme blauw dooraderde neus. De insinuatie was overduidelijk, ondanks het feit dat het uiterlijk van de neus in het geheel niet strookte met het feit dat Vondeling als geheelonthouder door het leven ging, hetgeen toen nog onder socialisten gebruikelijk was.

Eerlijk gezegd vond ik deze benadering niet passen bij het studentengehoor, en zelfs voor de middenstanders van die middag kwestieus. Ik kon het dan ook niet laten hierover in mijn dankwoord een opmerking te maken. In mijn studentikoze overmoed dikte ik de kritische noot nog een beetje aan door op te merken dat Toxopeus zelf zo'n keurig uiterlijk en neus had dat hij daar de verkie-

[p. 44]

zingen zeker mee zou winnen. Dit viel bij de spreker niet in goede aarde. Op het diner dat wij daarna aan Toxopeus aanboden, en waar ik als voorzitter naast de eregast zat, sprak hij geen woord met me. Sterker nog, hij keerde zich ostentatief met zijn rug naar mij toe om de verdere avond met zijn tafeldame, onze secretaris, te keuvelen.

Die avond heb ik dat toen over mij heen laten gaan en er verder geen aandacht aan besteed. Ik was bepaald nog niet zo ver in mijn studie of carrièreplanning dat ik politieke ambities koesterde. Destijds speelde ik slechts met de vage gedachte diplomaat te worden, maar mijn optreden van die avond was geen schoolvoorbeeld van diplomatieke subtiliteit.

Toen ik het navolgende weekend thuis in Den Haag kwam, werd ik door mijn vader naar zijn studeervertrek ontboden. Ik wist niet wat ik hoorde toen die mij zei dat hij door Toxopeus was gebeld en dat ik onverwijld mijn excuses moest gaan aanbieden. Nou, dat was ik niet van plan. De vvd was in die dagen nog een echte ons soort mensen-partij, maar dit ging te ver. Ik heb uitgelegd wat er was voorgevallen en tot mijn verbazing en opluchting drong mijn vader, ondanks zijn onuitgesproken hoop ooit voor de vvd staatssecretaris van Cultuur te worden, niet verder aan.

Ondanks de belediging van de partijleider werd ik voor de daaropvolgende Tweede Kamerverkiezing teruggeroepen om voor de partij te komen werken. Ik vertoefde als post-graduate student in de Verenigde Staten, maar kwam zonder aarzeling terug. Toxopeus was inmiddels als lijsttrekker opgevolgd door Molly Geertsema, de meest Leidse Corpsbal die de vvd ooit heeft gekend, en hij was zelf als Commissaris van de Koningin naar Groningen vertrokken.

In Nederland is het evenwel moeilijk elkaar te ontlopen. Niet veel later trof ik de kersverse Commissaris van de Koningin op vliegveld Eelde. De toenmalige voorzitter van het Europees Parlement was op een werkbezoek in de provincie en als kabinetschef was ik aangewezen als zijn begeleider. Vandaar dat we nu op de Groningse luchthaven zaten te wachten op de eerstvolgende vlucht die in de richting van Luxemburg zou gaan. Eelde was toen nog de zetel van de Rijksluchtvaartschool en om de drie minuten vond er een leslanding plaats. Het lawaai daarvan was oorverdovend omdat het vliegtuig dat de leslanding uitvoerde enkele meters over het luchthavengebouw vloog en dan weer optrok.

Dit was kortom niet de meest rustgevende omgeving, maar toch bleek dit voor Toxopeus en zijn gast, de toenmalige minister van Volkhuisvesting Berend-Jan Udink, geen beletsel precies hier een persconferentie te houden. Het vliegveld van Eelde was en is geen Schiphol, dus die persconferentie vond gewoon plaats in de Vertrek- en Aankomsthal, en wel recht tegenover de stoel waarin ik wachtte op iets dat naar het zuiden vloog. Er was geen ontsnappen mogelijk: ik was ongenood gehoor - voor zover dat mogelijk was door het lawaai - van deze persconferentie.

Toxopeus zag mij ogenblikkelijk zitten en zelden heb ik een kwadere blik op mij gericht gezien. Ik weet niet meer wat hij zei tijdens de persconferentie, maar ik weet wel dat hij mijn affront van zo'n vijf jaar eerder nog in het geheel niet was vergeten. Ik reken deze woordeloze confrontatie als een halve ontmoeting.

De derde maal dat ik Toxopeus volledig trof, was weer een paar jaar later. Ik was inmiddels als Seceretaris Generaal van de Europese Liberale Partij uitgenodigd om over mijn bezigheden te komen spreken voor de fdp in Keulen. Ik zag mijn optreden met enige angst tegemoet, want ook Toxopeus, die zijn hele actieve leven in de Liberale Internationale heeft meegedaan en bovendien een overtuigd Europeaan was, bleek als spreker te zijn uitgenodigd. Het valt natuurlijk op als er op een congres bij onze zusterpartij twee Nederlandse vvd-ers zijn, die niet met elkaar spreken.

Ik kan nu wel bekennen dat mijn hart een keer oversloeg toen ik meteen bij binnenkomst in het congreshotel Toxopeus tegen het lijf liep en hij onmiddellijk op mij toe stapte. Maar hij stak zijn hand uit en zei: ‘Mijnheer Wijsenbeek, hoe is het met u? Leuk dat we hier samen mogen optreden.’ Daarop heb ik

[p. 45]

ook gedaan alsof er nooit iets tussen ons was voorgevallen. Met een mengeling van verbazing en opluchting onderging ik de verder vreedzame en collegiale omgang tussen ons.

Pas jaren later heb ik Toxopeus over de kwestie durven aan te spreken. In de marge van een partijcongres in het Brabantse Veldhoven erkende ik dat mijn reactie op zijn speech van dertig jaar geleden wel een beetje vlerkerig was geweest. Inmiddels wist ik zelf maar al te goed dat je in verkiezingstijd als lijsttrekker niet elk moment een nieuwe rede uit de hoed kunt toveren. Gentleman als hij zeker was, glimlachte Toxopeus maar wat en ging er niet verder op in, alhoewel hij ondanks zijn bijna negentig jaar nog bijzonder scherp was en zich allerhande andere details uit die tijd nog goed wist te herinneren.

Van de familie Toxopeus was ik trouwens nog niet af. Zoon Menno, met wie ik in het hockeyelftal had gezeten, werd voorzitter van de Kamercentrale Leiden. Hij was toen dus een van de machtige vvd-partijbaronnen die de ambities van kandidaten voor een mandaat, ook een Europees, kan maken of breken. Het was kortom zaak voor mij hem niet tegen de haren in te strijken.

Het toeval wilde dat ik ten tijde van mijn eerste kandidatuur voor een Europees mandaat, met een groot gedeelte van mijn familie op vakantie was in het Tauernmassief in Oostenrijk. Om de een of andere reden raakten we in het plaatsje Mauterndorf (door ons steevast uitgesproken als Mauthausen) verzeild op een volksfeest met veel Tiroler Halzacherbuben muziek en de bijpassende klederdrachten. Mijn familie heeft niet de gewoonte een blad voot de mond te nemen, zeker niet in Oostenrijk, en al het Hakkenklatschen lokte veel commentaar uit. Opmerkingen in de trant van ‘Moet je die Nazikop zien’ werden dan ook luidkeels uitgewisseld in de veronderstelling dat er toch geen van die in Dirndljurken en Lederhosen uitgedoste lokalen Nederlands verstond.

Gaandeweg steeg de stemming en werd het commentaar met name van mijn vrouw, haar zuster en mijn zuster navenant luider. Toen er een stel van onze leeftijd, dat er nog Oostenrijkser dan de andere Oostenrijkers uitzag, in onze nabijheid kwam, bereikte het volume van de bijtende opmerkingen een hoogtepunt. Toen ik beter keek, zonk mijn hart me in de schoenen en poogde ik onder de tafel weg te duiken, maar het was te laat! De Oostenrijkser dan een Oostenrijker uitziende man van het echtpaar kwam glimlachend recht op mij af met uitgestrekte arm.

Het was Menno Toxopeus, met zijn toenmalige, half-Oostenrijkse echtgenote. Hij schudde mij omstandig de hand en beklemtoonde dat hij het ook al zo leuk vond mij daar aan te treffen. Er was geen twijfel aan dat hij vrijwel elke bittere syllabe van het commentaar dat door ons gezelschap was geuit had verstaan.

Voor zover ik dat heb kunnen nagaan, heeft Toxopeus jr. dit voorval nooit negatief laten meewegen in zijn beoordeling van mijn kandidatuur. Blijkbaar achtte hij mijn geschiktheid om met Duitsers en Oostenrijkers in Europa om te kunnen gaan op generlei wijze besmet. Misschien zit gentlemanship toch deels in de genen.