Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 56]

De zaak M.
door Antoine de Kom

Verdachte is zichtbaar niet op zijn gemak. Hij kijkt mij met fonkelende ogen doordringend aan en zit met een starre gelaatsuitdrukking klaar in wat niet anders kan worden genoemd dan een halfhartige gevechtshouding. Toch ziet hij er in zijn lichtgrijze maatpak gedistingeerd uit. Hij heeft zich tot dusver als een gentleman gedragen.

We zitten in een spreekkamer op de begane grond met uitzicht op de binnentuin. Het is vandaag zonnig en halfbewolkt. Er loopt een donkere vrouw langs het raam. Verdachte volgt haar met bewonderende blik en schuin opgeheven hoofd. Zij draagt een lang en kleurrijk gewaad dat statig opwaait in de lauwwarme wind. Verdachte veegt met aarzelende vingers over zijn voorhoofd. Dan staat hij op.

‘Welke is uw favoriete thee, dokter?’ Hij kijkt mij glimlachend aan en lijkt wat te ontspannen. Verdachte is doorgaans vriendelijk tegen mij, blijft steeds bescheiden en verontschuldigt zich regelmatig voor het feit dat hij mij nog geen thee heeft aangeboden. Hij kijkt naar de schamele koffieautomaat waaruit ook heet water komt. Veel keus is er niet maar verdachte maakt er met zijn gevoel voor humor toch iets bijzonders van. Hij heeft nogal wat meegemaakt en moest zich in Rhodesië onder extreme dreiging, terreur en zelfs in gevangenschap overeind houden.

Er zit een slanke, niet al te grote, wat verlegen zwarte man tegenover mij die kalend is en grijs. Op zijn bovenlip prijkt precies in het midden een smal snorretje. Een Hitlersnorretje. Dat snorretje fascineert me.

‘Toen ik gevangen zat in Sikombela had ik al de gewoonte om van niets iets te maken, ik heb daar toen voor alle gevangenen onderwijs georganiseerd op vele niveaus. Ik ben een leraar en een guerrillaleider.’

Verdachte is een man die zich op een groots politiek engagement kan beroepen. Hij heeft een ijzeren wil. Hij vuurt de ene vraag na de andere op mij af.

‘Hoe denkt u mij te kunnen onderzoeken?’ Verdachte kijkt mij plotseling schamper en hooghartig aan. ‘Bent u wel in staat om mijn cultuur te begrijpen en snapt u wat er in mijn land is aangericht? Geroofd en bezet door de Britten, door de blanke Rhodesiërs, wat weet u eigenlijk van de Shona?’

‘Ik besef dat in uw Shona-cultuur de voorouders en hun band met het land, de grond, van enorme betekenis zijn. Zonder hun land zijn zij en hun nazaten ontheemd. Er is geen andere weg dan dat land terug te krijgen wanneer het is bezet door vreemdelingen zoals de blanken.’

Verdachte lijkt verbijsterd. Hij zakt wat onderuit en staart mij met een verontruste blik aan. Ik krijg het idee dat hij mij totaal niet vertrouwt.

‘Ik wil u nog iets zeggen. Mijn grootvader was zwart en van Afro-Surinaamse origine. Hij stond voor zijn land en accepteerde de Hollandse overheersing niet. Ik kan mij alles bij uw standpunt voorstellen.’

Verdachte zwijgt. Dan buigt hij zich naar mij toe en geeft mij een vochtig en week aanvoelende hand en houdt die even vast.

[p. 57]

‘Dan bent u ergens een van de onzen maar ook weer niet. Wat beweegt u ertoe om mij te onderzoeken?’ Hij spreekt ineens bijna onhoorbaar zacht.

‘Het is nu eenmaal mijn werk. Ik doe gewoon mijn werk.’

‘Ach kom, hoe kunt u dat rijmen met wat uw grootvader vond? Nee, u bent geen kameraad!’

Ik vertel verdachte dat ik hem wilde laten weten wat mijn achtergrond is. Hij knikt instemmend en lijkt dat toch wel te accepteren.

‘Ik wou het eigenlijk over heel triviale dingen hebben. Vindt u dat goed?’ Dit is een vraag die hem weer even uit zijn evenwicht brengt.

‘Hoezo? Waarover gaan uw vragen?’ Verdachte is meteen weer wantrouwig. Het valt me op dat hij iets ijdels heeft in zijn verschijning, zelfs iets dat een beetje vrouwelijk aandoet.

‘Wanneer ik iemand onderzoek dan probeer ik een beeld van zijn persoon te vormen door over alledaagse zaken te praten. Ik leg het u uit: ik ben benieuwd hoe u in het leven staat, tegenover dingen als ruimte, tijd, de dood, uw omgeving, uzelf.’

‘Nou, als u dat wilt weten dan heb ik nogal wat tijd nodig. En dat noemt u triviaal! Ik zal me moeten voorbereiden.’

Verdachte is met een spottende blik onderuitgezakt en staart afwezig uit het raam de binnentuin in.

‘Hoe minder hoe beter, wat mij betreft. Bent u een man die wel eens iets aan het toeval overlaat?’

‘Nooit. Dat zou mijn dood zijn.’ Verdachte brengt zijn onberispelijk geknoopte das opnieuw in orde.

‘U leeft met de dood voor ogen. U heeft een kort tijdsperspectief.’ Ik breng hem in het nauw. Hij schrikt, veert op.

‘Niet als het om mijn land en voorouders gaat. We hebben een sterke traditie!’

Verdachte is zichtbaar tevreden met deze correctie en zakt weer, nu met een zelfgenoegzame blik, onderuit.

‘Heeft u eigenlijk alles wel onder controle kunnen houden? Ik bedoel uw vijanden, zwart en blank, in binnen- en buitenland, en niet alleen uw vijanden maar ook al die lui onder u die uw macht hebben willen gebruiken? Die zich te buiten gingen aan wreedheden?’

‘Ik denk dat we het maat beter over uw triviale zaken kunnen hebben.’

Verdachte heeft gelijk. Ik voel het schaamrood naar mijn kaken stijgen. Ik realiseer me dat we in een machtsstrijd terecht zijn gekomen. Dat moet anders. Ik vraag me af of verdachte in staat is tot warmte, tot overtuigende sympathie, of hij innemend kan zijn en niet alleen maar attent.

‘Wat is voor u triviaal?’

‘Gevaar.’ Verdachte maakt een wegwuivend handgebaar en zucht. ‘Ik leef inderdaad als een strijder die zijn leven nooit zeker is, die altijd alert moet blijven, die zijn directe omgeving nooit als vanzelfsprekend kan vertrouwen. Eigenlijk ben ik hier bij u nog betrekkelijk veilig.’

‘Ik kan me voorstellen dat u mij niet kunt vertrouwen. Zou u daar iets over willen zeggen?’

Het is maar beter dat ik mij blootgeef. Ik vermoed dat het wantrouwen van verdachte vooral realistisch is. Daarom leg ik dat maar liever open en zal wel blijken of er irreëel wantrouwen bij komt.

‘Weet u, ik heb mij nooit echt veilig gevoeld. Als kind al niet. Mijn jeugd in

[p. 58]

Kutama was niet veilig. Ik was verlegen, altijd een boek bij me, was op mezelf, hield ervan met mezelf te praten, leefde veel in mijn eigen gedachten. Ik wilde niet veel vrienden hebben, hooguit een of twee uitverkorenen.’

We hebben daar al eerder over gesproken. Ik zeg hem dat ik daarop terug zal komen en sluit af. Verdachte kijkt mij teleurgesteld aan en schraapt zijn keel. Ik moet ineens denken aan het schilderij van Themba Shibase uit Durban die verdachte heeft afgebeeld als een verstijfde man met een gelaat dat van koud zweet glanst en de ogen, de ogen kil, hol, leeg, reptielachtig gefixeerd op de toeschouwer. Ik vind dat verdachte daar nu ook iets van heeft. Ik breng hem weg. Hij zegt geen woord meer.

Een dag later word ik gebeld door een man die zich voorstelt als Fidelis. Hij is priester. Ik sta hem met een ongemakkelijk voorgevoel te woord. De beller klinkt warm en belangstellend.

‘Ik zou u graag spreken, ik ben een goede bekende van uw onderzoeksobject. Ik ken hem al jaren van nabij. Ik zou u willen vragen om hem enige manoeuvreerruimte te geven. Dat maakt hem toegankelijker. En er is nog iets. Hij voelt zich in uw instelling niet geheel veilig. Er zijn daar mannen op de afdeling die meer dan gewone belangstelling voor hem hebben. U weet vast wel wat ik bedoel.’

‘Hoe bedoelt u?’ Ik snap er niks van.

‘Nu ja, sommige mannen hebben gewoon te intieme bedoelingen en daar is uw onderzochte allergisch voor. Ik weet niet hoe ik dat moet zeggen maar er heerst daar bij u volgens hem een ongezonde sfeer en hij merkt ook dat er wordt gezegd dat u daar een belangrijk aandeel in heeft.’

Van dit alles laat verdachte niets blijken wanneer ik hem enige dagen later spreek.

‘Ik zou het vandaag met u willen hebben over de mannen in uw leven. Kunt u daar iets over zeggen?’ Verdachte aarzelt en zit er ongemakkelijk bij. Hij wil zo te zien dat ik de vragen stel.

‘Milieuonderzoekster Heidi Holland sprak met uw broer Donato. Hij vertelde dat uw vader na het plotselinge overlijden van uw oudere geniale en atletische broer Michael het gezin verliet. Hij deed niets meer voor u allen. Uw moeder raakte depressief. U was tien jaar en nu de oudste man. Zij leunde op u. Noemde u een heilig kind.’

‘Het zou voor mij eenvoudiger zijn geweest als Michael nog leefde. Wat wilt u over de mannen in mijn leven weten?’ Verdachte staart naar zijn handen die in zijn schoot gevouwen liggen. Dan gaat hij bijna lispelend verder.

‘Pater O'Hea, een Ier, hielp ons vaak, mijn moeder was veel ziek. Hij vond dat ik een leider zou worden, iemand die heel belangrijk is. Als mijn moeder me sloeg, dan moest ik haar danken, ze beschermde me ook tegen de andere kinderen die jaloers waren. Ik vocht niet.’

Verdachte spreekt zacht en zucht diep.

‘Onze milieuonderzoekster noemt nog andere mannen die soms veel voor u betekend zouden hebben: Mac McGuiness, hoofd contraterrorisme en verantwoordelijk voor Ian Smiths politieke gevangenen. Lord Soames, de laatste Britse gouverneur in Rhodesië, en Dennis Norman, een blanke boer en uw eerste minister van Landbouw. De combinatie met Soames veranderde u van een verlegen loner in een creatief flexibel en gepassioneerd man.’ Ik herinner

[p. 59]

mij uit het dossier dat verdachte alleen een man van het volk is wanneer hij een grote menigte toespreekt. Op afstand dus.

‘Heeft uw milieuonderzoekster niet met zwarte mannen gesproken? Met Fidelis bijvoorbeeld, de jezuïet?’ Verdachte klinkt verbitterd.

‘Zij ontdekte dat het blanken zijn geweest die voor u misschien nog wel het minst bedreigend waren. Het lijkt er in feite op alsof u als zwarte man, als een Shona van het platteland, van hun kant onverwacht veel respect en misschien wel steun kreeg. Ik zou mij daarbij niet gerust voelen.’

Ik krijg het idee dat verdachte anderen niet aanvoelt en dat zij hem moeten helpen om een echte relatie te voeden.

[p. 60]

‘U zou eens met Fidelis moeten praten.’ Verdachte kijkt mij met een lege blik aan.

‘Ik krijg het idee dat u al heel lang overvraagd werd. Dat u voor taken bent gesteld die u boven het hoofd zijn gegroeid. Als politiek onervaren marxist moest u een regering leiden en een economie op dreef houden. U bent politicus tegen wil en dank, geen econoom, er wordt gezegd dat u geen visie heeft en stikjaloers bent op Nelson Mandela. Maar ook dat u vuile handen hebt gemaakt, bijvoorbeeld door de wandaden in Matabeleland en de usurpaties van boerderijen door uw veteranen. U had het referendum over de grondwet en landpolitiek verloren, de blanken stemden tegen, lieten u vallen, was u uit uw evenwicht?’

Ik leun wat achterover en wacht af.

‘Hoe durft u!’ Verdachte is woest. ‘De kwestie van het landeigendom was nooit opgelost - ik probeerde dat tenminste! De Britten horen de schadevergoedingen te betalen! Ik heb een derde chimurenga, een derde bevrijdingsoorlog moeten leiden! En dat terwijl de blanke boeren de oude onafhankelijkheidsdag van Smith bleven vieren en hun honden naar mij noemden! Zij subsidiëren de mdc, die verraders van de oppositie die mij van mijn werk houden. Nou ja, ik heb ze vergeven, sinds Tsvangirai tot mijn regering toetrad, gaat het beter.’

Verdachte veegt het zweet van zijn voorhoofd en kucht. Zijn blik blijft leeg en dof. Ik voel dat ik nu kan doordrukken.

‘De economie is ingestort. Uw soldaten plunderden de diamantvelden. Amnesty International meldde tal van voorbeelden van staatsterreur. De secretarisgeneraal, Irene Khan, op bezoek in uw land, kreeg u niet te spreken. Waar was u bang voor? Men heeft mij verteld dat de vrees bestond dat u uw zelfbeheersing zou verliezen.’

Verdachte zwijgt. Ik moet het toch over een andere boeg gooien. Zo langzamerhand wordt het tijd voor de vraag hoe verdachte, hoe deze vleesgeworden vadertje staat eigenlijk zelf als vader was.

‘Ik wil het graag met u hebben over Nhamo.’

Verdachte kijkt gekweld maar begint weer te spreken.

‘Nhamo woonde bij zijn moeder, mijn eerste vrouw Sally Hayfron, in Ghana. Hij werd plotseling ziek en stierf. Hij was drie jaar oud. Ik zat gevangen. Kreeg geen toestemming hem te begraven.’

Volgens referenten in het milieuonderzoek was de vrouw van verdachte sterk, van hoog niveau en sprankelend. Zij was bijna het tegendeel van verdachte. Hij was kalm, stil en ingetogen. Ze hielden van elkaar. Zij droeg hem op handen, al die tien jaren dat hij gevangen zat, bleef zij hem trouw.

‘Wat betekende Nhamo voor u?’

Verdachte kijkt mij verbeten aan en zwijgt even.

‘Ik heb hem maar heel kort meegemaakt. Een bijzonder kind, heel nadenkend, toen al, toen al, maar hij stierf... mijn zuster Sabina kwam het nieuws vertellen toen ik in Salisbury Remand Prison zat. Het was vreselijk, ik achter dik glas, ik... zijn vader... hij was mijn eerste kind...’

Verdachte begint met opgetrokken schouders te snikken, onophoudelijk.

‘U was zijn vader.’ Ik bied hem tissues aan.

‘Ik miste hem vreselijk.’ Verdachte zucht wanhopig.

‘En uw vader?’ vraag ik.

‘Hoe bedoelt u?’ Verdachte wendt zijn betraande gezicht af. Hij veegt zijn bril droog. Hij is de greep op zichzelf kwijt. Zijn hele lichaam schokt.

[p. 61]

‘Ik moest het alleen doen. Vader zijn terwijl ik gevangen zat, vader zijn toen mijn vader weg was, en ik heb Nhamo in de steek gelaten net zoals mijn vader dat met mij deed. En nu laat ik een land in de steek!’

Verdachte is gebroken. Hij huilt alleen nog maar.

Een week later is hij er weer aan de telefoon. Onverwacht. Of ik hem niet had willen uitnodigen. Pater Fidelis. Hij dringt aan. Ik ontvang hem twee dagen later.

‘Ik ben jezuïet. En uw onderzochte is een jezuïetenleerling. Tijdens de bevrijdingsoorlog kon ik vrij reizen. Ik hield hem op de hoogte als ik bij hem in Mozambique kwam.’

Ik bied mijn bezoeker thee aan. Die begint een verhaal over de soberheid van verdachte. ‘Luister naar het hart, luister naar het hoofd, denk na, dat is zijn devies. En als je 's avonds gestudeerd hebt dan spreek je niet met jezelf tot de volgende ochtend na het ontbijt. Uw onderzoeksobject eet pas laat, tegen elven, heel vroeg in de morgen doet hij zijn lichaamsoefeningen, hij eet op Afrikaanse wijze met zijn vingers, eenvoudig en gezond. Hij geeft niet om zijn eigen behoeften. Sommigen zeggen dat hij veranderd is na de dood van Sally. Grace Marufu, zijn tweede vrouw, zou de verkeerde voor hem zijn: zijn vroegere secretaresse wordt een ijdele leeghoofd genoemd.’

Dan komt Fidelis ter zake. Hij heeft via verdachte misstanden gesignaleerd in de kliniek. Grensoverschrijdend gedrag. Een broeierige sfeer. Iets met ‘verkeerde mannen’, ja, onder het personeel. Hij zal de media moeten inlichten. Hij verwacht dat er schokkende beelden gaan komen. Maar hij kan mij behoeden voor een schandaal. Als ik verdachte maar wat meer ruimte geef. Hem niet zo op de huid zit. Ik weet vast wat hij bedoelt, meent Fidelis. Ik weet toch heus wel hoe de hazen lopen?

Er is maar één antwoord mogelijk: ik doe gewoon mijn werk en er is niets aan de hand. Fidelis kijkt teleurgesteld.

Nadien leg ik verdachte voor dat hij zijn leven lang bezig is geweest om zijn achilleshiel te beschermen. Dat hij in feite narcistisch en vermijdend-afhankelijk is ingesteld, hetgeen hem beperkt in zijn doen en denken. Dat hij over het paard is getild. En dat hij er altijd zeet op gespitst was de zaak die hem werd opgedragen, door zijn moeder of door de partij, te behoeden en te behouden, tegen wil en dank, en kostte wat kost. Het landsbelang werd zo zijn persoonlijk psychisch belang. Zimbabwe werd zijn kindje. Niemand mocht daar aankomen. Hij zou ervoor zorgen. Met alles wat hij in huis had. En dat bleek niet genoeg.

Weken later doen de media uitvoerig verslag over het op handen zijnde herstel van Zimbabwe nu Robert Gabriel Mugabe terechtstaat.