Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 38]

Where you from?
door Florus Wijsenbeek

Het is nu bijna veertig jaar geleden, maar het staat me nog helder voor de geest, en sinds de verkiezing van Barack Obama tot Amerikaans president lijkt de herinnering nog wel helderder dan tevoren. Na het behalen van mijn doctoraal in Leiden en daags na onze bruiloft, vertrokken mijn echtgenote en ik naar de Verenigde Staten, waar ik als Fulbright Scholar was toegelaten aan de University of North Carolina te Chapel Hill. Ik zou daar mijn PhD in de Politieke Wetenschap gaan behalen.

De eerlijkheid gebied te zeggen dat we van North Carolina zo goed als niets wisten, behalve dat we er via een overstap in New York met een tweede vlucht van weer enkele uren naar toe moesten vliegen. Mijn vader, die alles beter wist, hetgeen genetisch tot in het derde geslacht schijnt door te werken, had beweerd dat het er erg droog was en vol met ananasplantages. Dat bleek niet zo te zijn. Het was er kletsnat en ik kan me niet herinneren een ananas gezien te hebben.

Het begon er al mee dat het vliegtuig van Eastern Airlines, een maatschappij die inmiddels op de fles is, dwars door de uitlopers van hurricane Hazel moest om in North Carolina te komen. Het toestel schokte en bumpte derhalve door wind en regen naar Raleigh, de hoofdstad van de staat. Na die weinig prettige ervaring was het alsof na aankomst in een Turks bad uitstapten. Het regende niet meer, maar we moesten ons een weg banen door een luchtvochtigheid van 95 procent en een verstikkende hitte. Op weg naar Chapel Hill zagen we vanuit de Greyhoundbus eindeloze tabaksvelden. Later begrepen we dat Lucky Strike en Chesterfield hier werden gemaakt. Een pakje kostte er toen een dubbeltje.

Chapel Hill bleek een typisch campusstadje. Behalve de Universiteit was er niets. Wel heel mooi hoor, het plaatsje noemt zichzelf niet helemaal voor niets de ‘Southern Part of Heaven’. En met North Carolina is ook weinig mis. Het ligt aan de oostkust ten zuiden van Virginia en ten noorden van South Carolina, heeft een prachtige strandkust en in het westen verrijzen de Smokey Mountains, nu een uitgestrekt en woest natuurpark, maar ooit de vluchtplaats voor de laatste Cherokeeindianen toen ze vanuit het westen werden verdreven.

Het verschil tussen de tabaksstaten North Carolina en South Carolina was vooral dat in het noorden kleine en arme, voornamelijk blanke, boeren woonden terwijl in het zuiden grote plantages waren en er veel zwarten nog steeds in armelijke omstandigheden leefden. North Carolina was nog solide Democratisch, zoals toen nog de meeste Zuidelijke Staten. Nu stemmen de inwoners meestal Republikeins, ondanks het feit dat de Democratische presidentskandidaat John Edwards (die overigens in South Carolina werd geboren), er als senator werd gekozen.

De meeste collegae aan het Instituut voor politieke wetenschap deden vrijwilligerswerk voor de Democratische partij, hetgeen toentertijd veelal inhield dat men de arme zwarte bevolking hielp zich te registreren als kiezer. Uiteraard deed ik mee, en zo kwam het dat ik een keer naar een klein industriestadje reisde om daar het plaatselijke bestuur te dwingen ook vertegenwoordigers van de zwarte meerderheid op te nemen, zoals de reglementen voorschreven. De met de Ku Klux Klan geassocieerde voorzitter van het stadsbestuur was op onze komst voorbereid, en stond ons met hilarische oprechtheid te woord. ‘Als je wilt weten wie onze nigger in het bestuur is,’ zei hij, ‘dan zit hij daar.’ Hij wees op een duidelijk dronken en even duidelijk niet met bovenmatige verstandelijke vermogens gezegende grote neger achter de tafel. Die arme sukkelaar was tegen betaling van enkele dollars voor deze avond in het bestuur opgeno-

[p. 39]

men, zodat wij met onze mond vol tanden stonden.

In het algemeen bestond er evenwel bij de inwoners van het platteland van North en South Carolina een groot wantrouwen tegen de ‘communisten’ van de universiteit. Wanneer we wel eens buiten de stad gingen wandelen en men zag ons met universiteitsstickers beplakte autootje, kwamen de geweren al gauw tevoorschijn. Het kan zijn dat dit anders zou zijn geweest indien we net als iedereen in een forse en gebutste pick-up truck hadden rondgereden, maar in elk geval was de aanblik van Caroliners met shotguns niet bevorderlijk voor een goed gevoel tijdens een zondagswandelingetje. Doorgaans maakten we dan ook dat we wegkwamen.

Omdat we nogal op de bonnefooi naar Chapel Hill waren vertrokken, met weinig meer in onze bagage dan een reisvergoeding, zocht mijn vrouw, die net haar kandidaats geschiedenis had gedaan, direct na aankomst een baan. Toen ze meldde dat ze behalve Nederlands en Engels ook Duits en Frans sprak

[p. 40]

terwijl ze bovendien Grieks en Latijn kende, en desgevraagd ook meldde dat ze al bijna twee dagen getrouwd was, werd ze terstond aangenomen op de Universiteitsbibliotheek. Men beschouwde haar als weinig minder dan een talenwonder. Als je niet beter wist, kon je denken dat deze Wilson Library er al eeuwen stond, want het was een echt classicistisch ontwerp, een typisch Amerikaanse mengelmoes van het Pantheon in Rome en Griekse tempels, maar het gebouw was gloednieuw en de gulle gever, mijnheer Wilson, liep er nog gewoon elke dag rond.

Zelf werd ik na enkele weken, toen de universitaire vakantie voorbij was, ongeveer op dezelfde gronden van ongekende talenkennis aangesteld als assistent. Ik moest aan eersteen tweedejaars studenten ‘comparative political systems’ onderwijzen. Niet zo heel erg moeilijk, omdat ik elke ochtend op het instituut de Neue Zürcher en Le Monde kon lezen en zo meer wist over de actuele wereldpolitiek dan de meeste plaatselijke professoren.

Aldus hadden we daar in North Carolina een even aangenaam als leerzaam leven, dat slechts verstoord werd door de groeiende opstandigheid van studenten en wetenschappers tegen de Vietnampolitiek van president Nixon. Zodra die of zijn lokale paladijn, de latere ultraconservatieve senator Jesse Helms (die vorig jaar juli is overleden), op de televisie verscheen, werd er luid boe geroepen in de universiteitsgebouwen en ging iedereen de straat op om te demonstreren.

Hoewel ik begrip voor het protest kon opbrengen, probeerde ik me er toch een beetje aan te onttrekken, omdat ik mij als gast van de Amerikaanse regering niet al te obstinaat wilde opstellen. Deze afzijdigheid werd door studenten, naaste collega's en hoogleraren niet erg gewaardeerd. Hun afkeuring was dan meestal de aanleiding tot een nader gesprek. Meestal begon dat met de vraag ‘Where you from?’

Als ik dan ‘Holland’ zei, was de gebruikelijke reactie van staf en studenten ‘Oh, you're from Poland’. Dan moest ik weer uitleggen dat Holland hetzelfde als The Netherlands was en dat dit land ooit de scepter had gezwaaid over New York. Jongeren en geografisch minder onderlegden vroegen dan niet zelden nieuwsgierig of mijn vaderland dan ten noorden van New York lag.

Deze conversaties deden mij beseffen hoe wonderbaarlijk slecht de Amerikanen op hun middelbare scholen worden onderwezen in algemene ontwikkeling en kennis van de wereld. En, anderzijds, hoe wonderbaarlijk snel ze een en ander tijdens hun studententijd weten op te krikken tot een niveau dat in het algemeen hoger reikt en dieper gaat dan bij onze studenten. Er wordt op de goede Amerikaanse Universiteiten dan ook heel hard gewerkt. Echt heel hard.

UNC Chapel Hill behoorde toen, en behoort nog steeds, bij de twintig beste van de Verenigde Staten. Er werd heel wat steviger aangepoot dan ik in Leiden gewend was. Voor mijn totale zesjarige studie in Leiden had ik welgeteld één scriptie en één werkstuk moeten inleveren, en was ik in 1969 een van de weinige politicologiestudenten die iets met computers kon, dankzij een vrijwillig extra bijvak dat ik volgde bij professor Zoutendijk, de latere voorzitter Eerste Kamerfractie van de vvd. In de VS mocht je niet eens meedoen aan de postdoctorale studie als niet zonder problemen met computers overweg kon. En voor elk vak moest iedereen elk semester een tentamen doen en een scriptie maken.

En dat was nog maar North Carolina. Na twee semesters kreeg ik de kans om verder te werken aan mijn proefschrift in wording over de Verlichtingsfilosofie als ‘visiting scholar’ bij de beste expert ter wereld aan Harvard University. Op deze universiteit in Cambridge, Massachusetts, waar ook Obama heeft gestudeerd, werd helemaal hard gezwoegd. Niet voor niets is het de beste ter wereld, en die plek wordt met zweet verdiend. Tijdens het eerste onderhoud met de hoogleraar, dat ik samen met drie andere wetenschappers (uitsluitend mannen) had, zei hij: ‘Heren, voor het volgende gesprek over twee dagen verwacht ik dat u de volgende boeken hebt gelezen’ - en hij noemde er een stuk of vijf op. Mijn reactie was dat dit wel mee zou vallen en op typisch Nederlandse wijze bladerde ik wat door de inhoudsopgaven en de inleidingen. Die houding leerde ik snel af. Tot mijn stomme verbazing hadden de andere drie

[p. 41]

na twee dagen niet alleen alle boeken volledig gelezen of herlezen, maar ook alle commentaren en kritieken erop.

De stemming in Cambridge, Massachusetts, was nog meer gekant tegen Nixon en zijn Vietnam politiek dan in Chapel Hill. De demonstraties waren in elk geval een stuk feller. Er werd flink met stenen gegooid en geregeld brand gesticht, hetgeen dan weer harde politieacties uitlokte. Ik werd een keer in het voorbijgaan bijna door een traangasgranaat getroffen, en daar heb ik nog weken keelpijn van gehad. Toch bleek ook hier de kennis over de wereld bij de studenten beperkt, en evenmin deinsden zij terug voor tamelijk snelle vooroordelen. Zodra ze de nummerborden van North Carolina op mijn auto hadden gezien, stond ik te boek als een ‘Southern Bigot’, een Zuidelijke Racist, die niet paste in hun verlichte leefwereld aan de beschaafde noordoostkust. Steeds opnieuw moest ik uitleggen dat ik helemaal niet uit North Carolina kwam, mijzelf geenszins als racist beschouwde, en een tamelijk verlichte burger uit Holland was.

Harvardstudenten die wel eens in Europa geweest waren, werden dan inderdaad vriendelijker en vroegen beleefd of ik voor de Kerst naar Kopenhagen terug zou gaan. Om deze aanstaande leiders van de wereld de gehele Europese aardrijkskunde uit te leggen, ging ons meestal te ver, dus besloten we na enige tijd de vraag ‘Where you from?’ te antwoorden met de vaststelling dat we uit Liechtenstein kwamen. Dat bleek een dermate onbekende en buitenissige locatie dat het gesprek steevast onmiddellijk een andere wending nam, en we over interessantere zaken konden gaan praten.

Dit bleek een goede aanpak, totdat we op een party iemand tegenkwamen die na ons onderhand geroutineerde antwoord ‘Liechtenstein’ enthousiast uitriep: ‘I've been there!’ Wij keken elkaar geschrokken aan. Nu zouden wij door de mand vallen, want weliswaar was ik ooit eens vanuit Zwitserland door het vorstendom gereisd, maar veel meer dan het kasteel en eindeloze rijen koperen borden op de huizen van advocaten en beheersmaatschappijen had ik niet gezien.

Razendsnel probeerde ik het moment van de grote ontmaskering uit te stellen door een vlucht naar voren te ondernemen. Bluffend vroeg ik aan de Amerikaanse wereldreiziger dat hij dan zeker wel in de hoofdstad Vaduz was geweest. Zijn antwoord luidde dat hij dit eigenlijk niet meer wist, maar hij herinnerde zich wel wat anders: ‘The place where we stayed for three weeks was called “Zimmer Frei”.’

Nu, veertig jaar later, behoort deze aandoenlijke Amerikaanse gaffe, vergelijkbaar met de constatering dat ‘Ausfahrt’ wel een heel grote stad in Duitsland moet zijn, tot het standaardrepertoire van matig getalenteerde komieken en zwerft hij in veelvoud rond op het internet als grote kanshebber in de uitverkiezing van ‘de meest zouteloze mop aller tijden’. Maar destijds hebben wij de grap geboren zien worden, diep in het hart van de beste universiteit ter wereld, waar de latere president Obama zijn kennis van de wereld opdeed.