Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 30]

From the book depository

Het schoolkrantperspectief

Nee, nee, dit wordt geen neerbuigend stukje over de langzame verdwijning van de literatuurkritiek uit het literaire landschap. Ik weer niet wat literatuur is, en ik wil het ook niet weten, want ik besef dat het oordeel van de tijd altijd sterker en beter zal zijn dan mijn eigen opvattingen over dat vraagstuk. Ik weet slechts welke boeken ik aardig vind (een handjevol van het handjevol dat ik heb gelezen), en ik weet ook dat anderen weer heel andere boeken aardig vinden. Hieruit volgt noodzakelijk dat ik ook niet weet wat literatuurkritiek is, hoewel ik weet dat recensenten er blijkbaar een dagtaak aan hebben. Ik weet slechts



dat ik sommige stukjes over literatuur aardig vind (een handjevol van het handjevol dat ik lees), en ik weet ook dat anderen weer heel andere stukjes aardig vinden.

Toch was mijn nieuwsgierigheid gewekt toen een recensent van NRC Handelsblad (en dan bedoel ik zo iemand die blijkbaar een dagtaak heeft aan het beoordelen van wat literatuur is en wat niet) het in een stukje had over ‘tweederangsauteurs’. Het ging om de criticus Arjen Fortuin en hij noemde Nederlandse schrijvers als Renate Dorrestein, Rascha Peper, Carry Slee, Simone van der Vlugt, Rosita Steenbeek, Jaap Scholten, Saskia Noort en Derwent Christmas. Nu ja, in zijn opsomming stonden ook Thomas Rosenboom, Hafid Bouazza, Kees 't Hart, A.F.Th van der Heijden en Arthur Japin, maar het was niet helemaal duidelijk of hij deze eveneens rekende tot de ‘tweederangsauteurs’. Een week later kwam Fortuin trouwens nog terug op z'n stuk - hij bleek het gerecenseerde boek (een literatuurgeschiedenis) niet goed gelezen te hebben, maar gebruikte wel opnieuw de omschrijving ‘tweederangsauteurs’.

Ik weet niet of het voor een schrijver grappig of pijnlijk is om zo aangeduid te worden. Dit probleem prangt des te meer daar hier de vraag speelt of het niet au fond gaat om een tweederangsrecensent, zodat de kwalificatie eigenlijk neerkomt op het kwadraat van tweederangs, en het derhalve gaat om vierderangsauteurs. Zulke culturele rekensommen kunnen mij danig wakker houden, en dat komt niet slecht uit als men zich verdiept in de huidige literatuurkritiek.

Neen, nee, wees niet bang. Dit wordt geen neerbuigend stukje over de langzame verdwijning van eersterangsrecensenten uit het literaire landschap. We hebben per slot over de huidige generatie literatuurcritici weinig te klagen. Arjen Fortuin, Arie Storm, Jeroen Vullings, Marja Pruis, Arjen Peters, Elsbeth Etty, Alle Lansu, Daniëlle Serdijn - het zijn allemaal honorabele scribenten met een honorabele dagtaak, en blijkbaar zijn zij the best and the brightest die onze samenleving in stelling kan brengen om de vraag te beantwoorden wat goede literatuur is en wat niet. Zeker is dat ze alles doen zoals het hoort. Ze schrijven soms recensies met kwalificaties zoals ‘overrompelend’, ‘fascinerend’, ‘droomdebuut’, ‘meesterwerk’, ‘echte literatuur’ (woorden die passen in het advertentiebudget van de uitgevers). En ze schrijven soms recensies met kwalificaties zoals ‘mislukt’, ‘saai’, ‘minder dan de vorige’, ‘geleuter’ (woorden die passen in het zelfbeeld van de genadeloze recensent).

Nee, nee, wees niet bang, ik ga hier niet betogen dat dit allemaal gaat om wat de Amerikanen betitelen als faint praise en hatchet jobs. Ik ga hier ook geen inventarisatie maken van de tussen de recensenten onderling uitgewisselde beschuldigingen

[p. 31]

van corruptie, belangenverstrengeling en zelfvergroting. Integendeel, ik denk echt dat de recensenten allemaal honorabel zijn, ook Elsbeth Etty die Hollands Maandblad met bewonderenswaardige volharding acht jaar boycotte in haar rubriek over literaire tijdschriften omdat er een haar onwelgevallige passage in stond. Ik denk ook echt dat de Nederlandse recensenten het allemaal ontzettend oprecht menen, en dat ze buitengewoon ernstig zijn over literatuur, neen, ronduit eerbiedig. En ik denk dat dit precies het probleem is.

Er was een tijd dat een krant of tijdschrift status kocht door een gezaghebbend criticus van buiten aan te trekken - een criticus die op eigen benen stond in de buitenwereld en doorgaans ook over veel andere zaken dan literatuur schreef. Nu is de situatie omgekeerd: de status en het gezag van de recensent berust vrijwel alleen op de krant of tijdschrift waar hij of zij publiceert. Elke week een stukje. Een ijverig en serieus leesverslag. Net als op de middelbare school.

Dit middelbareschoolperspectief blijkt ook weer uit het onlangs verschenen boek van Parool-criticus Arie Storm. Onder de titel Het onontkoombaar eigene van de Nederlandse literatuur biedt hij zowel zijn literatuuropvatting als een selectie van wat hij blijkbaar als zijn waardevolste recensies beschouwt. Probleem hierbij is een beetje dat hij zichzelf kennelijk ziet als een literatuurpaus, hoewel de rest van de wereld daar wellicht anders over denkt. Toegegeven, Storm heeft enkele romans gepubliceerd (die niet iedereen eersterangs vond), is op allerlei manieren actief in de literaire wereld en mag regelmatig boeken bespreken voor de tros-radio, waarbij hij dan het aandoenlijk hakkelend enthousiasme vertoont van een schooljongen tijdens een spreekbeurt.

Toch is dit boek is belangrijk. Misschien niet zo belangrijk dat het de oeverloos grote lovende recensie in Storms eigen krant Het Parool rechtvaardigde, maar toch belangrijk genoeg. Dit werk brengt immers haarscherp in beeld waarom het zo moeilijk is de moderne Nederlandse recensent helemaal serieus te nemen. Het gaat er niet om dat Arie Storm met grote regelmaat citeert uit zijn eigen, laten we zeggen verdeeld ontvangen romans (liefst naast citaten uit het werk van W.F. Hermans). Het gaat er ook niet om dat hij in zijn enthousiasme over zichzelf nogal vaak over zijn eigen woorden struikelt. Nee, het gaat om het feit dat de weinige boeken die hij - naast zijn eigen werk - positief beoordeelt, zo weinig vertrouwen in zijn oordeel wekken: Marja Pruis, Wanda Reisel, Willem Brakman, Jan Siebelink.

Het valt kort gezegd niet mee de literaire recensent van onze tijd, de criticus die een dagtaak aan de literatuur heeft, te beschouwen als een literaire zwaargewicht. Literatuur - laat staan Nederlandse literatuur - biedt nu eenmaal een veel te beperkt blikveld om tot literaire oordelen te komen. Het is dan ook geen wonder dat het bij deze recensenten veelal gaat om oprechte liefhebbers, om mensen die vanaf de middelbare school zich hebben overgegeven aan literatuur, ook nog eens Nederlands hebben gestudeerd, en au fond nooit iets anders hebben gedaan dan schrijven over literatuur. Sommige hebben dan ook nog zelf romans geschreven (Arie Storm, Marja Pruis), maar afgaand op het oordeel van hun collega's is dat niet altijd een aanbeveling. Slechts weinigen zagen deze boeken als eersterangsliteratuur, zodat we weer uitkomen bij de vetontrustende rekensom: wat betekent het oordeel van tweederangsrecensenten over tweederangsauteurs?

Uiteindelijk vermoed ik dat het niks betekent. Welke lezer zou een boek omarmen of afwijzen op grond van het oordeel van een moderne recensent? Zij hebben merendeels geen stap in de echte wereld gedaan, en zijn dus precies de mensen die incapabel zijn tot een oordeel over de verzonnen wereld. Als er al een boek moet worden afgewezen, is niet het zelfvergrotende perspectief van Arie Storm relevant, maar eerder het zelfrelativerende van John Updike. Die gaf een goede raad aan alle critici: ‘Probeer te begrijpen waarom een boek faalt, en vraag je allereerst af of jijzelf niet faalt.’

[p. 32]