Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 35]

Groter dan klein
Hoe Nederland de saaiheid uit Europa verdreef
door Florus Wijsenbeek

Misschien zullen niet heel veel mensen die binnenkort hun stemkaart ontvangen voor de Europese verkiezingen beseffen dat nog tamelijk kort geleden Nederland echt meedeed in het concert der naties. Bij de aanvang van het integratieproces in de jaren vijftig van de vorige eeuw telde de Europese Gemeenschap nog maar zes lidstaten, en van die zes was Nederland meer dan de grootste der kleinen. We vervulden bijvoorbeeld veel prominenter dan nu de rol van de bewaker der Europese doelstellingen zoals deze in het Verdrag van Rome waren geformuleerd. Die rechtschapen en moralistische houding grepen de andere staten en ook de ambtenaren van de Europese Commissie trouwens niet zelden dankbaar aan om ons land een flinke strafkorting op te leggen. ‘Wie boter op het hoofd heeft, moet niet in de zon gaan staan,’ riep men dan, als er weer eens een kleine onregelmatigheid in de besteding van de Europese gelden door Nederland was ontdekt.

Van de zes oprichtingslanden speelde Frankrijk, uiteraard, de eerste viool. Voor dat land was de Europese eenwording een manier om tot de grote mogendheden te blijven behoren. West-Duitsland was - even begrijpelijk - hoffelijk, bescheiden en bijna timide; ze waren veel te blij dat ze weer mee mochten doen. Italië was verzwakt uit de oorlog gekomen en werd permanent verscheurd door de strijd tussen de communisten en de christendemocraten, alsmede door de strijd tussen het rijke noorden en het arme zuiden, terwijl het sowieso te excentrisch lag om een werkelijk leidende rol te kunnen spelen. België werd eveneens verscheurd - door de koningskwestie en de taalstrijd - en heeft na de Europese Founding Father Paul Henri Spaak lange tijd geen politici van een dergelijk formaat kunnen leveren om op gelijke voet met de anderen te kunnen meepraten. Dat gold nog sterker voor Luxemburg, dat destijds nog een dusdanig traditioneel bolwerk was, dat er bezwaren onder de bevolking rezen over de vestiging van de Europese instellingen met al die zedeloze ambtenaren uit andere landen.

Dat het niet dodelijk saaie werd in die beginjaren was voor een niet onaanzienlijk deel te danken aan Nederland, dat een aantal behoorlijk kleurrijke figuren uitzond naar het Europese hoofdkwartier in Luxemburg. Overigens was dat hoofdkwartier daar slechts bij toeval terechtgekomen. Toen bij de oprichting van de eerste Europese organisatie (de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal egks) over een vestigingsplaats werd gedubd, kwamen de meest wilde plannen op tafel. Er werd gedacht aan Saarbrücken (in het deel van Duitsland dat onder Frans bestuur stond), aan Parijs (want dat was volgens de Fransen de Europese hoofdstad bij uitstek), aan Luik (in het hart van de Europese staalindustrie en in elk geval een andere plek dan het taalverscheurde Brussel), aan Brussel (want in elk geval niet het sombere en vervuilde Luik), aan Monza (lekker dicht bij de racebaan) en aan Turijn (maar toen die naam viel, werd de hoogbejaarde Adenauer even wakker en hield dat tegen). Men kwam er niet uit, en als noodgreep bood de Luxemburgse premier Joseph Bech tijdelijke huisvesting aan in een gebouw van de Luxemburgse spaarbank.

Dit onderkomen beviel zo goed, dat de tijdelijkheid keer op keer werd opgerekt.

Toen in 1958 de eeg en Euratom het licht zagen, leek het vanzelfsprekend dat deze instellingen ook - al dan niet tijdelijk - in Luxemburg gevestigd zouden worden. Maar dat was buiten de plaatselijke bisschop gerekend. Die toog op

[p. 36]

hoge poten naar de toenmalige Groothertogin Charlotte van Luxemburg, de grootmoeder van de huidige Groothertog, om te klagen dat een toevloed van zoveel heidenen niet goed voor de geloofstrouw in het land zouden zijn. Zij vond een bondgenoot in Walter Hallstein, de eerste voorzitter van de Europese Commissie, die Luxemburg te moeilijk bereikbaar vond. Aldus werd besloten de twee nieuwe organisaties in Brussel te vestigen (dat gekozen werd omdat het ten minste niet Luik was).

Nederland had uiteraard recht op een zetel in de Hoge Autoriteit - het dagelijks bestuur - van de egks. Dat was van 1952 tot 1962 de onlangs overleden D.P. Spierenburg, en na hem werd het J. (Hans) Linthorst Homan, een van de leden van het driemanschap van de omstreden Nederlandse Unie tijdens de Duitse bezetting. Ondanks die twijfelachtige voorgeschiedenis was hij met Joseph Luns namens Nederland ondertekenaar van het eeg-verdrag geweest. Tezelfdertijd was E.P. Wellenstein secretaris-generaal van de Hoge Autoriteit en Mr. P. VerLoren van Themaat directeur-generaal. Die laatste werd in de wandeling ‘Pierre Perdu’ genoemd vanwege zijn legendarische verstrooidheid, maar dat deed niets af aan het feit dat Nederland met al deze stuurlieden een flinke vinger in de Europese pap had.

Neerlands trots nam nog verder toe toen er een permanente zetel van het Europees Parlement in Luxemburg kwam. Eerste secretaris-generaal annex griffier werd ook een Nederlander, en wel een doorgewinterde rot in het vak die al eerder door de Tweede Kamer was aangewezen als griffier van de Europese Vergadering. Het ging om de alleszins opmerkelijke Mr. M.F.F.A. de Nerée tot Babberich.

Frits de Nerée was geboren in 1915 en toen nog lid van de kvp waar hij als protegé gold van het parlementslid Marga Klompé. Hij was een intellectueel en telg uit een vooraanstaande roomse familie in het grensgebied Gelderland-Limburg-Duitsland, voormalig student te Leiden en in tweede echt gehuwd met een protestantse barones de Vos van Steenwijk, dochter van de Commissaris van de Koningin in Noord Holland. In de oorlog was hij een van de jongste van de 1250 gijzelaars in St. Michielsgestel geweest. Hij werd door de bezetter opgepakt omdat hij (ook al!) betrokken was bij de Nederlandse Unie, en wel als secretaris. Die beweging was opgericht door twee Commissarissen der Koningin, de reeds genoemde Linthorst Homan en de latere minister-president Jan de Quay, tezamen met de Rotterdamse politiecommissaris Louis Einthoven, en was bedoeld als patriottisch tegenwicht tegen de nsb van Anton Mussert. De Unie werd aanvankelijk door de Duitsers getolereerd als instrument om met de Nederlanders samen te werken, en velen meenden en menen nog steeds dat de Unie zich hierbij veel te meegaand met de bezetter opstelde (zeker wat betreft anti-joodse maatregelen). Toen de samenwerking echter stukliep, vooral omdat de Unie vrij koel reageerde op de Duitse aanval op de Sovjet-Unie, werd de beweging verboden en werd het driemanschap, tezamen met hun secretaris en vele andere vooraanstaande Nederlanders, gevangen gezet.

Met deze achtergrond had Frits de Nerée een geweldig netwerk - en dat kwam goed uit gezien zijn bovenmatige ambitie. Hij was nogal een exuberante en dominante persoonlijkheid, die als adjunct-griffier van de Kamer was opgevallen omdat hij onvoldoende afstand van de politiek had gehouden. Nadat hij zich meer dan gepast was had geroerd in Katholieke Volks Partij, vond men het opportuun hem naar Luxemburg af te vaardigen - daar kon hij beslist minder kwaad. Helaas bleek dat niet helemaal goed ingeschat te zijn.

Frits de Nerée was er de man niet naar bescheiden op de achtergrond als griffier te werken. In het stadium waarin de Europese integratie op dat moment was, werd nog niet heel vreemd aangekeken tegen een notulist die hartstochtelijke publicaties het licht deed zien over Europese eenwording en grensoverschrijdende samenwerking op regionaal gebied. Maar toen De Nerée zich openlijk te buiten ging aan politiek advies over de partijen waarmee diende te worden samengewerkt en over wat er met communisten en (neo)nazi's moest worden gedaan, werd dat veel minder op prijs gesteld.

Toch kon hij een potje breken, want hij stak

[p. 37]

de handen uit de mouwen. Hij deed alles met een secretariaat van in totaal 28 personen - nu zijn het er meer dan 6000. Zo werden tijdens de weekends in de keuken van de familie de Nerée, die boven het kantoor van het Parlement woonde, met het voltallige personeel alle documenten voor de zittingen in Staatsburg getypt, gestencild, geniet en ingepakt. Bovendien schudde De Nerée een tsunami aan commissies, tolken, verslagen en handelingen met grote voortvarendheid, met veel autoriteit en met enige dwingelandij uit zijn mouw. Het duurde niet lang of hij meende onvervangbaar te zijn geworden. U begrijpt, dat liep niet goed af.

De problemen begonnen toen in 1961 voor het eerst een Duitser werd gekozen tot voorzitter van het Europees Parlement, dat inmiddels de opvolger was geworden van de Gemeenschappelijke Vergadering. Het ging om de christendemocraat Hans Furler. Deze ging nauw samenwerken met de adjunct van De Nerée, de Duitse verzetsheld Walter Hummelsheim. Deze Hummelsheim had de oorlog in een concentratiekamp doorgebracht, op dat punt was er dus niets op hem aan te merken. Maar hoewel hij zich actief tegen Hitler had verzet, was de voornaamste reden voor zijn internering toch zijn openlijke homoseksualiteit geweest. En na de bevrijding was hij minder dan ooit geneigd die geaardheid onder stoelen of banken te steken.

Tegenwoordig knipperen we terecht daarover niet meer met onze ogen, maar destijds was dat echt nog wel een uitzonderlijke houding, die bovendien voor de roomse Frits de Nerée anathema was. De zaken werden er niet beter op toen Hummelsheim tijdens een vakantie in Marokko een knaapje had opgepikt, dat hij overal mee naartoe nam, zelfs naar de Europese kantoren. Dit was wel de druppel die de emmer van de toch al verstoorde verhoudingen tussen de secretaris-generaal en zijn adjunct deed overlopen. Die spanning liep zelfs zo ver op dat beide heren, alvorens de

[p. 38]

gang op te gaan, een bode lieten kijken of de ander niet toevallig daar ook rondliep.

Protesten van De Nerée bij de Duitse voorzitter Furler haalden niets uit, en de Nederlandse griffier begon nu ook min of meer openlijk tegen zijn eigen voorzitter stelling te nemen. Al snel werd de situatie onhoudbaar. Furler was gepokt en gemazeld in de politiek en hij besefte dat hij maatregelen moest nemen tegen zijn ondergeschikte, maar hij kon dat niet zonder medewerking of ten minste medeweten van zijn ondervoorzitters en de Nederlandse leden van het presidium en parlement. De Nederlandse ondervoorzitter was op dat moment het Anti-Revolutionaire Kamerlid C.P. (Kees) Hazenbosch. Hij was weliswaar al vader van zeven kinderen, maar nog jong en hyperambitieus. Als bastaardzoon van een oud adellijk geslacht zag hij zijn kans schoon een aantal vliegen in één klap te slaan. Hazenbosch zegde Furler steun toe in het ontslag van De Nerée, mits meteen ook Hummelsheim ontslagen zou worden en hijzelf het secretariaat-generaal op zich zou mogen nemen.

Furler had wel oren naar deze coup, en dit driedubbelbesluit werd in hoog tempo door het presidium gejast. De overige Nederlandse leden konden ondanks heftige protesten van De Nerée niet veel meer doen. Bovendien aarzelden de meesten om een van hun eigen collega's af te vallen ten gunste van een ambtenaar van wie iedereen wel wist dat die ver uit zijn politiek neutrale rol was gevallen. En dan waren er natuurlijk nog de precaire coalitieverhoudingen tussen kvp, arp en PvdA om rekening mee te houden! Bijkomend probleem was dat er vlak voor de kerst van 1960 ook geen zitting van het voltallige parlement meer was.

De zaak nam nog voor de eerstvolgende zitting in januari 1961 een heel onverwachte wending. Voordat voordat Hazenbosch zijn taak ter hand had kunnen nemen kwam de jonge vader tussen kerst en oudjaar om het leven bij een auto-ongeluk op de toen nog zeer gevaarlijke weg tussen Brussel en Luxemburg. Na zijn plechtige herdenking in de januarizitting had begrijpelijk niemand meer zin deze hoogst onverkwikkelijke zaak in het openbaar te behandelen. De Nerée trok zich, met een mooie gouden handdruk, mokkend terug op zijn kasteel Camphuysen te Babberich. Later zou hij het nog tot lid van de Provinciale Staten van Gelderland voor d66 brengen. Samen met zijn zoons, die ik uit Den Haag en Leiden kende, heb ik hem nog herhaalde malen op zijn kasteel bezocht, waarbij hij nooit naliet terug te komen op deze zaak, maar ook op zijn oprechte liefde voor Europa.

De opvolger van De Nerée was een nauwelijks minder kleurrijk figuur. Gezien de voorgeschiedenis vond Furler het verstandiger wederom een Nederlander te benoemen, hoewel eigenlijk een Duitser aan de beurt was. Het werd Mr. Hans Nord. Die was geboren in 1919 en als voorzitter van de Europese Beweging in Nederland - toen een machtige vereniging met talrijke leden - een gekend Eurofiel. Hij was betrokken geweest bij de organisatie van het Congres van den Haag in 1948 maar wel veel omzichtiger dan De Nerée in het ventileren van zijn pro-Europese opvattingen.

Nords vader was een zeer vernieuwend tandarts te Den Haag geweest, zoon van een Engelse moeder en gehuwd met een Britse vrouw. Net als zijn voorganger de Nerée had Nord in Leiden gestudeerd en hij was erin geslaagd net voor het sluiten van de universiteit door de Duitse bezetter reeds op twe-ën-twintigjarige leeftijd zijn doctoraal rechten te behalen. Vervolgens had hij zich als advocaat te Den Haag gevestigd en was daar via zijn school- en studiegenoten in het verzet beland

Nu ja, verzet was misschien een groot woord, maar twee gebeurtenissen tijdens de oorlog hebben zijn instelling en carrière wel bepaald. Eenmaal werd hij gearresteerd door de Grüne Polizei met een tas vol illegale krantjes. Hij werd meegenomen naar het hoofdkwartier, het huidige Ministerie van Economische Zaken, en de hem verhorende officier zei hem dat het er niet best voor de jonge advocaat uitzag. Hans Nord had de boodschap goed begrepen, en toen de man daarop het vertrek verliet en hem alleen liet, sprong hij uit het raam. Zijn fiets stond er recht onder en hij ging als een razende er vandoor. Zoals hij later zei: ‘Nooit had ik zo'n kriebel in zijn rug.’

[p. 39]

Maar hij had ook begrepen dat niet alle Duitsers even slecht waren, en dat inzicht maakte hem tot een overtuigde Europeaan.

De tweede gebeurtenis die Nord heeft getekend, vond plaats tegen het eind van de oorlog. Met een groepje werd in een gymnastiekzaal geoefend met een houten geweer en soortgelijke uitrusting onder leiding van een oud-officier van het Nederlandse leger. Hier werden de grondslagen gelegd voor de bs (Binnenlandse Strijdkrachten). Nog tijdens de dagen van de bevrijding droeg deze officier zijn jongens op de straat op te gaan om Duitsers te arresteren. De vijfentwintigjarige Hans Nord vond dat onverantwoord en weigerde. De officier ontstak in woede en dreigde hem aan te klagen wegens insubordinatie, zelfs voor desertie en landverraad. Toen er vele jaren later sprake van was dat hij Minister van Defensie zou worden, hoopte Nord met heel zijn hart dat dit zou doorgaan, alleen om dit voorval uit de meidagen van 1945 op te helderen.

Deze combinatie van bedachtzaamheid en onverschrokkenheid maakte Hans Nord de perfecte opvolger van Frits de Nerée. Zelfs met voorzitter Furler kon hij redelijk overweg. Dat wil niet zeggen dat de Duitser ook bij deze Nederlander niet af en toe tekenen van insubordinatie meende te zien. Zo vond een openlijke botsing der geesten plaats toen Furler op een reis door Afrika in gezelschap van zijn vrouw en Hans Nord in de Sahara verdwaald raakte. Furler sprak geen Frans, durfde niemand aan te spreken en eiste dat zijn ‘General-Sekretar’ onverwijld de chauffeur opdracht zou geven om rechtsomkeert te maken. Nord zag het nut van een terugtocht door de stoffige woestijn niet in en weigerde het dienstbevel uit te voeren. Dit bracht enige Duits-Nederlandse schermutselingen daar midden in de zandduinen, maar Nord gaf geen krimp.

Ik heb Hans Nord goed leren kennen toen ik kabinetschef werd van Cees Berkhouwer, de eerste Nederlander die het tot voorzitter van het Europees Parlement wist te brengen. Ik was toen zelf nog maar een twintiger en kon blind varen op de adviezen die Nord, discreet buiten de voorzitter om, aan zijn jonge partijgenoot gaf. Ik heb ook van nabij meegemaakt hoe hij een even discrete maar zeer belangrijke rol speelde bij het binnenhalen van de Britten in de eu. Dat was wellicht gezien zijn familiale banden met Groot-Brittannië niet verwonderlijk, maar het feit blijft dat hij reeds decennia eerder als voorzitter van de Europese Beweging een uitgebreide correspondentie met vele Britse politici voerde, en ongetwijfeld zo menig machtige ziel in Albion heeft gemasseerd.

In 1979 werden de eerste directe verkiezingen voor het Europees Parlement gehouden en Nord vond dat het tijd werd dat hij hardop kon gaan meespreken over de toekomst van het continent. Zo waren wij beiden onder lijsttrekker Berkhouwer kandidaat: hij werd gekozen, ik werd eerste opvolger. Als lid van het Europees Parlement behoorde Nord samen met zijn oude makker uit het verzet en uit de beginjaren van de Europese Beweging, Altiero Spinelli, tot de oprichters van de zogenaamde Krokodilclub. Dat was een groep Europarlementariërs die de wat aarzelende integratie nieuw leven wilde inblazen. De naam van het gezelschap verwees naar een beroemd restaurant in Straatsburg, waar - zo gonsde het - dit initiatief met exquise gerechten en vele goede glazen werd overgoten. Dat van de spijs en drank heeft Hans Nord altijd ontkend, maar onloochenbaar is dat zijn initiatief mede aan de basis heeft gestaan van het Verdrag van Maastricht, waarmee de integratie voor de generatie der jonge Europeanen van na de oorlog een nieuwe impuls in politieke richting heeft gekregen.

In 1989 is Nord teruggetreden uit het Europarlement maar heeft nadien nog vele partijfuncties vervuld, zoals het voorzitterschap van de verkiezingsprogrammaredactie en van de kandidatenselectiecommissie van de vvd. Bovendien heeft hij zijn opvolgers, waaronder schrijver dezes, nog voortdurend met raad, daad en schrifturen terzijde gestaan. Zijn laatste publicatie verscheen postuum en behelsde een vurig pleidooi voor een Europese Federatie, waarbij hij zich openlijk keerde tegen de ideeën van de toenmalige partijleider Frits Bolkestein. In 1996 is Hans Nord op 76-jarige leeftijd overleden, te vroeg en zelf nog voor Frits de Nerée tot Babberich, die enige tijd later in hetzelfde jaar stierf.