Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 3]

Het e-loze universum
De lipogrammatica van Georges Perec
door Guido van de Wiel

Aan het eind van de jaren zestig nam Georges Perec de proef op de som. Dat kwam door een soort weddenschap. Volgens mij kan ik het, volgens mij is het mogelijk, had hij gezegd tegen zijn geestverwanten van OuLiPo, ofwel Ouvroir de Littérature Potentielle (‘Werkplaats voor potentiële literatuur’). Dit was en is een gezelschap van schrijvers en wiskundigen die beogen ‘littérature sous contraintes’ - literatuur met beperkingen - te vervaardigen. Vooraanstaande Oulipianen zoals Raymond Queneau, François LeLionnais en Marcel Bénabou hadden zich al eerder beziggehouden met pennenkrakers zoals ‘homosyntaxisme’ (schrijf op basis van een bestaande tekst een nieuwe tekst met precies dezelfde syntaxis maar andere woorden), ‘littérature définitionelle’ (vervang in een zin elk betekeniswoord door een definitie ervan uit een woordenboek) en ‘de sneeuwbal’ (schrijf een tekst waarin elk woord één letter langer is dan het vorige). Maar aan het lipogram (een tekst waarin consequent één letter niet wordt gebruikt) had zich binnen OuLiPo nog niemand gewaagd, en al helemaal niet aan het onmogelijke lipogram: een tekst zonder ‘e’, de meest voorkomende letter in de Franse taal (en in de Engelse, Nederlandse, Duitse, nu we het er toch over hebben).

Perec ging aan de slag: in restaurants, bij vrienden op bezoek, in Moulin d'Andé, waar hij woonde. Het was even wennen, maar het ging - langzaam, maar het ging. Regels, alinea's, bladzijden en ten slotte hoofdstukken wist Perec met succes de letter ‘e’ te vermijden en toch een begrijpelijke tekst te schrijven. Toen hij eenmaal bezig was met zijn Oulipiaanse werk, raakte hij meer en meer doordrongen van het gelijk van de ‘Werkplaats’: de creativiteit werd inderdaad enorm gestimuleerd door zelfopgelegde vormbeperking. Hij vroeg zijn vrienden e-loze bijdragen te leveren, die hij net zolang redigeerde tot zij in zijn roman een passende plek konden krijgen. Het verdwijnen van de ‘e’ gebruikte hij zelfs als motor om het plot op stoom te houden: het verhaal draait om de jacht op iets cruciaals dat verdwenen is (dat blijkt de ‘e’, hoewel dat uiteraard onuitgesproken moet blijven).

Uiteindelijk groeide de monovocale tekst uit tot een monumentale roman van 312 bladzijden en ruim 80.000 woorden zonder één enkele ‘e’ die begin 1969 verscheen onder de titel La disparition. Met ruim anderhalf maal zoveel woorden als het fameuze voorbeeld Gadsby: Champion of Youth, de e-loze roman uit 1939 van Ernest Vincent Wright, is Perecs boek het grootste literaire werk in lipogramvorm dat er bestaat.

La disparition werd pas in de loop der tijd op zijn ware merites beoordeeld en herkend als een literair meesterstuk. Anekdotisch daarbij is dat een van de eerste recensenten zelfs over het hoofd zag dat in het werk de ‘e’ ontbrak. Vertaling van dit werk werd lang even onmogelijk geacht als het schrijven ervan. La disparition werd evenwel met dezelfde lipogrammatische beperking reeds vertaald in het Duits (door Eugen Helmlé als Anton Voyls Fortgang, 1986), in het Spaans door een vertaalcollectief (maar dan zonder ‘a’, de meest voorkomende letter in die taal) als El secuestro, 1997), in het Zweeds (door Sture Pyk als Försvinna, 2000), in het Turks (door Cemal Yardimci als KayboluÐ, 2005), in het Russisch (door Valeriy Kislow maar dan zonder ‘o’ als Ischezanie, 2005) en drie keer in het Engels (in een zeer vrije vertaling door Gilbert Adair onder de titel A Void, 1995; veel tekstvaster door John Lee als Vanish'd!, slechts deels gepubliceerd; en door mede-Oulipiaan Ian Monk A Vanishing, ongepubliceerd). Dit

[p. 4]

voorjaar verschijnt de Nederlandse vertaling door schrijver dezes onder de titel 't Manco.

Georges Perec (1936-1982) is zonder twijfel een van de meest ingenieuze moderne Franse schrijvers. Zeker nadat hij in 1967 lid was geworden van OuLiPo legde hij zich bij het schrijven vaak bewust strenge formele restricties op (in zijn Les revenentes uit 1972 is bijvoorbeeld de ‘e’ juist als enige klinker gebruikt). Soms wordt wel gezegd dat zijn (mager betaalde) baan als archivaris en documentalist van een neurofysiologisch laboratorium zijn literaire opvattingen heeft beïnvloed. Zeker is dat Perecs naam in letterkundige kring snel en duurzaam was gevestigd. Zijn eerste roman Les Choses; Une histoire des années soixante verscheen in 1965 bij Julliard en werd meteen bekroond met de Prix Renaudot. In 1978 kreeg hij de Prix Médicis voor zijn boek La Vie mode d'emploi (vertaald als Het leven een gebruiksaanwijzing). Andere bekende werken zijn het halfautobiografische W ou le souvenir d'enfance (1975; vertaald als W of de jeugdherinnering en Je suis né (1990; Ik ben geboren). Naast zijn literaire werk hield Perec zich ook bezig met films, radiohoorspelen en kruiswoordpuzzels (die hij jarenlang maakte voor het blad Le Point).

In dit veelvormige oeuvre neemt La disparition een bijzondere plaats in. Hoewel de roman niet vaak als hoogtepunt van Perecs werk wordt aangemerkt (dat blijft volgens velen La Vie mode d'emploi uit 1978) is deze roman veel meer dan een lipogrammatisch taalcuriosum. Bij eerste aanblik is het een virtuoze literaire thriller vol zwarte humor over de verdwenen ‘e’. Hoofdpersoon Anton Vocalis verdwijnt zelf aan het einde van hoofdstuk 4. Vervolgens blijkt hoofdstuk 5 - dat samenvalt met deel 11 van het boek - helemaal te ontbreken (een verwijzing naar de ‘e’, de vijfde letter en tweede klinker van het alfabet).

De groep die door Vocalis al was gemobiliseerd, tracht zijn verdwijning op te lossen. Vanaf dan wordt het boek een whodunit vol flashbacks, literaire verwijzingen en verknoopte verhaallijnen. Langzaam blijkt dat verschillende personages familie van elkaar zijn, en wordt het allengs duidelijk dat er een vloek op deze familie rust. Ze worden achternagezeten door Baardmans, in het boek zodanig omschreven dat de lezer er Perec zelf in herkent. Zodra een personage begrijpt wat er aan de hand is en wil uitroepen dat de letter e ontbreekt, sterft hij genadeloos. Hij staat immers op het punt om de romanwerkelijkheid, waarin deze personages gedoemd zijn te leven, geweld aan te doen. Voor deze overtreders heeft de auteur geen plaats meer in zijn boek.

Op een dieper niveau is het thema van dit boek een groot persoonlijk en onoplosbaar gemis, in het bijzonder Perecs gemis van zijn ouders die ten onder gingen in de Tweede Wereldoorlog. Het is niet toevallig dat de uitspraak van de letter ‘e’ in het Frans overeenkomt met die van het woord ‘eux’. Met dat woordje ‘hen’ bedoelt Perec zijn ouders, hetgeen ook de opdracht ‘Pour E’ aan het begin van zijn W ou le souvenir d'enfance begrijpelijk maakt. Perecs ouders waren Poolse joden die in de jaren twintig naar Frankrijk waren geëmigreerd. Zijn vader (Icek Judko) overleed als militair achter de Duitse linies aan de gevolgen van een schotwond in zijn buik. Zijn moeder (Cyrla Schulewicz Peretz) werd bij een razzia opgepakt en is het laatst levend gezien op 11 februari 1943 toen ze op transport werd gezet naar Auschwitz. Georges Perec heeft een leven lang de Acte de Disparition van zijn moeder bewaard.

De Jodenvervolging is volop aanwezig in 't Manco. Zo is er het gegeven dat een grote familie door een samenloop van omstandigheden wordt verbannen, verdreven en vervolgd. De reden van de verbanning is iedereen inmiddels vergeten, maar de vervolging duurt evenwel fanatiek en onverminderd voort. Geen nadere duiding behoeft ook de omstandigheid dat de verbannen familieleden een tatoeage (van een ‘e’) op hun onderarm dragen. De razzia waarbij zijn moeder werd opgepakt, komt reeds in het voorwoord van La disparition aan bod en de fatale datum 11 februari waarop zij verdween, weerspiegelt zich in het aantal elementen waaruit de titel bestaat. De woorden La disparition tellen immers twee en elf letters.

La disparition is behalve een verhaal ook een mozaïek van tekstfragmenten uit romans,

[p. 5]

poëzie, toneel, opera, haiku's, een journaal, een navo-verslag, dagboekaantekeningen, wasmiddelenreclame (‘Homo wast door ja door schoon’), essays, sprookjes en legendes, slaapliedjes, detectives, tanka's, pamfletten, sportuitslagen, advertenties, een polka, maar ook stukken die zo uit een encyclopedie, een technisch handboek, een antropologisch onderzoek en wiskundige traktaten (inclusief formules) lijken te komen. Aldus biedt Perec een cocktail van literatuur, architectuur, zoölogie, antropologie, mathematica, chemie, muziek, kunstgeschiedenis, taal- en letterkunde, religie, structurele linguïstiek, filosofie, egyptologie, psychoanalyse, geschiedenis, nieuws en actualiteit. Aldus wordt juist door de schijn van een volledige opsomming het ontoonbare aanwijsbaar gemaakt. Daarnaast bevat het boek zeer vele citaten (zoals van Poe, Shakespeare, Musset, Flaubert, Verne en Proust) en enkele omvangrijke hervertellingen van literaire meesterwerken (zoals van Melville's Moby Dick, Borges' De Zahir, Poe's De gestolen brief en De Sfinx, Thomas Manns De uitverkorene en Raymond Roussels Locus Solus. Bij vele van deze werken is het

[p. 6]

gemis, het zoeken, het onbenaderbare of het onoplosbare het centrale thema.

Veelzeggend in dit verband is ook het naschrift dat Anton Vocalis in hoofdstuk 4 van La disparition op een ansichtkaart schrijft: ‘Portons dix bons whiskys à l'avocat goujat qui fumait au zoo.’ Perec heeft deze boodschap zeer opzettelijk als pangram geformuleerd: alle letters van het alfabet komen erin voor (behalve de ‘e’ uiteraard). Dit pangram is een verwijzing naar het beroemde - reeds in Perecs tijd bekende - pangram ‘Portez ce vieux whisky au juge blond qui fume’, maar is niet zomaar een woordspelletje. Het is een sleutelzin in de roman, waarmee Anton Vocalis (en dus Georges Perec) wil uitdrukken dat hij de oplossing van de raadselachtige verdwijning - of beter gezegd: het diapositief van de oplossing - feitelijk in handen heeft. Wat de oplossing is, kan hij echter net niet duidelijk maken omdat hij de ontbrekende letter niet kent, dan wel niet kan uitspreken. Hier benadert Perec in een literaire vorm het gemis zo dicht mogelijk. Het pangram is de absolute grens tot waar Anton Vocalis kan komen in zijn zoektocht naar het manco.

In de Nederlandse vertaling is de zin eveneens een pangram zonder ‘e’. Het resultaat luidt: ‘Advocaat drinkt whiskymix of paft bij zoölogisch aquarium.’ Inhoudelijk zijn de advocaat, de dierentuin, de whisky en het roken behouden. Het aantal woorden en tekens is eveneens beperkt gebleven. Overigens hebben de Duitse en Engelse vertaling van respectievelijk Helmlé en Adair dit pangram over het hoofd gezien; daarmee maken zij dezelfde fout als de personages in het boek die de ansichtkaart van Anton Vocalis ontvangen. Want zowel de personages als de Duitse en Engelse vertalers richten zich op de inhoud van het pangram, in plaats van op de vorm, waar het Vocalis (en Perec) om te doen was.

Nog een voorbeeld waar Perec de vorm gebruikt om de inhoud naar voren te brengen. In hoofdstuk 19 schetst hij de loopbaan van Anton. Deze gaat via de volgende plaatsen: Aubusson, Issoudon, Ornans, Ursins, Yvazoulay (Ysarounay in het Nederlands). De levensloop gaat kortom langs alle klinkers. Door de opsomming wordt het gemis van de ‘e’ tegelijkertijd onthuld en verhuld.

Perec beklemtoont in de bijzinnen die op de plaatsnamen volgen, ook nog eens op meesterlijke wijze de eerste letters van de namen, de klinkers a, i, o, u, y. Zoals in: ‘Aubusson, mais à coup sûr ça n'alla pas fort’ (ook te verstaan als ‘ce “a” n'alla pas fort’); ‘Issoudun, y faisant du Droit Commun’ (met als connotatie: ‘droit comme un i’); ‘Ornans (...), il circulair toujours à moto’ (ook te verstaan als ‘il circulait toujours à mot O’); ‘Ursins (...) au mitan du Jura’ (‘in het midden van de Jura’... staat de u); ‘Yvazoulay, un trou, (...) dont on ignorait tout’ (ook te verstaan als ‘il va où l'e un trou, (...) dont on ignore “e” tout’ - aldus verwijzend naar de missende klinker).

Een vergelijkbaar spel met alle klinkers doet zich voor in hoofdstuk 26 als diverse moordscenario's worden doorgenomen. In de achtereenvolgende varianten spelen respectievelijk ‘un ananas’, ‘un nez’ (een neus) tezamen met ‘un noeud’ (een knoop), ‘un nid’ (een nest), ‘un no’ (een Japanse toneelvorm) en ‘un nu’ (een naakt) de hoofdrol. Nog een andere ‘kapitale’ opsomming is te vinden in hoofdstuk 22, waarin Perec een aantal personages in het leven roept met wier kapitalen hij letterlijk en figuurlijk gaat spelen: het woord ‘kapitaal’ verwijst daarbij niet alleen naar ieders beginletter, maar ook naar het feit dat deze personages aanspraak kunnen maken op het familiefortuin. Zo vermoordt het personage Maximin achtereenvolgens Nicias, Optat, Parfait, Quasimodo, Romuald en Sabin. En steeds gebeurt dit op een manier die gedreven wordt door associaties met hun beginletter. Romuald sterft bijvoorbeeld omdat hij geen lucht krijgt - ‘pas d'air’ laat zich ook verstaan als ‘pas de R’. En bij de moord op Sabin speelt zowel Rudolph (verwijzend naar Hess en dus tevens naar de SS) alsook het monster van een Loch (Ness uiteraard) een hoofdrol, zodat Sabin uiteindelijk door een explosieve ‘ass’ (‘s’) sterft.

Dat het noemen van de lettet ‘e’ fataal is, blijkt eens te meer aan het slot van hoofdstuk 25. Aldaar is een stuk tekst opgenomen van OuLiPo-oprichter Raymond Queneau. Het

[p. 7]

betreft een lipogram van een halve pagina lengte, waarin niet alleen de ‘e’ maar ook de ‘a’ ontbreekt. Perec beoogt hier niet om de taalvirtuositeit van zijn vriend te benadrukken, maar - op een vergelijkbare manier als bij het pangram - om het geheim van de ‘e’ zo dicht mogelijk te kunnen naderen. Via het a-e-lipogram valt het aan het ene personage in het boek op dat er geen ‘a’ in dit specifieke stuk tekst voorkomt, terwijl een ander merkt dat er ook geen ‘e’ in staat, een inzicht dat hem fataal wordt. Het hoofdstuk eindigt vervolgens abrupt, zelfs zonder punt. Net voordat dit personage de ‘e’ wil uitspreken, schrijft de schrijver hem subiet af.

Bij het vertalen van een werk als La disparition dreigt in de eerste plaats het gevaar dat al de woord-grapjes, literaire connotaties, dubbele betekenissen, symbolische woordwaarden wegvallen. Het tweede grote gevaar is dat de vertaler zelf spelletjes gaat spelen en de oorspronkelijke tekst loslaat. In beide gevallen geldt: traduttore traditore, de vertaler is een verrader. De vertaling van Perecs werk heeft

[p. 8]

mij ruim acht jaar gekost, en veel van die tijd was gewijd aan het laveren tussen deze twee gevaren. Als voorbeeld geef ik twee problemen, en mijn overwegingen voor de oplossing die ik heb gekozen.

Perec heeft het in hoofdstuk 23 over ene ‘Onassinck’, een duidelijke verhaspeling van de naam Onassis. Fonetisch is de naam Onassis te lezen als ‘on a six’. Maar als de naam van deze welgestelde man een verwijzing is naar het aantal klinkers dat de taal rijk is, dan zou in een e-loos universum deze verwijzing ‘on a cinq’ moeten zijn, en de naam derhalve Onassinck.

Bij het zoeken naar een Nederlands equivalent ben ik op de naam Woris Day uitgekomen. In een vergelijkbaar fonetisch spel zou de echte naam van de filmster, Doris Day, kunnen klinken als ‘Daar is de e’, In de e-loze context van 't Manco moet haar naam dus klinken als ‘Waar is de e?’, en dus gelezen moeten worden als Woris Day. Door deze vertaling verandert de persoon in zijn geheel, zelfs het geslacht, maar de taalverhaspeling blijft intact. En overigens: Doris Day en Onassis waren tijdgenoten en beiden straalden de benodigde rijkdom en glamour uit die nodig is om de betreffende scène in het boek verder te helpen. Er dient immers een diamant gekocht te worden.

Het tweede voorbeeld betreft het begrip ‘maldiction’, ofwel de e-loze versie van het woord ‘malédiction’, dat ‘vloek’ betekent. Als lipogram is dit woord zelfverwijzend, want betekent zoveel als ‘verkeerd uitgesproken’. In het Nederlands heb ik het vertaald als ‘onban 't woord’. Deze foutieve Nederlandse term (net als ‘maldiction’ in het Frans foutief is) staat voor zoiets als ‘het stopzetten van de taalban’. Tegelijkertijd is de term een e-loze verwijzing naar het woord ‘onbeantwoord’. De vraag waar iedereen zich in de roman over buigt, is immers voor de personages onbeantwoordbaar.

Een gedachte die regelmatig bij mij opkwam tijdens het vertalen, was dat deze roman als geen ander blootlegt dat taal altijd - met of zonder alle klinkers - gemankeerd is, en slechts bij benadering kan uitdrukken wat wij voelen en wat wij denken. Taal is een wankel karretje voor gedachten, schreef Belcampo lang voordat ik worstelde met La disparition. In dit boek steekt Perec de draad met ons vermogen om betekenis te geven. De letters en lettercombinaties die ons ter beschikking staan, kunnen nimmer exact uitdrukken wat wij werkelijk denken, voelen of ervaren. Dat is het eeuwige tekort van taal - maar in dat tekort schuilt tegelijk ook haar rijkdom: de noodzaak om te roeien met de riemen die we hebben. En die rijkdom heeft Perec schitterend in zijn oeuvre vastgelegd.

Ondanks de vele jaren dat ik aan deze vertaling heb gewerkt, ben ik ervan overtuigd dat nog lang niet alle lagen, trucjes, spielereien of grootse verwijzingen in La disparition zijn ontdekt. Welke ongeziene bedoelingen bevinden zich nog als rijke schatkisten in de taal? Welke verwijzingen zijn nog onopgemerkt gebleven? Waar bevinden zich de manco's? Wat is steeds zichtbaar, maar zien we niettemin toch nog niet?

Bewerkte versie van het Nawoord bij ‘'t Manco’, de Nederlandse vertaling door schrijver dezes van Georges Perecs ‘La disparition’, die dit voorjaar zal verschijnen bij De Arbeiderspers. Zie www.t-manco.nl.