Hollands Maandblad. Jaargang 2009 (734-745)

[p. 11]

De reis van Gilgamesj
door Giovanni Rizzuto

Mein Haß gegen den Tod setzt ein unaufhörliches Bewußtsein von ihm voraus; es wundert mich, wie ich so leben kann.
elias canetti

De vermaarde historicus van de Soemerische beschaving Samuel Noah Kramer (1897-1990) publiceerde in 1956 een boek met de titel From the tablets of Sumer, Twenty-five firsts in man's recorded history. In dit werk beschrijft hij de vijfentwintig vroegst gedocumenteerde maatschappelijke en culturele fenomenen uit de geschiedenis van de mensheid. Naast bijvoorbeeld de eerste kosmologie en de eerste literaire debatten noemt hij tevens zaken zoals jeugdcriminaliteit en belastingverlagingen die ook hun debuut maken op de kleitabletten met spijkerschrift. Des te opmerkelijker is het dat Kramer in zijn lijst geen plaats inruimt voor de eerste zoeker naar onsterfelijkheid. Ik bedoel Gilgamesj, hoofdpersoon van het gelijknamige Soemerische heldenepos, dat omstreeks 1200 v. Chr. zijn definitieve schriftelijke vorm kreeg, maar stamt uit het begin van het tweede millennium voor onze jaartelling.

Volgens de overlevering was Gilgamesj de vijfde koning van Oeroek, regeerde tussen 2652 v. Chr. en 2602 v. Chr. en was hij voor twee derde god en voor een derde mens. Hij was tevens degene die voor het allereerst vraagtekens zette bij de traditionele onderwereldeschatologie van de antieke culturen, ofwel de beklemmende opvatting dat de doden gedoemd zijn eeuwig te verblijven in een onderwereld. Hij was de eerste die de angst voor de dood verwoordde en zijn zinnen zette op een eeuwig leven. In het epos komt dit aan de orde als de goden besluiten dat Gilgamesj' grote vriend Enkidoe moet sterven. Deze beschrijft op zijn sterfbed een visioen van de onderwereld dat Gilgamesj zo'n angst aanjaagt dat hij besluit nooit te willen doodgaan. Hiertoe gaat hij op zoek naar de enige mensen die onsterfelijk zijn en al leven sinds de tijden van voor de Zondvloed. Gilgamesj reist naar hen toe over de Wateren des Doods, en krijgt daadwerkelijk twee kansen op onsterfelijkheid. Maar de held vergooit beide kansen en keert terug naar Oeroek. In het (niet door iedereen aanvaarde) twaalfde kleitablet waarop het epos is overgeleverd, wordt ook nog verhaald hoe Gilgamesj een gat in de grond maakt zodat de geest van Enkidoe kan ontsnappen uit de onderwereld en hem kan vertellen hoe het daar is.

Gilgamesj had kortom niet mogen ontbreken in de lijst van vijfentwintig culturele ‘eerstelingen’. Hij sloeg als eerste een gat in het claustrofobische Soemerische universum. Dit gat was voor hem nog te klein om zichzelf te kunnen bevrijden, maar na Gilgamesj is de wil om te ontsnappen aan de dood in de hoop het eeuwige leven te vinden, geworden tot de bron van grenzeloze verbeelding en onrustige nieuwsgierigheid, en daarmee van culturele energie en menselijke dynamiek.

Pascal heeft ooit opgemerkt dat er veel minder ellende op de wereld zou zijn als de mens in staat was rustig in zijn kamer te blijven. La Bruyère schijnt iets soortgelijks beweerd te hebben. Maar onrust kenmerkt nu eenmaal de menselijke conditie. Tegen wil en dank, want we trachten er tegelijkertijd aan te ontsnappen. Aan deze ambivalentie ligt het besef ten grondslag van de onvolmaaktheid en eindigheid van het leven. Vanaf de oudheid is reizen de archetypische verbeelding van deze ongedurigheid. Helden die gevaarlijke tochten ondernamen, volgden hun droom over de rust van een paradijs waar de dood zou zijn overwonnen. Bij de Grieken beantwoordt Heracles aan dit beeld. De befaamde Zwitserse mythenvorser Walter Burkhart betoogde dat de Grieken er door middel van deze mythische held in slaagden

[p. 12]

de barrière te slechten tussen de oerreligiositeit met ‘chtonische’ (onderaardse) goden en de aan de aarde ontstegen wereld van de ‘Olympische’ goden. Heracles bezit als halfgod-halfmens, die keer op keer de dood in de ogen kijkt, anderen bevrijdt uit de onderwereld, uiteindelijk zelf sterft, maar toch toegang kreeg tot Olympus, alle ambivalente kenmerken van de held die een eschatologische overgang markeert, en zo model staat voor de mens die hunkert naar het eeuwige leven.

Maar ondanks het gegeven dat Griekse helden zoals Heracles, Perseus en Orpheus hetzelfde nastreefden als Gilgamesj, is er ook een groot verschil. Zo missen dit soort mythische reizigers en avonturiers individualiteit en zijn ze eerder sjablonen dan personages van vlees en bloed. Daarom is er bij hen nauwelijks sprake van emoties. De Griekse helden geven bijvoorbeeld geen blijk van haat of angst tegenover de dood of treurnis over de eindigheid van het leven. De dood wordt aanvaard als een vanzelfsprekend en onontkoombaar gegeven. Misschien komt dit door de vrees dat opstandigheid jegens het onvermijdelijke traditionele eschatologische ideeën en zelfs de mythische orde zou kunnen ondermijnen. Overigens verhindert dit niet dat in de avonturen van de helden nu en dan de droom opduikt over een andere wereld waarin de ongemakken van dit leven niet bestaan. Maar deze fantasieën hebben meer weg van een utopie dan een realiseerbaar project. Op deze manier kan de mythische reiziger blijven vasthouden aan zijn door de traditie gesanctioneerde wereldbeeld. Bij de Grieken werkte het dus ongeveer zoals bij de middeleeuwers: die droomden van het lustoord Cocagne zonder dat men de christelijke eschatologie in twijfel trok.

Gilgamesj belichaamt dezelfde rusteloosheid als de Griekse helden (die waarschijnlijk gebaseerd zijn op oeroude voorbeelden), maar er is een fundamenteel verschil: hij oriënteert zich niet op de coördinaten van de mythische ruimte en tijd. En wat nog zwaarder weegt, is dat hij met zijn nieuwe oriëntatie de eschatologische orde op het spel zet. Wetenschappers zoals de classicus Eric Havelock, de psycholoog Julian Jaynes en de filosoof Lawrence J. Hatab hebben betoogd dat dit pas mogelijk werd nadat groepsbewustzijn plaatsmaakte voor zelfbewustzijn, anders gezegd: nadat het individu zichzelf had ontdekt in de collectiviteit. Ook de Nederlandse godsdiensthistoricus Jan Bremmer heeft erop gewezen dat in de Griekse wereld het proces van individualisering parallel loopt met het ‘onnatuurlijker’ worden van de dood. En omdat het besef van eigen sterfelijkheid steeds zwaarder op het prille zelfbewustzijn van de mens ging drukken, werden er steeds meer vraagtekens gezet bij de vanzelfsprekendheid van de onderwereldeschatologie.

In dit proces is Gilgamesj als het ware de eerste reizende wijsgeer die lijdt onder zijn eigen sterfelijkheid en zoekt naar het eeuwige leven. Natuurlijk is ook hij bang voor het onbekende en weet hij dat er veel gevaren op de loer liggen, maar desalniettemin waagt hij zijn reis naar een nieuwe orde, noodgedwongen, omdat hij is gevallen uit de oude orde.

Het thema van het Gilgamesj-epos is samen te vatten als de bewustwording van een tekort en de spanning tussen menselijke eindigheid en het verlangen naar oneindige vervulling. Door zijn - overigens vergeefse - zoektocht naar het eeuwige bestaan verkrijgt Gilgamesj inzicht in het mysterie van leven en dood. De eerste woorden en tevens de titel van het epos, ‘Sja nagba imoeroe’ (‘Hij die alles gezien heeft’), illustreren dit. Ook de naam van de held is veelzeggend: etymologisch betekent ‘gilga’ grootvader of oude man, terwijl ‘mes’ staat voor jongeling. Hiermee lijkt zijn levensweg al voorbestemd: Gilgamesj legt de weg af van oud naar jong of van dood naar leven.

Volgens het epos was Gilgamesj de zoon van de godin Ninsoen. Het eerste kleitablet in een Assyrische versie begint als volgt: ‘Gilgamesj leefde in Oeroek en toonde een kracht die geleek op een wilde os met geheven hoofd.’ Gilgamesj erfde van zijn moeder schoonheid, kracht en moed, maar van zijn vader zijn sterfelijkheid. Voor twee derde deel goddelijk en voor een derde menselijk, zal er in hem een tragische strijd gaan woeden. Als koning wist Gilgamesj het gehele zuiden van Mesopotamië aan zich te onderwerpen en liet hij

[p. 13]

Oeroek ommuren met een ringmuur die een omtrek had van negen en een halve kilometer en een dikte van vijf meter. In een Hittitische tekst worden de goddelijke eigenschappen van Gilgamesj verder aangedikt: ‘Op deze manier schiepen de grote goden Gilgamesj. Hij was zes meter lang en zijn borst was twee meter breed.’

Maar nadat de beginverzen hem tonen als wijze en held, klinkt er onverwachts een heel ander geluid. Ondanks zijn schoonheid en wijsheid blijkt hij een tiran te zijn die zijn onderdanen onderdrukt en angst aanjaagt. Het volk beklaagde zich over zijn gedrag. Zelfs de goden ergerden zich en vroegen daarom advies aan de hemelgod Anoe. Gilgamesj werd beschuldigd van twee onvergeeflijke wandaden: jonge mannen werden uitgebuit als landarbeiders of herhaaldelijk opgeroepen voor de krijgsdienst, en pas getrouwde meisjes werden gedwongen hun eerste bruidsnacht met hem door te brengen.

Nadat de goden hun beklag hadden gedaan over het gedrag van Gilgamesj, droeg Anoe aan de moedergodin Aroeroe op een wezen te scheppen dat in alle opzichten zijn gelijke zou zijn. Zij schiep uit klei Enkidoe, die at en dronk met de dieren. Toen een jager het vreemde wezen in het woud ontdekte, werd Gilgamesj, de gevreesde koning, te hulp geroepen. Gilgamesj luisterde naar de woorden van de jager en gaf hem opdracht met een tempelprostituee terug te keren naar de plaats waar hij Enkidoe had gezien en daar op het wezen te wachten. Toen Enkidoe eindelijk opdook, ontblootte het ver-

[p. 14]

leidelijke meisje haar borsten en daarna haar hele lichaam zodat Enkidoe haar schoonheid kon bewonderen. Het bleef niet bij bewondering alleen. Gedurende zes dagen en zeven nachten bedreven ze de liefde.

Vanaf dat moment nam het leven van Enkidoe een wending en werd hij zich geleidelijk bewust van de veranderingen die zich in hem voltrokken. Toen hij terugkeerde naar zijn kudde, beschouwden de dieren hem tot zijn grote verdriet als een vreemde en vluchtten weg. Het tempelmeisje stelde Enkidoe voor met haar mee te gaan naar Oeroek. Maar eerst moest hij de beschaving van de stad leren. Zijn hoofdhaar werd geknipt, zijn lichaamshaar geschoren en hij moest zich kleden. Verder leerde hij brood eten en donker bier drinken. Nadat Enkidoe hoorde over het tirannieke bewind van Gilgamesj, raakte hij vastbesloten om de strijd met de koning aan te binden. Een treffen tussen de twee helden was het gevolg. Maar omdat ze elkaar in kracht en behendigheid weinig ontliepen, eindigde het gevecht onbeslist. Gilgamesj en Enkidoe kregen zelfs respect voor elkaar en werden onafscheidelijke vrienden.

De rest van het epos handelt, in de woorden van de Oostenrijks-Franse psychoanalytische mytholoog Paul Diel, over de strijd tegen de trivialiteit van de dood en de materie. De beloning die Gilgamesj daarvoor zoekt, is de onsterfelijkheid.

Vanaf het derde tablet begint een reeks gevaarlijke avonturen van de twee helden. Het eerste brengt hen naar een cederbos waar het monster Choembaba heerst. Ondanks zijn grote kracht en moed deinst Enkidoe ervoor terug om met hem de strijd aan te binden. Maar Gilgamesj laat zich niet ontmoedigen en zegt gedecideerd: ‘Ik wil klimmen tot aan het cederbos [...] Ik zal de ceders omhakken en Choembaba doden [...] Maar jij, vriend, jij kunt achterblijven als je bang bent.’ En Gilgamesj vervolgt dan als een Babylonische Prediker: ‘Wie mijn vriend, is in staat naar de hemel op te stijgen? Alleen de goden leven eeuwig bij Sjamasj. De mens zijn dagen zijn geteld, alles wat hij doet, is niets dan wind. Laat mij je daarom voorgaan [...], als ik ten onderga, zal ik eeuwige roem geoogst hebben.’

Hier lijkt Gilgamesj, oog in oog met de menselijke eindigheid, nog tevreden met onsterfelijke roem, maar dit zal niet lang duren. Samen treffen de vrienden voorbereidingen voor de strijd. Ze brengen offers aan Loegalbanda, de persoonlijke god van Gilgamesj, en aan de zonnegod Sjamasj. Dan neemt Gilgamesj afscheid van zijn moeder Ninsoen waarna de reis kan beginnen naar het mythische cederwoud. In de profane topografie komt dit woud overeen met de cederbossen van Libanon, maar als mythisch symbool staat het wellicht voor de onderwereld die Gilgamesj eerst moet overwinnen om zijn zoektocht naar onsterfelijkheid te kunnen beginnen. Loskomen van de traditionele visie op het hiernamaals waar doden vegeteren in een duistere onderwereld is immers de voorwaarde voor de ontwikkeling van een bovenwereldeschatologie, die in het wereldbeeld nog de exclusieve verblijfplaats van de goden was.

In het vijfde tablet wordt verhaald hoe Gilgamesj en Enkidoe bij het cederwoud aankomen. Na een lichte aarzeling trekken ze het woud binnen met hun schitterende wapens die speciaal voor deze gelegenheid zijn gesmeed. Een vreselijk gevecht tussen het monster en de twee vrienden barst dan los. Maar met hulp van Sjamasj lukt het hen Choembaba te verslaan en te onthoofden. Hierna kappen ze alle ceders en laten de kostbare stammen in de Eufraat afdrijven naar Oeroek. Zo eindigt dit avontuur in een glorieuze overwinning die Gilgamesj en Enkidoe onsterfelijke roem brengt.

Dan vindt in het epos de grote ommekeer plaats. Aan het einde van het zesde tablet wordt verhaald hoe de liefdesgodin Isjtar verliefd wordt op Gilgamesj. Hij laat zich echter niet verleiden en om zijn afwijzing te rechtvaardigen wijst hij Isjtar op al haar vroegere geliefden die ze in het ongeluk heeft gestort. Isjtar is hoogst beledigd door deze vernedering en vlucht naar de hemel waar ze haar tranen nauwelijks kon bedwingen ten overstaan van Anoe haar vader. Ze smeekt hem om de hemelstier los te laten zodat die Gilgamesj kan doden. En als Anoe haar niet wil helpen, dreigt ze alle doden uit de onderwereld te bevrijden en toe te laten tot de hemel. Geschrokken geeft Anoe toe en maakt de hemelstier los, die dood

[p. 15]

en verderf zaait in Oeroek. Maar Gilgamesj en Enkidoe weten hem na een kort maar hevig gevecht uit te schakelen. Vervolgens rukken zij het hart uit het nog warme lichaam en offeren het aan Sjamasj. In zijn overmoed gooit Enkidoe het dijbeen van de stier in het gezicht van Isjtar. Deze daad toont nog iets van zijn oorspronkelijke wildheid, maar bovenal van zijn nieuw verworven overmoed. Evenals bij de Grieken werd hybris bij de Soemeriërs en Babyloniërs zwaar gestraft. De belediging van de godin van de liefde stort Enkidoe in het ongeluk en zal aan het epos een dramatische wending geven. Want kort hierna wordt Enkidoe ziek en stierf.

Gilgamesj is ontroostbaar. De held aan wie het nooit aan moed heeft ontbroken, staat nu onmachtig bij het stervensbed van zijn vriend. Na de dood van Enkidoe wordt Gilgamesj een moesjten balati, ofwel iemand die het onsterfelijke leven van de goden zoekt. Werd in het eerste deel van het epos de kortstondigheid van het leven nog gecompenseerd door onsterfelijke roem, vanaf nu bevredigt dit niet meer. Want ondanks alle roem onderscheidt een dode held zich in niets van de andere doden. Evenals zij is hij veroordeeld tot het eten van stof en het drinken van modderwater in de onderwereld. Gilgamesj kan dit niet accepteren en gaat op zoek naar de zin van het bestaan, of in elk geval naar een middel dat verhindert dat de mens voor altijd afdaalt naar het land zonder terugkeer. Onsterfelijkheid in de vorm van een eeuwige jeugd wordt zijn ideaal.

[p. 16]

In de Soemerische mythologie bestond een verre voorouder van Gilgamesj die zijn sterfelijkheid inderdaad had overwonnen. Dit was Oetnapisjtim, de Babylonische Noach. Hij was de held en overlevende van de grote zondvloed. Gilgamesj besluit om deze oude wijze te raadplegen. Van hem wil hij alles weten over het geheim van leven en dood. Hiertoe steekt hij het water van de dood over en bereikt uiteindelijk Oetnapisjtim. Deze leert hem dat zoals de mens niet zonder slaap kan, zo vormt de dood een onverbrekelijke eenheid met het leven. Om Gilgamesj duidelijk te maken dat slaap en dood daadwerkelijk broers zijn en horen bij het leven, stelde Oetnapisjtim aan de held voor om gedurende zeven dagen en zeven nachten wakker te blijven. Dit lukt natuurlijk niet, sterker nog: Gilgamesj slaapt gedurende alle zeven nachten. Mistroostig moet hij zijn sterfelijkheid aanvaarden.

De vrouw van Oetnapisjtim krijgt echter medelijden en vroeg haar man om Gilgamesj deelgenoot te maken van hun geheim. Er bestaat een plant van de eeuwige jeugd die groeit op de bodem van een onpeilbaar diepe bron. Deze plant is de enige hoop van de held om aan de dood te kunnen ontsnappen. Dankzij zijn bovenmenselijke heldenmoed weet Gilgamesj de plant te bemachtigen en hij kan zijn geluk niet op. Maar dan krijgt het epos nogmaals een dramatische wending. Wanneer een dorstige Gilgamesj op zijn terugtocht een bron met fris, helder water ontdekt, laat hij de plant even op de oever achter. Hij merkt niet dat een slang de plant ontdekt en meeneemt. ‘Die dag bleef Gilgamesj zitten [...] terwijl dikke tranen langs zijn wang liepen.’

Het verlies van de plant van de eeuwige jeugd vormt in de uiteindelijke redactie van het Gilgamesj-epos het dieptepunt van de zoektocht naar onsterfelijkheid. De boodschap is duidelijk: de mens kan nu eenmaal onmogelijk de afstand overbruggen die hem van de goden scheidt. Alleen de goden hebben het eeuwige leven, de mens is gedoemd tot sterfelijkheid.

De Soemeriërs hadden diverse benamingen voor de onderwereld, zoals ekoer, kigal, ki, koer of koer-noe-gi-a. De laatste twee namen waren het meest gebruikelijk en betekenen zeer toepasselijk ‘land zonder terugkeer’. Want alle doden, behalve degenen die waren omgekomen door vuur, gingen naar dit land en keerden nooit meer terug. De Soemerische onderwereld bestond uit zeven niveaus die van elkaar waren gescheiden door poorten. Het aantal sferen in de onderwereld was zo gelijk aan het aantal planeten dat de Soemeriërs en Babyloniërs kenden.

De Soemerische onderwereld was geen vrolijke plek: in volstrekte duisternis zwierven de geesten van de doden (gidim) doelloos rond, altijd dorstig naar water na het eten van stof en aarde. Overigens dwaalden niet alleen de geesten van doden er rond, ook sommige sterfelijke goden zoals Doemoezi, Goegalana en Apsoe verbleven hier. Eenmaal in de onderwereld aangekomen, werden de doden geregistreerd, maar er vond geen eindoordeel noch verlossing plaats. Dit was kortom een klassieke onderwereld waaruit geen ontsnapping mogelijk was en daarmee de plaats van het oudste eschatologische scenario. De enige mogelijkheid om ‘onsterfelijk’ te worden in deze situatie was het vergaren van eeuwige roem gedurende het aardse leven: de roem zou tenminste blijven bestaan, terwijl men zelf onherroepelijk zou verdwijnen in de onderwereld.

Naderhand ontstond er een soort differentiatie in dit ontwerp van de dodenwereld. Zo werd bij de Grieken Hades onderverdeeld in drie delen. Er was het Elysion (de ‘Elyzeese velden’), waar de rechtvaardigen konden genieten van vrijheid en vrede. Er was Tartaros, waar de slechte mens als straf eeuwige kwellingen moest ondergaan. En er was een naamloos gebied, waar de geesten van gewone mensen zonder vrees maar ook zonder hoop als vleermuis zouden verblijven. De ethisch neutrale onderwereld krijgt hier een morele topografie. Uiteindelijk zal dit veel later in de christelijke eschatologie uitmonden in het ontstaan van een bovenwereld. De rechtvaardige doden gaan niet meer naar de duistere diepte van de aarde maar naar een hemels paradijs.

Omdat de mens zich bewust is van zijn eigen sterfelijkheid hebben er altijd mythen bestaan met fantasieën over een leven zonder

[p. 17]

dood. In de Afrikaanse mythologie komen we bijvoorbeeld verhalen tegen over hoe de eerste mens zijn onsterfelijkheid verspeelde door een tragikomisch ongeluk of een onfortuinlijke samenloop van omstandigheden. Ook in de Soemerische mythologie komen dit soort verhalen voor. Zo heeft de wijze Adapa (die gold als de grondlegger van de beschaving) de onsterfelijkheid binnen handbereik maar door gehoor te geven aan de raad van Ea (of Enki), de god van de wijsheid, loopt hij deze toch mis. De episode waarin Gilgamesj de eeuwige jeugd verspeelt, is ook een voorbeeld van het idee dat de menselijke eindigheid het gevolg is van toeval of misverstand.

Toch maakt dit oeroude thema deel uit van een heel ander literair en existentieel kader. Gilgamesj is de eerste literaire held die als individu zijn fundamentele twijfels uit over de onderwereldeschatologie en de menselijke sterfelijkheid. In andere mythen over de dood is de mens au fond verzoend met het onvermijdelijke lot, hebben verklaringen voor de dood een ad hoc karakter en ontbreekt de existentiële tragiek. De dood wordt daarom niet zozeer verklaard als wel gerechtvaardigd. Aan Gilgamesj is elke rechtvaardiging van de dood vreemd. De moderne doodsverachter Elias Canetti beschouwt hem dan ook als de eerste tragische held: ‘Es ist wahr daß Gilgamesch scheitert und daß er selbst auch stirbt. Aber das bestärkt einen nur im Gefühl von der Notwendigkeit seines Unternehmens.’ Canetti ziet het als onze menselijke taak om niet steeds te her-

[p. 18]

halen dat we allemaal nu eenmaal sterfelijk zijn, maar ‘um zu entscheiden, ob man den Tod willig hinnimt oder sich gegen ihn empört’.

Ontegenzeglijk wordt Gilgamesj in het epos getekend als iemand die niet alleen diep geschokt is door de dood van zijn vriend, maar ook in opstand komt tegen zijn eigen onrechtvaardige lot en zelfs dat van de gehele mensheid. De befaamde Franse Assyrioloog Jean Bottéro illustreert dit door zijn vertaling van het epos de titel Le grand homme qui ne voulait pas mourir mee te geven.

Overigens wordt deze mening niet algemeen gedeeld. De Groningse emeritus hoogleraar Herman Vanstipthout (een der productiefste spijkerschriftgeleerden van de afgelopen decennia) denkt bijvoorbeeld dat het verhaal in wezen een soort Bildungsmythe of inwijdingsepos is, en gaat over het opgroeien tot een volwaardig mens, waar nu eenmaal het besef van eigen sterfelijkheid bij hoort. Daarom ook, zo betoogt hij, wordt de ontwikkeling van Gilgamesj al vanaf het eerste tablet verbonden met wijsheid (n mequ). Aan het einde van het epos blijkt dan dat deze wijsheid betrekking heeft op de futiliteit van heroïsche daden en de aanvaarding van de dood als behorend bij het menselijke bestaan.

Deze interpretatie is niet onjuist, maar heeft naar mijn idee slechts betrekking op de ideologische functie van het epos, niet op de onderliggende oorsprong ervan. Het benadrukken van de menselijke maat vooronderstelt immers al een existentieel onbehagen. Want waarom zou de mens overgehaald moeten worden om zijn sterfelijk lot te aanvaarden indien er al niet een breuk is opgetreden in de acceptatie van het traditionele mythische universum en van de traditionele eschatologische verbeelding? Het is deze breuk die we in het epos terugzien in de vorm van enerzijds opstandigheid tegen de goden en anderzijds angst en zelfs woede tegenover de dood. De humanistische wijsheid van het epos moet tegen deze achtergrond begrepen worden.

In deze zin is Gilgamesj het eerste individu uit de wereldliteratuur. In zijn epos is het de naar onsterfelijkheid verlangende individuele mens die centraal staat tegen de achtergrond van de onsterfelijke goden, terwijl in traditionele mythen de goden het middelpunt zijn tegen het decor van de afhankelijke en sterfelijke collectieve mensheid die zich in zijn lot schikt. Met zijn verlangen naar eeuwig leven wil Gilgamesj ontsnappen aan de onderwereld, hoewel hij nog geen notie heeft van een bovenwereld waarin naast goden plaats is voor mensen. De enige vorm van onsterfelijkheid die hij zich kan voorstellen, is een aards leven dat nooit zal eindigen. Deze aardse vorm van onsterfelijkheid vormt de overgang in de historische ontwikkeling van onderwereldeschatologie naar bovenwereldeschatologie.

In dit verband is het veelzeggend dat Gilgamelsj en Enkidoe vijandig staan tegenover de figuren van Choembaba en Isjtar, maar de zonnegod Sjamasj juist vereren. Isjtar is weliswaar de godin van de liefde, maar is evenals Choembaba verbonden met de onderwereld (niet voor niets dreigt zij de doden vrij te laten en daalt zij zelf af naar de onderwereld). Het monster Choembaba, die in het cederbos wordt gedood, is net als de Griekse Minotaurus heerser over een labyrint dat waarschijnlijk de onderwereld symboliseert. De reis naar het cederbos is te begrijpen als een inwijding in de weerbarstige realiteit van het leven en biedt tegelijkertijd een hoopvol uitzicht op een overwinning op de dood en de onderwereldeschatologie. Na de overwinning op Choembaba en het kappen van het cederwoud maakt Gilgamesj de definitieve overstap van wild en gevreesd heerser naar wijze en beschaafde koning.

Vanuit het perspectief van de structurele antropologie ‘bemiddelt’ Gilgamesj aldus tussen verschillende opposities, zoals natuur en cultuur, onderwereld en bovenwereld, wildheid en beschaving, leven en dood. De dood van zijn vriend Enkidoe betekent voor Gilgamesj de bewustwording van eigen sterfelijkheid, waarin hij niet bereid is te berusten. Helaas mislukte zijn zoektocht naar het eeuwige leven. Maar hij was de wegbereider voor al degenen die later hun eschatologische hoop zullen richten op een bovenwereld ver verwijderd van de vergankelijke aarde.