Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 14]

Leuke mensen kleven
Het verdichte leven van Aard-Jan Quaak
door F. Starik

Kent u de dichter Aard-Jan Quaak? Ik ook niet. Nooit van gehoord. Ik kwam hem op het spoor nadat ik zijn overlijdensbericht las. Dood. Ik vond het op de website www.pomgedichten.nl, en bij die mededeling stonden een paar gedichten afgedrukt. Geen verschrikkelijk slechte gedichten, wat in die context een wonder mag heten. Mijn nieuwsgierigheid was gewekt. Ik ging op zoek naar de laatste sporen van een der meest onbekende dichters van Nederland.

Aard-Jan Quaak haalde net de veertig niet. Hij werd geboren op 15 september 1968 in Goes en stierf op 9 september 2008. Hij woonde in Kruiningen, Zeeland. Hij was een grappenmaker. Bij een van de profielen die hij bij leven op de diverse poëziesites achterliet gaf hij als beroep ‘gepensioneerd’ op, met als uitleg: ‘Dat staat wel rustgevend.’

Voor zover ik kon achterhalen, bewoog Quaak zich sinds 2000 wat voorzichtig op ‘dichterssites’ - ik zet de term maar even tussen aanhalingstekens, omdat men op die plekken dikwijls niet zozeer dichtwerken aantreft maar eer iets dat Huub Beurskens zo treffend omschreef als ‘Vomitisme’: vormloze gevoelsuitstortingen, aangevuld met ondoorgrondelijke onderlinge vetes tussen de deelnemers. Schrijfnet, Poetry Alive, Lettertempel, Dichttalent, enzovoort - gemeenschappen met sektarische trekjes. Er worden door de deelnemers zonder veel nadenken tientallen ‘gedichten’ per dag gepost, die dan weer goed zijn voor tientallen reacties van andere deelnemers. Het lijkt dat een flink aantal van de betrokkenen zich continu in hun virtuele clubhuis ophoudt.

In 2006 en 2007 kende Quaak een paar pieken in zijn productiviteit, en postte hij vrijwel dagelijks op diverse sites gedichten van zijn hand. Ik kom in totaal op zo'n tweehonderd stuks. In zijn commentaren op de producten van andere deelnemers en in het reageren op de commentaren op zijn eigen publicaties betoonde hij zich een wat afstandelijk, humorvol observator. Ik zal niet beweren dat Aard-Jan Quaak het warm water heeft uitgevonden, maar hij was in elk geval in staat zijn gedachtenwereld aansprekend tot klinken te brengen. Hij was een tamelijk klassiek dichter, iemand van de kleine ontroering, in de school van Jean Pierre Rawie, van Levi Weemoedt, van Piet Paaltjens. En als we toch met namen gooien, zie ik ook wel verwantschap met het vriendelijke absurdisme van Toon Tellegen. Een voorbeeld:

Kalm begint de dag met koffie en een fluitje
van een mooie melodie. Brood ligt reeds te
knisperen op zelfgebakken toon. Deze dag is
zo gewoon dat vreemde nachten jaloers buigen.

Ik moet dus wel de deur uit en op zoek naar wat
verdriet. Al die doorsnee vreugde, noem het voor
mijn part maar geluk, dat past mij niet en tranen
moeten nat zijn. Alles moet weer stuk.

De websites waar Aard-Jan Quaak publiceerde, worden doorgaans niet tot het domein van de literatuur gerekend. Au fond worden ze voornamelijk bevolkt door de gekrenkten, de geslagenen, de onmachtigen, de diep verontwaardigden, de stelligen, de ongeschikten voor het leven, zich dikwijls beroepend op een ‘psychiatrische achtergrond’. Dat gold ook voor Kwaak, zoals hij daar vaak werd genoemd.

Uit navraag bij een paar mensen die hem hebben gekend, rijst het beeld op van een wellevende, beschaafde, intens onzekere man, ge-

[p. 15]

sloten als een mossel, een echte Zeeuw. Johanna Geels, die onlangs bij uitgeverij Atlas debuteerde met de bundel Tuig, omschrijft dat zo: ‘Persoonlijke ontmoetingen gingen eigenlijk ten koste van het contact dat we via internet hadden. Typerend voor hem is dat hij zich bij onze eerste ontmoeting, toen hij me aan zag komen lopen, een half uur verstopte in het toilet van de dichtstbijzijnde kroeg. Later stond hij eens midden in een gesprek op en liep weg, richting station, al hoofdschuddend en mompelend “dat hij toch nooit zou kunnen zeggen wat hij werkelijk wilde zeggen”. Ik sprak hem wel aan als meneer Foppe, naar het personage van Wim de Bie: Meneer Foppe en het gedoe. Bij ons allebei een geliefd boek, we herkenden ons wel in de schuwe hoofdpersoon die al in de stress kan geraken van een brief die op de deurmat valt.

Ik heb zelden spijt van dingen, maar toch, ik heb ooit met hem afgesproken een keer langs te komen, op zondag. We zouden, heel kinderachtig, 's middags luid toeterend met de auto door het dorp scheuren terwijl het vrome volk ter kerke ging. Er kwam van alles tussen, afspraken werden gemaakt en weer afgezegd. Het is er niet meer van gekomen. De dag dat hij begraven werd, ben ik in mijn eentje, een uur voor de dienst begon, door zijn veilige achterbuurtje van Kruiningen gereden, zachtjes toeterend, in mijn geleende blauwe Ford Fiësta, laf, als een ware mevrouw Foppe.’

Toch werd Quaak doorgaans gezien als een vrolijke jongen. Zijn gedichten waren altijd

[p. 16]

licht van toon, wat ironisch getoonzet, relativerend - al was zijn onderwerpskeus zwaar: mislukte liefde, eenzaamheid, waanzin, verval, dood. Hij zette iedereen graag op het verkeerde been. ‘Kwaak hield van Guns N' Roses’ had hij graag boven zijn overlijdensadvertentie zien staan.

Er is een man gestorven aan het
leven. Daar kwam hij zogezegd
van terug. Ik heb van horen
zwijgen dat hij mijn gezelschap
schuwde, maar ik wist van zijn bestaan
niet af. Nu sta ik aan zijn graf.

De grond is wollig van het woelen
en de geest zit er nog in. Wind
speelt leuk met verse linten.
Ik spreek een woord van dank en
dat er flink begraven is. Ik slik
en voel zowaar iets van gemis.

Quaak betoonde zich altijd een dankbare ontvanger van commentaar op zijn gedichten. Die commentaren schoten in deze merkwaardige omgeving van virtuele vriendschappen en verbitterde vetes opmerkelijk weinig uit de bocht: hij kende een vast groepje aanhangers en bewonderaars, die hem steevast complimenteerden met zijn inzendingen, en tevens enkele criticasters, die zich opwonden over de soms inderdaad wat zonderlinge enjambementen waarvan hij zich bediende. Dat de commentaren nimmer kwaadaardig werden, kwam wellicht mede omdat hij zich bescheiden en open opstelde, en dikwijls nieuwe, verbeterde, versies publiceerde van eerdere gedichten, aan de hand van de suggesties en aanbevelingen die zijn commentatoren deden. Hij noteerde daarover: ‘Dat loopt toch wel als een rode draad door mijn dichtmakerij. Iedere opgetekende inval moet eerst maar eens door een ander worden gelezen, want ik weet het vaak niet. Soms ben ik te streng en soms te goedmoedig voor mezelf. En het moet in ieder geval steeds doorgaan. De behoefte om te schrijven zit als een zeurende kleuter in een hoekje van mijn schedel te jengelen. Het blijft toch allemaal maar zoeken naar erkenning.’

En in een van zijn eigen commentaren onder zijn gedichten schreef hij: ‘Ik ben geen echte dichter geloof ik. Meer een boodschapper die het dichten gebruikt als instrument. Probeer het ook wel met gitaar en mysterieuze blik. De laatste twee lukken minder. En wat heb ik dan te verboodschappen? Niks eigenlijk. Beetje de verwondering die ik exclusief denk te hebben, maar bij nader inzien door veel te veel mensen op veel intensere manier wordt beleefd.’

Koen blijft altijd liggen als er
mensen aan de deur staan. Van
slapen komt dan niets terecht.
Hij maalt over gemiste kansen, dat
mensen in hem geloven die hij nu
heeft laten gaan.

Gespannen staat hij op en opent toch
de deur nog even. Wellicht is er een
boodschap op de buitenkant geschreven.
Nooit treft hij de dader van de inbreuk
op zijn leven. De dag is stuk, hij is
ontdaan.

Maar ooit zal hij goed voorbereid het
heft in handen nemen. De vrouw die
naar hem zocht zal weten dat hij echt
bestaat. Dan zit hij fris gewassen
dapper klaar en wacht. Tot de bel
weer gaat.

Emma Burns, die eerder gedichten in Hollands Maandblad publiceerde, was een goede vriendin van Quaak. Zij is eveneens in Zeeland woonachtig, en alle Zeeuwen kennen elkaar nu eenmaal. Burns deed mij desgevraagd verslag van de uitvaart:

‘Zijn begrafenis werd naast zijn familie bezocht door een paar mensen die hij min of meer van dichtsites kende, vrienden van therapieën en misschien wat ex-collega's. In de toespraken van zijn naaste familie kwam vooral naar voren hoeveel ze van hem hielden, maar ook, in alle eerlijkheid, waar nu niemand meer omheen

[p. 17]

kon: dat Aard-Jan het al erg lang erg moeilijk had met zichzelf en het leven. Zo gemotiveerd als hij aan een opleiding, de diensttijd in het leger of een andere bezigheid kon beginnen, zo moedeloos gaf hij vaak voortijdig op. Het lukte niet. Hij kon het niet. Hij durfde niet. Er was veel verdriet, intens verdriet om de lieve, zachte, intelligente en grappige Aard-Jan, maar ook berusting. Het was indrukwekkend om te zien dat ze zich bij dit einde neergelegd leken te hebben. Ze noemden het zijn moedigste daad.’

Wie gooit er nu zijn halflege glazen
ook nog in? Steeds maar terugverlangend
naar een nieuw begin zit ik het einde
in te luiden. Met hapjes weliswaar.

Een vriendelijk gebaar om de vrienden
te vernissen. Je kunt je soms vergissen
in een mens, maar nooit in ware vriendschap,
al is die ingehuurd met bloed.

Ik doe een wankel dansje op muziek die
ik nog had en ga vertellen: van het einde
en de zegetocht daarheen. Men knikt en
men vertrekt met iedereen.

Burns heeft Quaak een keer met zijn poëzie zien optreden op het festival ‘Glas en Poëzie’ in Leerdam in 2006. Hij stal er de show, meldt ze: ‘Hij was uitbundig, meeslepend, humoristisch. En vrouwen vielen als bosjes voor hem. Toch heeft hij daarna niet meer opgetreden, ja, op het 40-jarig huwelijksfeest van zijn ouders nog eens. Met zijn gitaar, waar hij vroeger veel mee optrad op “al uw feesten en partijen”. Hij had het gedaan! Trots vertelde hij over zijn overwinning en het applaus.

De familie wist niet veel van zijn werk op poëziesites af, wel zagen ze hem echt als dichter. Op de uitvaart werden een paar van zijn gedichten met veel respect voorgelezen. Met datzelfde respect werd er niet gesproken over hoe hij nu er precies een eind aan maakte, lieten ze in het midden welke stickers er op de “onrust in zijn hoofd” te plakken zouden zijn. Net zomin als Aard-Jan Quaak zelf zich daar bij leven in het openbaar over uitliet. Hij grapte altijd alles weg. Uit respect voor zijn familie en vooral voor hem sluit ik me daarbij aan. Wat hij privé hield, blijft privé.’

Ik ruim gebroken harten op. De scherven doen
hun best uniek te blijven, maar verdwijnen
op de hoop. Ik loop er niet zo mee te koop

omdat ik ook wel stukken vind van goede vrienden
en vriendinnen. Ik zet een zacht muziekje op,
zing mee als ik het ken en ga beginnen.

Over het leven van Aard-Jan Quaak kom ik ondertussen niet veel te weten. Niemand wil ingaan op de problemen ‘waar hij bij leven ook niet mee te koop liep’ maar die hij in zijn gedichten zonder veel omhaal behandelde. Zijn poëzie gaat over zijn scheiding, zijn liefde voor zijn kinderen, zijn sociale onhandigheid, er is een gedicht dat de toestand van een psychose nauwkeurig beschrijft. Een keerpunt, een dieptepunt in zijn leven was in elk geval het ongeval dat hij, dronken, met zijn auto veroorzaakte. Hij werd op non-actief gesteld. Hij was op dat moment werkzaam als ict-er bij de politie. Met die kennis valt het onderstaande gedicht eenvoudig te duiden.

Omgevingsvariabelen: geluid, het weer,
de vrouwen en de macht over het stuur.
De grillen van mijn stemming, de dagen
van de week. Een leven, uitgetekend
met een stift die onuitwisbaar leek.

Nu valt de regen zacht als terpentine
op mijn toekomst en de dag dat alles
anders wordt kwam gisteren voorbij.
Ik blader door vertrouwd papier, maar
kan het niet meer lezen. Te vrezen

valt dat ik nu door moet zonder iets
op schrift. Met slechts een jammerlijk
verleden in mijn ziel gegrift. Nou ja,
ik heb geen honger en heb beide benen
nog. Ze trillen wel een beetje toch.

[p. 18]

Ondanks de openheid weten zijn gedichten de valkuil van het larmoyant autobiografische te ontwijken. Zijn Angelsaksisch aandoende lankmoedigheid, zijn gevoel voor understatement, zijn zelfinzicht en ironie tillen zijn gedichten boven het Vomitisme uit.

Goed, wat mij betreft rijmt Quaak te overvloedig en te gemakzuchtig, en weet daarbij, laten we zeggen, het cliché niet altijd te vermijden, terwijl hij zijn gedichten - misschien uit zelfbescherming - doelbewust te zeer ‘opleukt’, waardoor ze dikwijls iets kneuterigs krijgen, iets van het cabareteske genre van de gezellige ellende, de antiheld, de gecultiveerde schlemiel, die het tragische als iets lachwekkends voorstelt, en die onveranderlijk naar een conclusie streeft, zo aan het eind van het gedicht. Toch is Quaak onmiskenbaar een dichter met een wat archaïsche, plechtige ‘eigen stem’: zijn poëzie is anekdotisch, parlandistisch, metrisch sterk, en balanceert op het slappe koord dat hangt tussen de noodzaak zich uit te spreken en de neiging dit op een vermakelijke wijze te doen.

Quaak past ergens in het smalle genre dat we ‘light verse’ noemen, of komt daar in elk geval steeds dicht in de buurt. ‘Vergeef mij dat ik bitter in de trieste verte staar,’ schrijft hij zonder blikken of blozen, en een jaar voor Zegeningen beschreef hij de lust van het autorijden nog met kinderlijke verrukking:

Nog steeds een beetje trots, een vleugje
iets te grote fiets als ik een ritje met
de auto maak. Zien jullie mij wel? Ook ik
ben zeer mobiel en durf gewoon een bocht
te nemen. Verveelde blik lukt aardig, maar
is zelden levensecht. Dat heeft een man
die man was mij eens onbeschaamd gezegd

Ik loop al jaren stage, veel vooruitgang
is er niet. Ik kijk nog steeds op tegen
grote mensen. Als ze mijn mening vragen
stamel ik gekochte zinnen. Een volwassen
antwoord schiet mij zomaar niet te binnen
Zo voel ik mij al zesendertig jaar:
wanneer gaat later nou beginnen?

Welnu, dat ‘later’ gaat dus niet meer beginnen. Drie jaar nadien was het allemaal voorbij. Resten ons de bedrieglijk lichte gedichten, die het gemoed misschien verlichten maar een mens niet kunnen redden.

Dat is de curieuze paradox die de gedichten van Aard-Jan Quaak nalaten: iemand die met zoveel humor en afstand, zo berustend naar zichzelf en zijn kleine rol in de wereld kon kijken, zich zo laconiek leek neer te leggen bij de onvolkomenheden van de mens en zijn omstandigheden; je zou zweren dat hij er, zacht zingend, ook een hoop geluk uit peurde. Wie in staat is zich zo als buitenstaander in zijn eigen leven te zien staan, wie zo om zichzelf kan lachen, die moet niet ongelukkig wezen. Voor hem wordt zacht getoeterd.

Leuke mensen zijn een straf van God.
Ze komen en ze gaan weer. Ze gaan weer
ja en dat is fijn. Ze mogen er maar even
zijn want meer kan ik niet aan. Dan wordt
het slaan en dat is fout. Leuke mensen
zijn zo koud, ze hebben nooit iets meegemaakt
en als je eens een snaartje raakt dan is dat
weer een valse. Een dode poes of lekke kraan
een meisje dat is weggegaan vanwege milde
wrijving.

Leuke mensen kleven. De liefde die ze geven
is van het vervallen soort. Ze hebben nooit
van zuivere zwaarmoedigheid gehoord. Zo heb
ik er dan onlangs toch maar eens eentje vermoord.
Een druppel op een hele leuke erg warme plaat.
Zoals dat gaat in tofland: kweken als konijnen
en dan leuke kindjes krijgen. De moppen staan
al klaar. Zo dreigt er steeds en overal een
chronisch leukgevaar. Vergeef me dat ik bitter
in de trieste verte staar.