Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 29]

Tussen de tijgers in Cambodja
door Frederik Philip Kuethe

Vijftien jaar geleden, twee weken voordat Phnom Penh in handen viel van de Rode Khmer, waren ze hier ook geweest. De fotograaf Tim Page, beter bekend als ‘Mad Man’ Page vanwege zijn nogal roekeloze dadendrang op het slagveld, de journalist James Pringle, een verlegen Schot die voor Newsweek werkte, en Denis Gray, die er een tour of duty als inlichtingenofficier op had zitten voordat hij correspondent van Associated Press was geworden.

In april 1975, dat laatste voorjaar onder het kreunende bewind van Lon Nol hadden ze hier dikwijls samen vanaf het dakterras van hotel Monorom, het slonzigste hotel van Indochina, uitgekeken over de stad. Phnom Penh was opgezwollen onder een stroom van honderdduizenden vluchtelingen en viel onder het aanhoudende artillerievuur van de Rode Khmer langzaam aan diggelen.

Nu waren ze er weer. Op datzelfde dakterras, een fles White Horse whisky en een paar blikjes Royal Club Soda bij de hand. Ik werd van harte uitgenodigd om aan te schuiven. Goede vertellers hebben graag een gretig gehoor.

Page was in Indochina vijf keer gewond geraakt, waarbij in 1969 een deel van zijn hersenen werd weggeschoten. ‘No brains, no worries,’ lachte hij, terwijl zijn nerveuze handen een jointje draaiden.

De drie vrienden hadden het over het sociale leven van diplomaten dat, niets ontziend, altijd doorgaat ook als het land hunner vestiging op het punt staat in de afgrond te verdwijnen. Gray haalde herinneringen op aan de toenmalige Franse ambassadeur. Hoe die tijdens diners opeens wit weg kon trekken en dan haast liet maken met het serveren van de likeur. Zijn vrouw had een affaire met de chargé d'affaires van India, die altijd mee aanzat. Na de cognac ging het dan met een rotvaart naar ‘Chez Chantal’, de beste opiumkit in town. Chantal kwam uit Shanghai. Wist iemand wat er van haar geworden was? Pringle zei dat hij gehoord had dat ze in Bangkok terecht was gekomen.

In de buurt van Chantal was ook vaak Abe Rockoff te vinden, zei Gray peinzend, terwijl hij me een glas scotch inschonk.

‘Een Amerikaanse fotograaf,’ verduidelijkte hij. ‘Abe droeg altijd een tas met vier handgranaten over zijn kleren. 's Nachts lagen die onder zijn bed. “Ik laat me niet afmaken door die dinks,” riep hij als hij dronken was, en dat was hij bijna altijd. Als wij zeiden dat juist het idiote rondzeulen met die granaten nog eens zijn dood zou betekenen, schreeuwde hij alleen: “Does not matter, it has happened before.” Dat was nog waar ook. Abe werd vlak bij Pochentong, het vliegveld hier, door een kogel geraakt en is een paar minuten klinisch dood geweest. Een toevallig passerende verpleegster van het Zweeds Rode Kruis had hartmassage toegepast en hem weer tot leven gewekt. Zij hadden nog een tijdje vage trouwplannen gehad.’

Er vielen steeds grotere stukken wit tussen de woorden. Beneden ons was de stad bijna stil geworden. Van negen uur af heerste de wet van de avondklok. Schrille

[p. 30]

politiefluitjes, die hier en daar opklonken, waren voornamelijk bedoeld om de illusie dat alles onder controle was moed in te blazen.

Bij het opbreken vertelde Pringle nog hoe hij Norodom Sihanoek eens had geïnterviewd. Sihanoek was nog in 1941 door het Franse Vichy bewind tot het koningschap geroepen en na de onafhankelijkheid in 1970 was hij tot president van het land gebombardeerd. Daarom was het misschien geen toeval dat het interview plaats had op de set van Oorlog en Vrede, de cinematografische Khmer-versie van Tolstojs werk wel te verstaan. Het was een film waarvan de regie, de hoofdrol en de muziek allemaal bij de prins zelf berust hadden. Veel oorlog en verdomd weinig vrede hier, gromde Gray, terwijl hij, een tikje aangeschoten, bijna een afstapje miste.

Twee dagen later begon ik aan de expeditie waarvoor Elsevier mij naar Cambodja had gestuurd. Via een bevriende relatie op de Nederlandse ambassade in Hanoi was ik op het spoor gekomen van een zekere Phin Chanda. Deze Chanda (bij de Khmer komt de familienaam voor de eigen naam) was nog maar 32 jaar oud en had een enigszins afgeplat gezicht, een kin als een kweepeertje en vrolijke bolle ogen. Maar wat belangrijker was, zij had wat je noemt een interessant leven achter zich.

Nu werkte ze op het ministerie van Buitenlandse Zaken in Phnom Penh en had daarnaast samen met haar man een bedrijf dat videofilmpjes maakte. In 1975 was ze tijdens de massale evacuatie met haar ouders door de Rode Khmer uit Pnom Penh verdreven en had in de provincie Kompong Thom, tweehonderd kilometer landinwaarts, moeten helpen bij de rijstoogst. Een riskante bezigheid. Want wie drie dagen achtereen het voorgeschreven quotum rijst niet haalde, werd gediagnosticeerd als onnuttig en resoluut afgemaakt. ‘Wanneer wij deze vrouw aanhouden is er geen winst, en als zij verdwijnt, zal dat geen verlies zijn’, luidde de standaardformule.

Chanda's leven was gered door een van de boerinnen van de Rode Khmer, die tussen de gedeporteerden werkten. Deze vrouw, Suos Sivin geheten, wist alles van het oogsten van rijst. Zij had sympathie opgevat voor dit frêle stadsmeisje dat met geen mogelijkheid aan haar quotum toekwam. Kort voor het fatale moment aan het einde van de werkdag waarop de opbrengsten werden gewogen, hevelde Sivin steeds een paar kilo rijst van haar mand in die van Chanda over. Dat was altijd goed gegaan.

Nu, vijftien jaar later, koesterde Chanda, die met haar dubbele baan goed verdiende, de wens om haar weldoenster van destijds te bedanken en wat geld te brengen. Sinds de inval van de Vietnamezen in 1978 die de Cambodjanen had bevrijd van het juk van de Rode Khmer, had ze echter nooit meer iets van Sivin gehoord. Al tijden lang had Chanda op zoek willen gaan naar haar redster maar het probleem was dat ze steeds maar geen escorte kon vinden om haar te beschermen tegen mogelijke onverlaten in Kompong Thom en op de reis daarnaartoe.

Ik liet haar weten die taak graag op me te willen nemen. Mijn uitlekgewicht van meer dan honderd kilo boezemde haar kennelijk genoeg vertrouwen in en mijn aanbod werd in dank aanvaard. Bovendien zal het feit dat ik een Europeaan was zeker ook hebben geholpen. En zo gingen we op pad, vergezeld door drie agenten, de chauffeur en de vrouw van de chauffeur, die mee moest omdat Chanda 's nachts bang was voor geesten en niet alleen durfde te slapen.

Het veer over de Ton Seaple rivier bood de gebruikelijke aanblik: een stel zeugen met de poten aan elkaar gebonden achter in een oude bus, een op zijn

[p. 31]

kop hangend toom kippen waar zo nu en dan wat water over heen gesprenkeld werd, mannen die met vieze accu's sjouwden, een blinde die feilloos zijn weg vond. De drie agenten, die zwierig met hun ak-47's speelden en mij een gevoel van voortdurende onveiligheid verschaften, kochten als tussendoortje de bitter smakende groene lotusbloemzaden. Ik schafte voor 0,7 cent een ei aan.

In Cambodja kan een mens niet voorzichtig genoeg zijn, en vanaf de provinciegrens van Kompong Thom kregen we ook nog eens begeleiding van een Russische legertruck met een stuk of twintig soldaten. Ze oogden helaas buitengewoon onkrijgshaftig en het zou goed kunnen dat hun karabijnen nog in de Frans-Duitse Oorlog van 1870-71 dienst hadden gedaan. Hun rood-wit geblokte krama's, de traditionele halsdoeken, hadden ze tegen de zon rond het hoofd geslagen.

Tim Page had nog zo gewaarschuwd: Never take the first car in the morning. De legertruck bleef veilig in de stofwolk achter ons rijden. De eventuele mijnen waren voor de bezoekers.

Voor de overnachting werd onze expeditie ondergebracht in een houten paviljoen zonder elektriciteit dat gebouwd was op palen en ver een meer in stak. Waterbuffels waadden door een veld van drijvende lotusbloemen. Aan de overzijde van het water glansde het geschubde dak van een kleine pagode in het late licht. Het gespetter van de buffels en het geschreeuw van de gekko versterkten de stilte alleen maar.

Tijdens de zonsondergang begon Chanda aarzelend verder te vertellen. Soms kon zij door haar tranen niet voort en keken wij elkaar minutenlang zwijgend aan, ik met het notitieboekje opengeslagen voor me, als schaamteloos bewijs van nieuwsgierigheid. We moesten opschieten, want bij een kaars in het donker zou het vast niet zo goed gaan.

‘Ik sneed me in Smoey Pheap elke dag tot bloedens toe. We begonnen om vier uur 's ochtends met de arbeid en als de maan scheen zelfs om middernacht. Op een dag was ik ziek en kon niet werken. Ik kon een bericht zenden naar het dorp van mijn ouders, en mijn neef kwam langs. Hij ving een grote kikvors en maakte daar soep van. Het was zo lief bedoeld, maar ik weigerde dat te eten.’

Ik weet niet waarom maar ik kreeg de indruk dat Chanda voor haar neef meer dan familiale gevoelens had gekoesterd. Chanda begon weer zachtjes te huilen. Tussen het gesnik door perste ze zinnen uit haar mond.

‘Een paar dagen later hoorde ik van mijn broer dat ze mijn neef hadden gearresteerd. Ze martelden hem nachtenlang zodat het hele dorp zijn geschreeuw kon horen. Dat gebeurde in het kantoortje van de chef van de commune. Drie weken later zag ik onderaan een dijkje dat wij hadden opgeworpen zijn hoofd liggen. Zonder romp, als een voetbal. Het hoofd was gewikkeld in zijn hoofddoek. Ik herkende die doek onmiddellijk omdat hij gemaakt was van een rode jurk die ik als kind had gedragen. Zijn hoofd was helemaal opgezwollen en de honden hadden ervan gegeten. Ik kon niet huilen en moest gewoon doorlopen. Sinds die dag kon ik niet goed meer werken.

Mijn neef was niet bang voor ze geweest en dat konden ze niet uitstaan. Bovendien schijnt de veiligheidschef van zijn eenheid hem enkele dagen voor zijn dood om zijn horloge te hebben gevraagd. Dat had hij niet willen afgeven. Die chef behoorde tot degenen die hem hadden vermoord, hoorde ik later.

Van toen af aan ging het steeds slechter met me. Wij kregen niets meer. Mijn zusje en ik begonnen graszaad te eten. Mijn zusje werd nachtblind. De Angka, dat was het bestuurslichaam van de Rode Khmer, dacht dat zij dit veinsde en liet

[p. 32]

haar midden in de nacht op een dam in de rijstvelden achter. Daar is ze enkele uren later van angst en uitputting gestorven.

Toen ik nauwelijks meer kon werken, begonnen ze me te haten. Op een dag toen mijn brigade door een dorp trok, zag ik opeens mijn tante terug die we uit het oog waren verloren. Ze vertelde dat de Angka te weten was gekomen dat mijn oom ooit voor een Franse maatschappij had gewerkt. Ze hadden hem onmiddellijk afgemaakt.

Ik begon me af te vragen of het niet beter was om zelf te sterven. Ik voelde me alleen tussen de tijgers. Het is zo moeilijk om zonder ziel en hart als een standbeeld te leven. Ik werd er vreselijk oud.’

Aan het einde van de volgende ochtend doemde het dorp Smoey Pheap - de naam betekent ‘Gelijkheid’ - op tussen de droge velden met stoppels van rijstplanten. Chanda stapte uit de Landrover naast de plek waar het huis van haar familie had gestaan. De waterput die ze hadden geslagen, was er nog en de kapokbomen die haar familie had geplant, waren inmiddels flink opgeschoten. Binnen vijf minuten stonden vrijwel alle inwoners van ‘Gelijkheid’ om Chanda heen. De eerste kreten van herkenning stegen op. ‘Wat ben je dik geworden, je was vroeger juist zo spichtig,’ riep een man in een pak van zwart zeildoek. Gelach onder de dorpelingen.

Toen stapte Chanda af op een mooie vrouw met een vuil gezicht en een kind aan de borst. ‘Ze was een van de leidsters van mijn werkbrigade, niet goed maar ook niet slecht voor me,’ fluistert Chanda mij toe. We schudden handen en kregen palmwijn uit een bamboekoker te drinken. ‘Bordeaux Kampuchea’ bromde een van de agenten.

Uiteindelijk informeerde Chanda naar Suos Sivin, de vrouw om wie het allemaal begonnen was, de vrouw die haar het leven redde door ook voor haar te werken als zijzelf de norm niet kon halen. Och, dat wisten ze wel, die woonde enkele zandpaadjes verderop. Met een gevolg van wel driehonderd belangstellenden baanden wij ons vervolgens een weg langs de veldjes met zoete aardappels en tussen de loslopende varkens door.

Sivin stond onderaan de trap die naar het woonvertrek van haar op palen gebouwde huis leidde. Er klonken zachte kreetjes van herkenning. De twee vrouwen omhelsden elkaar niet, maar bleven gedurende het hele weerzien elkaars arm vasthouden. In de woonkamer, die slechts door het dak werd afgesloten, waren slechts een paar slaapmatten en enkele manden met rijst. Geen enkel meubel of versiersel.

In een hoek van de kamer hurkte een schichtige man met een onaangenaam hoofd. Chanda keek hem met een giftige blik aan, maar zei niets, De vrouwen gingen op de grond zitten in lotushouding en spraken een half uur met elkaar. Sivin huilde soms heftig.

Terug in de auto vroeg ik Chanda naar die man. ‘Ik heb geen slechte gevoelens,’ antwoordde ze, ‘Ik ben hier niet uit wraak gekomen. Die man is de echtgenoot van Sivin. Zij zijn vijf jaar geleden getrouwd. Zij hebben een rampzalig huwelijk. Hij is al een keer bij haar weg geweest, nadat hij haar zuster had verkracht. Het is de vroegere veiligheidschef. Ik herkende hem onmiddellijk. Hij is de moordenaar van mijn neef.’

Phnom Penh, april 1990 - 's Gravenland april 2008