Hollands Maandblad. Jaargang 2008 (722-733)

[p. 3]

Geen plagiaat
door Hugo Brandt Corstius

Willem Frederik Hermans heb ik nooit ontmoet. Drie keer dreigde het. De eerste keer zag ik hem staan op de binnenplaats van het Institut Néerlandais in Parijs. Ik rende weg. De tweede keer belde een vriend: ‘Hermans is hier. Hij wil je zien. Kom!’ Ik kwam niet. De derde keer liep ik haast tegen hem op bij de ingang van de Amsterdamse stadsschouwburg waar het Verzameld Werk van Multatuli aan de kroonprins werd aangeboden. Ik schuifelde weg en ging op een lege stoel achter in de zaal zitten.

Waarom ontliep ik Hermans? Omdat iedereen, van Adriaan Morriën tot Frans Janssen, na een periode van vriendschap een nare tijd van vijandschap cadeau kreeg? Integendeel: ik vond Hermans een groot ruziemaker en die ruzie wou ik graag met hem hebben.

Hoe ik hem ook probeerde te irriteren, hij bleef aardig reageren. Toen ik in 1983 vanuit Amerika een stuk in NRC Handelsblad publiceerde waarin ik aankondigde een biografie van Multatuli te gaan schrijven, was hij de enige die echt geloofde dat ik een huis had gekocht naast het Multatuli-museum en dat ik al het werk van Multatuli op computer had gezet, maar dat ik het woord ‘calangeren’ niet kon thuisbrengen.

De Volkskrant vroeg me een recensie van Hermans' geannoteerde Max Havelaar. Ik bedong dat ze mijn kritiek vergezeld door een flinke zak geld naar Parijs zouden sturen voor zijn antwoord. Toevallig was Jaco Groot daar op bezoek en die vertelde me laatst dat Hermans blij opsprong en zei: ‘Nu ga ik een verpletterende aanval op die Hugo schrijven’ - en dat deed hij, al bevatte zijn reactie wel veel gescheld maar geen enkel steekhoudend argument. U kunt het nalezen in Malle Hugo, helaas Hermans' minst geslaagde essaybundel.

In die tijd werd ik verliefd op een vrouw die Lucky Jim van Kingsley Amis in het Russisch had vertaald. Ik gaf haar Nooit meer slapen, dat leek me echt een boek voor Russen. Ze las het boek en gaf me vier velletjes met opmerkelijke opmerkingen.

Het gaat niet om plagiaat.

Kingsley Amis werd een half jaar na Willem Frederik Hermans geboren en stierf een half jaar na Hermans. Zijn boek Lucky Jim verscheen in 1954 en werd in 1962 in het Nederlands vertaald. In september 1962 begon Hermans aan Nooit meer slapen, dat in september 1965 klaar was.

De overeenkomsten tussen de twee boeken zijn spectaculair. De verhalen zijn totaal verschillend maar in de kleine details en zinnetjes zijn de parallellen verbijsterend. Ik heb het niet over plagiaat. Maar het lijkt mij toch volkomen uitgesloten dat Hermans Lucky Jim niet gelezen had toen hij aan Nooit meer slapen begon.

Ik beperk mij tot de eerste bladzijden uit de twee boeken. Verderop vallen je ook bij Hermans passages op zoals: ‘... zweetdoorweekte plekken... Of de druk van het leer het vocht uit mijn vlees perst’ - terwijl Amis schreef: ‘Dixon felt sweat out on his chest as if it were being physically squeezed out of him’.

In de eerste bladzijden van beide boeken zien we hoe een pasafgestudeerde ambitieuze jongeman (Alfred bij Hermans, Dixon bij Amis) iets gedaan probeert te krijgen van een oeroude professor (Nummedal bij Hermans, Welch bij Amis), die niet erg op de jonge ondergeschikte gesteld lijkt.

De professor en de jongeman lopen samen op. De professor praat honderduit, gaat langzamer lopen, later staat hij stil. Bij Amis en bij Hermans.

Het contrast tussen de twee wetenschappers wordt benadrukt. Amis: ‘To look at, but not only to look at, they resembled some kind of variety act: Welch tall and weedy, with limp whitening hair, Dixon on the short side, fair and round-faced...’ Bij Hermans is er even-

[p. 4]

zeer een groot contrast in het duo: ‘Op straat voel ik mij een liefhebbend kleinzoon, die met zijn halfblinde grootvader een wandelingetje gaat maken...’

Dixon vraagt zich bij Amis geërgerd af: ‘How had he become professor of history, even at a place like this?’ En bij Hermans vraagt Alfred zich af: ‘Hoe is het mogelijk dat u op uw vierentachtigste jaar nog in een universiteitslaboratorium troont?’

De doctorandus wil het gesprek een andere wending geven en betreurt bij Amis ‘the misfiring vehicle of his conversation’ en ‘was hoping the conversation would turn in some other direction... he even thought he'd rather hear some more about music or the doing of Welch's sons’. Bij Hermans zoekt Alfred naar ‘woorden die het gesprek op het spoor kunnen brengen van de reden waarom ik hiernaartoe gekomen ben’. Hij verzucht: ‘Meestal beginnen professoren na dergelijke wandelingen of excursies moppen te vertellen, kwaad te spreken van hun collega's, of mededelingen te doen over hun honden, katten, kinderen.’

Bij Amis fantaseert Dixon over zijn meerdere: ‘He pretended to himself that he'd pick up his professor round the waist, squeeze the furry grey-blue waistcoat... plunging the too small feet into a lavatory basin, pulling the plug’. Bij Hermans fantaseert Alfred: ‘Straks laat zijn hoofd los en rolt over de tafel.’

De professor van Amis staat stil in de gang van het universiteitsgebouw, denkt na en gaat iets halen uit zijn kamer op de tweede verdieping. De professor van Hermans staat stil in de gang van het universiteitsgebouw, nadat hij van zijn kamer op de tweede verdieping naar beneden is gekomen.

Bij Amis vraagt de hoofdpersoon: ‘Where was Welch?’ Bij Hermans vraagt de hoofdpersoon: ‘Where are you, professor Nummedal?’

Bij Amis blijkt de oude professor de afspraak met de jonge academicus vergeten te zijn. ‘Oh did we say this afternoon?’ zegt hij, waarna hij aanbiedt de jongeman mee te nemen. ‘That'll be nice’ zegt Dixon dan. Bij Hermans blijkt de oude professor de afspraak met de jonge academicus vergeten te zijn. ‘Ik herinner mij niet dat mijn secretaresse met mij over u gesproken heeft’ zegt hij, waarna hij aanbiedt de jongeman mee te nemen. ‘Heel graag’ zegt Alfred dan.

Amis laat Dixon zijn vuist ballen als hij peinst over een vraag van de professor. Hermans laat Alfred peinzen over een vraag van de professor terwijl zijn ‘rechterhand tot een vuist gebald is’.

Bij Amis maakt Dixon zich zorgen over de indruk die hij op de professor gemaakt heeft: ‘How had he made this bad impression he wonders’. Bij Hermans maakt Alfred zich zorgen over de indruk die hij op de professor gemaakt heeft: ‘Hoe kan ik indruk maken op een zo oude man... zodat hij van mij een betere indruk overhoudt’.

Ik hou ermee op. Het lijkt mij zeker dat Hermans Lucky Jim las voor hij Nooit meer slapen begon te schrijven. Dat hij onbewust al die parallelle passages opschreef, dat kan. Maar dat niemand het ooit gemerkt heeft, dat is vreemd. Misschien zal een Engelse lezer nu hij Beyond Sleep kan lezen, het wel opmerken. ‘Dat is echt géén plagiaat!’, zou ik die Engelse lezer willen toeroepen.