Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 32]

De pastoor van Bragado
door Frederik Philip Kuethe

Hij werd schuldig bevonden aan medeplichtigheid aan zeven moorden, eenendertig gevallen van marteling en tweeënveertig kidnappings. Tijdens het proces was hij permanent voorzien van een kogelvrij vest, waar zijn witte priesterboord bovenuit stak. Tegen de rechters bleef hij maar praten over Jezus Christus, de apostelen, paus Johannes Paulus ii en de aartsbisschop van Argentinië. De woorden ‘ik ben schuldig’ of ‘ik heb berouw’ kwamen echter nooit over de lippen van voormalig politiekapelaan Christian von Wernich. Zijn bezigheden tijdens de Vuile Oorlog in Argentinië, die duurde van 1976 tot 1983, bezwaarden zijn ziel blijkbaar niet.

Tijdens de drie maanden dat het proces duurde, bezochten de rechters samen met overlevenden de vroegere martelcentra op politiebureaus. Daar had Von Wernich de gedetineerden ‘geholpen’ te biechten ‘wat ze wisten’. Hij vertelde ze bovendien dat de militairen louter het werk van God verrichtten. Ook was hij biechtvader geweest van de beruchte politiechef Ramón Camps.

Na het einde van de dictatuur was Von Wernich pastoor geworden in een kleine parochie. Later was hij, nadat hij in opspraak was geraakt vanwege seksuele schandalen, naar Chili ontkomen. Hij werkte daar als priester onder een schuilnaam totdat hij in 2003 door journalisten werd ontmaskerd en aan zijn vaderland werd uitgeleverd. Juist in dat jaar had de pas verkozen Argentijnse president Nestor Kirchner een einde gemaakt aan de wet die maakte dat misdadigers uit de tijd van de Vuile Oorlog straffeloos vrij rond konden lopen.

Nu, een kwart eeuw later, hult de kerk in Argentinië zich nog steeds in stilzwijgen over dit soort zaken. ‘Als priesters zich schuldig hebben gemaakt aan daden van onderdrukking, dan deden ze dat op eigen verantwoordelijkheid,’ liet de voorzitter van de Argentijnse bisschoppenconferentie na het proces tegen Von Wernich weten. Een oude priester toonde wat meer moed en zei dat de Kerk dichter bij de gekruisigden dan bij hen die kruisigen behoort te staan.

Veel Argentijnen hulden zich niet in stilzwijgen. Toen ze op 10 oktober 2007 het vonnis tegen de politiekapelaan hoorden, roffelden honderden mensen buiten de federale rechtbank in La Plata op trommels en staken vuurwerk af. ‘Lieve God, eindelijk, eindelijk een veroordeling!’ riep een van de Moeders van de Plaza de Mayo, die al dertig jaar op zoek was naar de toedracht achter het verdwijnen van haar kinderen. Christian von Wernich werd veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf.

Toen ik dit bericht in El Pais las, besefte ik tot mijn schrik en tot mijn voldoening dat het om dezelfde Argentijnse priester met die omineuze Duitse naam moest gaan, die ik in 1989 in zijn parochie in Bragado had opgezocht.

Mijn reis naar Argentinië dat voorjaar had gaandeweg een steeds vergeefser karakter gekregen. Eerst had ik dagenlang geaasd op een interview met Ernesto Sabato, de beroemde schrijver, die voorzitter van de Commissie van Onderzoek naar de Verdwenen Personen was geworden. Uiteindelijk kwam ik erachter dat Sabato in Parijs verbleef voor een bijeenkomst van de unesco.

[p. 33]

Om toch een verhaal te hebben, was ik vervolgens spoorslags naar Mendoza gereisd, een stad helemaal aan de Chileense grens. Mij was beloofd dat ik met de gouverneur Luis Bordón zou kunnen spreken. Algemeen werd aangenomen dat wanneer Carlos Menem de verkiezingen zou winnen, hij Bordón zou benoemen tot zijn minister van Buitenlandse Zaken. Gouverneur Bordón was net terug van een reis naar de Sovjet-Unie waar hij ‘luchtafweergeschut’ had aangeschaft waarmee de hagelstenen die de wijnranken, waar zijn provincie het van moest hebben, bedreigden, tijdig onschadelijk gemaakt konden worden. Maar tijdens de vier dagen dat ik in Mendoza op hem zat te wachten, was hij voortdurend op verkiezingscampagne. (Ik verkneukelde mij later stilletjes toen Menem de verkiezingen won maar een ander benoemde tot minister van Buitenlandse Zaken.)

Onverrichter zake nam ik het vliegtuig terug naar Buenos Aires. De prijs van goede raad steeg met het uur. De deadline voor mijn eerste bijdrage voor Elsevier was angstig dichtbij gekomen. In een gelukkig ogenblik schoot mij het advies te binnen dat Adolfo Perez Esquivel mij een week eerder had gegeven in het kille kantoor van de mensenrechtenorganisatie Paz y Justicia in Buenos Aires. ‘Je moet zeker naar Bragado gaan,’ had de winnaar van de Nobelprijs voor de Vrede in 1980 gezegd. ‘Het geval Von Wernich is kenmerkend voor het grote verdringen dat zich in onze hele maatschappij voordoet.’

Spoorslags belde ik een autoverhuurbedrijf en riep dat de chauffeur van wanten moest weten, want ik had haast, echt haast. De volgende morgen meldde zich een boomlange vent in een rode Ford Cortina bij mijn hotel. ‘Mijn naam is Tito’, zei hij met een verlegen grijns. Het stond onmiddellijk voor mij vast dat Tito en ik vrienden voor het leven zouden worden. Nog voordat we Buenos Aires achter ons hadden gelaten, had Tito me al uitgelegd hoe hij de ouders van de rijkere jongens in het voetbalelftal dat hij onder zijn hoede had liet betalen voor de voetbalschoenen van de armere teamgenoten zonder dat iemand daar iets van merkte.

Zodra ik gezegd had dat onze reis naar Bragado zou voeren, had Tito gemeld dat hij daar een zuster had wonen en dat haar man in de gemeenteraad zat. Mijn hart maakte een sprongetje, want dit betekende dat ik dankzij diens contacten heel vlug zou kunnen werken. Gezien de tijdnood waarin ik verkeerde, was dat een uiterst welkom bericht.

De tocht naar Bragado voerde door een leeg, roestbruin parklandschap. Soms trok een veewagen een veeg stof langs de horizon.

Er zijn klanken die iets heel anders betekenen dan de associatie die ze oproepen. Hypotenusa bijvoorbeeld: loodlijn. Kaarsrecht. Maar uitgesproken kronkelt het woord hypotenusa als een krolse slang. Zo is het eigenlijk ook met Bragado, een stad van tweeëndertigduizend inwoners op de pampa humeda. Buigzame klank Bragado: je zou onmiddellijk aannemen dat het in het lokale dialect ‘omarming’ of ‘bocht in een beek’ of ‘trage wals’ betekent. Maar in werkelijkheid is Bragado een bijzonder rechtlijnige stad en nergens uitnodigend. Alle straten staan met een hoek van negentig graden op elkaar. De huizen reiken zelden hoger dan twee verdiepingen. De daken zijn onveranderlijk plat; in het beste geval afgebiesd met een balustrade die uit enorme witte halmastenen lijkt te zijn opgebouwd. Bragado is niet erg rijk en niet erg arm. Er wonen nogal wat graanhandelaren en er is een arbeidsgerecht. Dat is zowat het meest opwindende dat er over de stad te melden valt.

[p. 34]

Langs de hoofdstraat, de Rivadavia, lag een grote winkel met ijzerwaren naast een zaakje waar ze twee bruidsjaponnen van roze tule in de aanbieding hadden. Ik kwam terecht in hotel Coll, het enige hoge gebouw in de stad. Het was vernoemd naar een ingenieur die even buiten de stad een staalfabriek, zijn levenswerk, had neergezet. De meeste gasten in hotel Coll waren artsenbezoekers en inspecteurs van de veehouderijen in de omtrek. Het rook er naar bleekwater en op de benedenverdieping had een kapper tijdens de Falklandoorlog met Engeland zijn zaak omgedoopt in ‘Pelluqueria Malvinas Argentinas’.

Als snel na aankomst begaven wij ons met de schoonzoon van Tito, die een verfwinkel dreef, naar het huis van Eduardo Angione. Hij was eveneens lid van de gemeenteraad van Bragado, ongeveer vijftig jaar oud en administrateur van een landbouwcoöperatie. Overigens bleek die gemeenteraad even weinig opwindend als de stad zelf: hij was keurig in evenwicht met acht Peronisten en acht Radicalen.

Angione vertelde dat toen men hoorde dat de bisschop Christian von Wernich had benoemd, de raad unaniem een resolutie had aangenomen waarbij de nieuwe pastoor tot persona non grata werd verklaard, en meteen het dringend verzoek kreeg te vertrekken. Daarbij was bepaald dat Von Wernich geen enkele openbare plechtigheid kon bijwonen. Formeel gesproken hadden de gemeenteraadsleden natuurlijk niets te zeggen over de benoeming van een pastoor, en dat maakte de bisschop tot wie zij zich hadden gewend hun ook in niet mis te verstane termen duidelijk. Maar de raad - en Angione in het bijzonder - lieten zich niet intimideren. De oudste dochter van het echtpaar Angione was in 1977, toen twintig jaar oud en studente in de economie aan de Universiteit van La Plata, door militairen vermoord.

Von Wernich was benoemd tot pastoor van de parochie van de Heilige Rosa van Lima in Bragado. Zijn priesterroeping was overigens laat gekomen. Hij had ooit medicijnen in Duitsland gestudeerd en later bedrijfskunde in de Verenigde Staten. In feite was hij vooral een toegewijde radioamateur en hij tastte elke nacht de geluidsgolven in de nachtelijke hemel boven Argentinië af. Maar Von Wernich was geen man om onbekommerd mee op vakantie te gaan, dat was wel duidelijk. Het rapport Nunca Mas (‘Dit nooit meer’) dat de regeringscommissie had gepubliceerd inzake de verdwijning van personen meldt over hem onder andere het volgende: [getuigenis van de student Luis Velasco] ‘Op een keer hoorde ik Christian von Wernich tegen een gevangene die smeekte niet gedood te worden, zeggen: “Het leven van een mens hangt van God af en van jouw medewerking.” Enkele dagen later richtte hij zich tot mij, raakte mijn borstharen aan en zei, glimlachend: “Ik zie dat ze je haartjes in brand hebben gestoken.”’

Tegen de avond gingen Tito en ik zelf poolshoogte nemen. De kerk van Santa Rosa de Lima bleek aan een plein te staan waaraan ook het gemeentehuis en de politiepost lagen. Het was een lelijk gebouw van grijze steen, bouwjaar 1879. Twee torens. Eén met een klok en de andere met een beeld van de Heilige Rosa achter glas dat op hoogtijdagen verlicht schijnt te worden, maar nu donker was. Een rijtje armetierige platanen scheidde het gebouw van de rest van het plein.

Binnen troffen we meteen doel. Voor een bijaltaar in de rechter zijbeuk was Von Wernich doende met het celebreren van de avondmis. In de banken voor hem knielden ongeveer twintig gelovigen, onder wie drie nonnen. Op de achterste rij zat een opvallende vrouw met helblond haar dat over haar rode blazer viel. Ze droeg een enorme zwart gelakte handtas.

[p. 35]

Von Wernich was tamelijk kaal, hij sliste een beetje en bij het toedienen van de hostie gleed zijn bril een eind over zijn neus. Hij had eigenlijk wel een aardig gezicht. Het kostte geen moeite om je hem als hoogleraar in de Italiaanse taal- en letterkunde voor te stellen. Het was ijskoud in de kerk. Over zijn soutane droeg Von Wernich een beige kazuifel. Met de woorden ‘Heer, open ons de ogen’ ging hij zijn gehoor voor in het gebed.

Na afloop van de mis benaderde ik hem, maar hij wees het verzoek om een gesprek resoluut van de hand. ‘Ik mag,’ zei hij, ‘als priester, wel over uw persoonlijke problemen praten, maar u, als leek, mag niet spreken over de mijne.’ En hij voegde hij er met een zuinig lachje aan toe: ‘Als u vragen over mijn persoon hebt, moet u zich maar tot mijn bisschop wenden.’

Er viel niets aan te doen. Ik had bot gevangen. Ik voelde me op zonderlinge wijze schuldig tegenover Bragado. Tijdens de Vuile Oorlog hadden tien studenten uit deze stad na marteling door militairen de dood gevonden. Het staat vast dat bij de dood van een van hen, Cecilia Idiart, Von Wernich zelf aanwezig was geweest. Geen wonder dat hij hier niet welkom was.

[p. 36]

De eerste keer bleek dat openlijk toen in april 1989 de minister van Openbare Werken op bezoek kwam om de gemeenteraad te informeren over een aantal grote nieuwe projecten. Bij deze vergadering had Von Wernich, zelfs aangekondigd door de bode, op de eerste rij plaats genomen. Wie hem had uitgenodigd, wist niemand. Veertien raadslieden verlieten spoorslags de zaal. Uit respect voor de minister bleven de voorzitter en een andere Peronist zitten. Deze wellevendheid heeft de voorzitter later zijn functie gekost.

Na mijn enigszins smadelijke vertrek uit de kerk, werd ik halverwege de avond ontvangen in de spreekkamer van de gynaecologe Esmeralda Giunchi. Onder haar witte jas stak een kraagje van roze angorawol. Dokter Giunchi was het hart van de groep ‘Katholieken voor de waardigheid. Zij vertelde dat er met de vorige pastoor, vader Lino, nooit moeilijkheden waren geweest. Hij zat wel erg vaak op een bankje in de zon te dutten, maar niemand die hem dat kwalijk genomen had. Vader Lino hielp nog wel eens wat in de kerk, maar alleen als Von Wernich dat goed vond.

Esmeralda had een zwartboek samengesteld. Ze liet me afschriften zien van beëdigde verklaringen waarin een bruidspaar verklaarde voor de kerk rechtsomkeert te hebben gemaakt, toen het daar tegen de afspraak in Von Wernich aantrof om hun huwelijk in te zegenen. En ze toonde een getuigenis van de nabestaanden van een man wiens begrafenisstoet de kerk op het laatste moment links had laten liggen. Het kerkkoor had al zes maanden niet meer gezongen.

De strijd om Von Wernich was een zaak geworden die de politiek en het dagelijks leven Bragado in hoge mate was gaan beheersen. ‘Als het niet zo droevig was, zou het wel wat lijken op die film met Fernandel,’ zei Esmeralda met een trieste glimlach. ‘Je zou kunnen spreken van Clochemerle in Bragado.’

In de bar van hotel Coll namen we nog een afzakkertje. Uit de luidspreker klonk de rasperige stem van tangokoning Carlos Gardel, die in 1935 bij een vliegtuigongeluk het leven liet, maar nog altijd ongemeen populair blijft in Argentinië. Volvió una noche - ‘Op een nacht kwam zij terug’.

Het gesprek kwam onherroepelijk weer terug op Von Wernich. ‘Er is hier een echtpaar dat vorig jaar een zoontje van vier jaar heeft verloren,’ zei Esmeralda. ‘Hun werd toegezegd dat vader Lino de mis te zijner nagedachtenis zou opdragen. Toen ze bij de kerk kwamen, bleek dat Von Wernich er toch op stond om dat zelf te doen. Die ouders en de meeste vrienden zijn toen ijlings vertrokken. De grootouders bleven huilend achter.’

Ik staarde naar buiten de duisternis in. Hier in deze onaanzienlijke stad midden in de weidse pampa humeda stond ik met lege handen, maar met een hart dat vol was van de stille moed van gewone mensen.