Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 16]

Het arrest Wijsenbeek
door Florus Wijsenbeek

Een enkele keer wordt mij nog wel eens gevraagd door een student Europees Recht of ik die Wijsenbeek van het gelijknamige arrest ben. Ja, beaam ik dan met nauwelijks te onderdrukken trots, ik ben de Wijsenbeek van het Arrest Wijsenbeek. Kijk, zo blijft je naam circuleren - ten minste onder juristen - en het is een pleister op de wonde dat ik de verliezende partij was in het naar mij vernoemde arrest.

Nu krijgt men niet zomaar een arrest van het Europese Hof van Justitie op eigen naam. Daar moet men wel wat voor doen. In mijn geval ging dat aldus. Door de Commissie Delors en de Europese Raad van Staatshoofden en regeringsleiders was ons beloofd dat in 1992 de interne grenscontroles in Europa zouden verdwijnen. Toen puntje bij paaltje kwam, bleek dat wel voor goederen op te gaan, maar niet voor personen. Dat beviel ons als leden van het Europees Parlement geenszins. Maar ondanks interventies in de vergaderingen gebeurde er niets.

Op mijn instigatie probeerden we toen als parlementscommissie voor Juridische Zaken een uitspraak van het Europees Hof van Justitie over deze gebroken belofte te vragen. Maar het Parlementspresidium wilde daar niet aan, omdat er in het ‘Vrije Markt Verdrag’ was opgenomen dat aan datum van 1 januari 1993 geen juridische gevolgen verbonden mochten worden. Toen besloot ik tezamen met een aantal collegae dan maar zelf een juridische uitspraak uit te lokken door te weigeren aan de formaliteiten aan de interne grenzen te voldoen.

Voor mij was zo'n actie van parlementaire ongehoorzaamheid niet moeilijk want toentertijd gingen we elke maand met een speciale vlucht van Air France van Rotterdam- Zestienhoven naar de vergadering in Straatsburg - maandag heen en op vrijdag weer terug. De vlucht in een door plakband bij elkaar gehouden Caravelle, die eerst de Denen in Kopenhagen ging ophalen, was zwaar gesubsidieerd door de stad Straatsburg, die op haar beurt weer ruim werd gecompenseerd door de Franse regering. De Fransen deden gewoon alles om het Europees Parlement in Straatsburg te houden, en dat betekende ook dat de foeragering aan boord super was. Dat heeft overigens niet zo mogen blijven, want na enige tijd begon klm, die ook een vlucht van Amsterdam naar Straatsburg wilde openen, te klagen over valse concurrentie. Inmiddels is er geen enkele directe vlucht van Nederland naar Straatsburg meer.

Als we op de vrijdagmiddag terugkwamen en ik dus niemand meer tot last kon zijn door mijn actie, weigerde ik steevast aan de Marechaussee mijn paspoort te laten zien. Doorgaans plachten de dienstdoende gendarmes slechts te zeggen dat ‘mijnheer Wijsenbeek niet flauw moest doen’. Dat gaf mij dan weer de gelegenheid te riposteren dat wanneer ze wisten wie ik was, ze ook mijn paspoort niet hoefden te zien. Deze woordenwisseling eindigde er dan altijd mee dat ze mij lieten gaan onder de belofte dat ze me ‘nog wel zouden krijgen’.

Dit kat-en-muis spel een heel jaar door totdat in december 1993 een nieuwe wachtmeester eerste klasse aan de Marechausseebrigade Zestienhoven werd toegevoegd. Hij was van de rituele weigering mijnerzijds niet op de hoogte gesteld door zijn collegae, en daardoor begon het juridische balletje eindelijk te rollen. Na de gebruikelijke weigering mijn paspoort te laten zien, voegde hij me streng toe ‘dat hij dan proces-verbaal moest opmaken’. Hij keek uiterst verbaasd dat mijn antwoord daarop een opgelucht ‘graag’ was. Bijna ging het mis toen hij verlangde dat ik mij identificeerde, liefst met een paspoort, hetgeen ik wist te omzeilen met het tonen van een Belgisch rijbewijs.

Zo boekte ik dan als eerste van de collegae die aan de uitlokactie meededen succes. Ik

[p. 17]

kreeg een schikkingsvoorstel toegezonden wegens overtreding van art. 25 van het Nederlands Paspoortbesluit. Uiteraard sloeg ik dat af en vroeg de zaak voor te laten komen. Hier dreigde de zaak in het honderd te lopen omdat het om probeerde mij te ontslaan van rechtsvervolging wegens de geringheid van de overtreding. Maar ik eiste op hoge poten dat zaak toch voor zou komen wegens het principiële karakter ervan, en dat werd bewilligd, voornamelijk omdat nog nooit iemand zulks had verzocht.

Aldus moest ik op een maandagochtend vroeg op 8 mei 1995 voorkomen bij de kantonrechter, toen nog aan de Henegouwerlaan te Rotterdam. De officier van justitie was een jongedame en zij had er echt werk van gemaakt. Met verve haalde ze het argument aan dat er geen rechtsgevolgen aan de datum van 31/12/92 verbonden mochten worden en citeerde een arrest van het Europees Hof waarin de controle op identificatie overduidelijk een competentie van de lidstaten afzonderlijk was verklaard. Daarmee bleef het Paspoortbesluit, dat ik had overtreden, niettegenstaande het Verdrag over de interne vrije markt zonneklaar zijn geldigheid behouden, betoogde ze met een triomfantelijke ondertoon.

Ik had nog nooit van dat arrest gehoord en stond dus even met de mond vol tanden. Razendsnel improviseerde ik en betoogde met grote stelligheid dat de casuspositie en de context van dit arrest totaal van andere orde waren dan het geval waarvoor ik terecht stond. Dat klonk goed, en later hoorde van enkele advocatenvriendjes dat zodra het om met uitspraken op de proppen komt die advocaten niet kennen mijn antwoord dan standaard is. Ook in mijn geval werkte het. Als snel waren we verwikkeld in een juridisch steekspel dat was gelardeerd met overwegingen wanneer en waarom zaken doorverwezen mochten en konden worden voor een ‘prejudicieel advies’ naar de hoogste Europese rechter.

Helaas mocht deze juridische fijnslijperij de kantonrechter niet buitengemeen boeien. Na de pleidooien van het om en de repliek van beklaagde was zijn enigszins verveelde vraag aan mij: ‘Mijnheer Wijsenbeek hebt U dit met opzet gedaan?’ Op mijn bevestiging had hij zijn oordeel meteen klaar: dan bent U veroordeeld! Verbouwereerd verliet ik de zittingszaal om daar opgewacht te worden door een jouwende, agressieve menigte van opgeroepenen voor de strafkamer van het kantongerecht, die veel langer dan gebruikelijk hadden moeten wachten.

Toen ik het vonnis kreeg, bleek de rechter mij toch nog te hebben gematst, want in plaats van een symbolische boete kreeg ik 65 gulden, subsidiair een dag hechtenis, hetgeen - omdat het boven de vijftig gulden was - mij in staat stelde in hoger beroep te gaan. Later hoorde ik van de Hoofdofficier in Rotterdam dat ik toch op voorhand had moeten begrijpen dat een doorverwijzing naar Luxemburg door een gewone kantonrechter niet toegestaan was - een ernstige misvatting van het Europees recht!

Nu kwam er evenwel een echt probleem op mij af: bij zaken voor de hogere instantie, de arrondissementsrechtbank, moet een beklaagde worden bijgestaan door een advocaat. Maar advocaten zijn duur en voor rechtsbijstand van overheidswege kwam ik niet in aanmerking, terwijl het me ook te ver ging mijn gehele vermogen te spenderen aan de goede zaak.

Het geval wilde dat er een collega in de Juridische commissie van het Parlement zat die als advocaat zijn sporen op het gebied van het Europees recht had verdiend. Ik bedoel de beroemde en ook wel beruchte Jim Janssen van Raay, die ondanks zijn verkiezing nog steeds ingeschreven stond bij de balie. Hij had in de zaak Walraven/Koch over de wielrennerij voor elkaar gekregen dat in de baanachtervolging de motorrijder niet noodzakelijk van dezelfde nationaliteit diende te zijn als de fietser die erachter hing. En daarna had hij wereldfaam verworven door op grond van het Europees recht - eerlijk gezegd vooral dankzij het advocatenadagium ‘als je voor je cliënt echt niets meer weet, is er altijd nog het Europees Recht’ - de zaak Bosman gewonnen voor de voetballer die zich niet door zijn club als koopwaar wilde laten behandelen zonder daar zelf over mee te mogen beslissen.

Omdat Janssen van Raay bovendien had laten blijken vierkant achter de uitlokkings-

[p. 18]

actie te staan lag het wel voor de hand hem te vragen als mijn advocaat op te treden. Toch lag dat niet zo eenvoudig. Dat hij tot een andere fractie behoorde, was nog wel overkomelijk, maar dat hij als een van de medeoprichters van het cda zijn fractie verlaten had om Europees bij de Gaullisten aan te schuiven en nationaal bij de Lijst Pim Fortuyn (waarvoor hij in 2002 zelfs nog in de Tweede Kamer heeft gezeten), en bovendien ook in advocatenkringen niet geheel onomstreden was, deed mij wel aarzelen.

Ik durfde pas met Janssen van Raay in zee nadat hij had toegezegd geen woord te spreken en geen actie te ondernemen zonder mijn uitdrukkelijke toestemming. Daar heb ik geen spijt van gekregen, hoewel de samenwerking voor de nodige hilariteit en ook tenenkrommende spanning heeft gezorgd.

Het proces in hoger beroep voor de arrondissementsrechtbank begon al veelbelovend. Ik had de argumenten op een rijtje gezet, Jim mocht daar nog wat aan bijschaven om er een echte pleitnota van te maken. We spraken af dat het resultaat onveranderd voorgedragen zou worden. Tijdens het proces zelf zat ik in het beklaagdenbankje met mijn tonronde, in een toga als feesttent gehulde pleitbezorger als een wakende engel achter me. Halverwege zijn vlammende betoog vol waardige gebaren hoorde ik echter ineens: ‘Edelachtbare ik wijk nu even van mijn pleidooi af.’

De paniek op mijn gezicht daarover maakte het voor de dienstdoende rechter onmogelijk om zijn ernst te bewaren. Inderdaad bleek mijn schrik niet helemaal ten onrechte, daar de uitwijding voornamelijk de barre omstandigheden betrof waarin mijn raadsman wegens autopech een nacht had moeten doorbrengen in het Luxemburgse plaatsje Schengen, waar het gelijknamige en hier ter discussie staande verdrag over het personencontrole aan de binnengrenzen van de Europese Gemeenschap was gesloten. Er bleek daar geen druppel jenever verkrijgbaar!

Na een lichte aanmaning door de rechtbank om in het spoor van de pleitnota te blijven, vonden we hier echter wel gehoor. Onze zaak werd doorverwezen naar het Europees Hof van Justitie in Luxemburg. De eerste overwinning was binnen!

Helaas zakte het plezier wat weg, toen bleek dat de behandeling van zaken in Luxemburg uiterst langzaam en grondig geschiedt. Ruim een jaar was het stil totdat pas in de zomer van 1998 de conclusies van de Europese Advocaat Generaal het licht zagen. Dat zijn in feite aanbevelingen aan het Hof en ze sommen de daarbij in aanmerking nemende artikelen, eerdere arresten en andere overwegingen op. Slechts zelden wijkt het Hof fundamenteel van de conclusie af. De ag was in dit geval een Griekse rechtsgeleerde en gelukkig stelde hij dat het hier inderdaad een serieuze zaak betrof. Hij betoogde dat het wel degelijk in de geest van het Verdrag was dat naast een vrij goederenverkeer ook het personenverkeer binnen de gemeenschappelijke regelingen aan de orde diende te komen en dat niet elke lidstaat maar eigen regels kon opstellen of handhaven, die in feite in strijd zijn met het Verdrag. Sterker, hieromtrent diende, binnen de procedures die voor besluitvorming gelden, de Raad van Ministers op voorstel van de Europese Commissie en na het Parlement gehoord te hebben, besluiten te nemen.

Dit betekende een volgende stap voorwaarts. De mondelinge behandeling van mijn zaak zou in januari daaropvolgend gaan plaatsvinden.

De dag waarop mijn zaak bij het voltallige Europees Hof voorkwam, viel midden in een zittingsweek van het Parlement, en dus moesten mijn advocaat en ik vanuit Straatsburg in alle vroegte naar Luxemburg. Dat was op dat uur niet anders te doen dan per auto en derhalve vroegen we een dienstauto aan bij het College van Questoren, dat alle faciliteiten voor de parlementsleden onder zijn beheer had. Dit werd ons geweigerd op grond van het feit dat het geen parlementszaak was die ons naar Luxemburg deed gaan. Protesten vermochten niet te helpen, dus huurde ik een auto met chauffeur op eigen kosten.

Daarover heb ik geen spijt gehad, want het sneeuwde en ijzelde zo hard dat we ons

[p. 19]

afvroegen of we Luxemburg dwars door de Vogezen heen ooit zouden kunnen bereiken. Het lukte wonderwel en we installeerden ons opgelucht in de zittingszaal, waar zich namens de Europese Commissie Pieter Jan Kuiper, een studiegenoot uit Leiden, bij ons voegde. Toen hij merkte dat ik van zins was zelf iets te zeggen op de zitting, schrok hij zichtbaar. Op de valreep kreeg ik twee kostbare raadgevingen: ik moest mijn eigen taal spreken en diende me te hullen in een toga.

Edoch, ik verkeerde in de veronderstelling dat ik als beklaagde in een strafproces, zo ik al iets mocht zeggen, dat dan wel in mij gewone klofje mocht doen, en derhalve had ik niet zo snel een toga bij de hand. Pieter Jan trok mij haastig mee naar de kamer van de juristen, die in elk proces voor het Europese Hof hun me-

[p. 20]

ning moeten geven. Hij rukte een kast open en graaide daar een willekeurige toga uit. Het bleek een exemplaar van een Italiaan en had een werkelijk prachtige kanten bef en mooi met fluweel afgezette boorden. Janssen van Raay in zijn floddertent was stikjaloers.

Zo uitgedost repten we ons terug naar de Raadkamer om van de president van het Hof, een Deen, te worden ingelicht over de procesgang. Hierbij voltrok zich een pijnlijk voorval. In dit uiterst formele gezelschap dient alles ook heel formeel toe te gaan, en men wordt niet geacht op enigerlei wijze iets anders te doen dan te stil staan en zwijgend de uitleg aan te horen. Maar zodra we binnen waren, stoof Janssen van Raay af op de Nederlandse rechter professor Jos Kapteijn, ook een Leidenaar, om die heel omstandig te gaan begroeten. Omdat ik ooit als secretaris voor een commissie had gediend waar Kapteijn lid van was en ik hem dus ook kende, ging ik er maar achteraan en begon opgewekt mee te keuvelen. Dit werd volstrekt niet gewaardeerd, niet door de Deense President, maar evenmin door Kapteijn, die vreesde door zijn collegae rechters als vooringenomen te worden beschouwd.

De zitting van vijftien in Rood met bont en hoeden uitgedoste rechters verliep verder zonder incidenten. Jim deed de formele kant over de procedure van het prejudicieel advies, het verdrag en de rechten van de burger, ik mocht nog eens duidelijk maken dat het er ons vooral om ging de Raad nu eindelijk eens tot handelen en op zijn minst tot serieus overleg te dwingen. Uitspraak zou later volgen. Na afloop voelde ik me goed, en had echt het idee een bijdrage te hebben geleverd aan de Europese eenwording en de broederschap der naties.

De uitspraak werd echter een flinke domper. Er werd nauwelijks ingegaan op de overwegingen van de Advocaat Generaal, laat staan die van ons, en in korte zinnen werd de eis van het om bevestigd, die het Hof niet excessief en evenmin ten onrechte vond. Later is mij door Kapteijn, met wie ik tegenwoordig wel eens borrel op de Haagse Sociëteit de Witte drink, bevestigd dat het Hof er zich bewust met een Jantje van Leiden van had afgemaakt om zich vooral niet te branden aan zo'n politiek controversieel onderwerp als grenscontroles.

Maar dat hoorde ik pas veel later, en destijds stond ik met lege handen. De rechter te Rotterdam betekende gewoon het vonnis van de kantonrechter. Janssen van Raay liet me nog advies vragen aan een heel duur advocatenkantoor in Den Haag of er hoger beroep bij de Hoge Raad moest worden aangetekend, op grond van het inmiddels in werking treden van het buiten de Europese procedure om totstandgekomen Verdrag van Schengen, die de door mij overtreden grenscontrole tussen Nederland en Frankrijk had afgeschaft. Daarmee zou ik dan als verdachte van nieuw en gunstiger geldend recht hebben moeten profiteren. Dat hebben we maar niet gedaan, want dan zouden we nog een paar jaar bezig zijn geweest en misschien tot de proceskosten veroordeeld kunnen worden. Die zouden aanzienlijk meer zijn dan de boete van 65 gulden.

Op mijn verzoek aan de Officier van Justitie of ik misschien die ene dag mocht gaan zitten in plaats van de boete te betalen, omdat me dat wel leerzaam en ook rustig leek, werd afwijzend geoordeeld. Als ik weigerde te betalen en dat wel kon, zou men gewoon ambtshalve mijn bankrekening gaan aanspreken. De cellen waren veel te hard nodig voor de misdaadbestrijding om er een lastig Parlementslid voor een dag in op te sluiten. Dat was jammer, maar in elk geval heb ik mijn arrest. Daarmee is mijn bestaan onuitwisbaar gemaakt, althans in de annalen van de Europese rechtsgeschiedenis.