Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 35]

Openbaar kunstbezit
door Florus Wijsenbeek

Enige tijd geleden werd mijn aandacht getrokken door een krantenberichtje waarin melding werd gemaakt van een brief van minister Plasterk van ocw. In dit schrijven berichtte hij de Tweede Kamer over de vermissing van 2800 kunstwerken uit het bezit van het Instituut Collectie Nederland. Dit instituut is de opvolger van de ‘Dienst voor 's Rijks Verspreide Kunstvoorwerpen’ (drvk), de Dienst Verspreide Rijkscollecties (dvr) en de Rijksdienst Beeldende Kunst (rbk). Dat ‘Verspreide’ van de kunstvoorwerpen en van de rijkscollectie had men blijkbaar behoorlijk letterlijk genomen. Achtentwintighonderd kunstvoorwerpen - variërend van schilderijen en sculpturen tot tafels, kasten en ledikanten - raakt men niet op een achternamiddag kwijt. Van de verdwenen kunstwerken bleek het werk ‘Crime ii’ van Karel Appel à raison van 52.185 euro het duurste. Ik weet niet hoe de minister die prijs zo precies wist, maar het leek me wel een mooi bewijs van de stelling ‘Crime pays’.

Overigens heb ik wel een aardig idee hoe die staatseigendommen zo spoorloos uit het zicht van de overheid hebben kunnen geraken. Misschien ben ik in dezen een beetje erfelijk belast, want na de oorlog was mijn vader via de Dienst voor Verspreide Rijkscollecties en de Stichting Nederlandsch Kunstbezit (een speciale afdeling van het Nederlands Beheers Instituut) verbonden aan de zogenaamde ‘Recuperatie’, de operatie waarmee kunstvoorwerpen die in de oorlog door Duitsers waren geroofd moesten worden teruggevonden. Dat was ook al niet grandioos gelukt. Dit wil niet zeggen dat mijn vader er geen mooie tijd heeft gehad. Na enkele jaren onvrijwillig verblijf in een concentratiekamp, kon hij dankzij de ‘Recuperatie’ zoutmijnen en villa's van generaals en partijbonzen leeghalen. Hoewel hij beurtelings was ingedeeld bij de Britten en de Amerikanen, werd lang niet alles teruggevonden, en sommige van de toen naar de Nederlandse musea teruggenomen werken bleken later gewoon privébezit te zijn geweest. In onze dagen gaan ze via erfgenamen regelmatig onder de hamer.

Zelf heb ik eveneens te maken gehad met verdwenen openbaar kunstbezit. De oorsprong van mijn kennismaking met dit verschijnsel ligt in 1973, toen mijn politieke patroon, het Tweede Kamerlid dr. Cornelis Berkhouwer, werd gekozen tot Voorzitter van het Europees Parlement. Ik werd zijn kabinetschef en samen moesten we in dat kabinet ook iets aan de muur hangen, want we betrokken als eersten een gloednieuw kaal gebouw op het Plateau du Kirchberg in Luxemburg. Berkhouwer mocht langskomen bij de Rijksdienst, die toen nog gevestigd was op de hoek van de Parkstraat en de Kazernestraat te Den Haag. Ondanks zijn flamboyante voorkomen had Berkhouwer wel degelijk enig verstand van kunst. Hij was een verzamelaar van de Bergense School - nu ja, hij was ooit noodgedwongen met zijn collectie begonnen toen hij nog advocaat was in Alkmaar en veel schilders van de Bergense School zich via hem van hun vrouwen ontdeden. Zij betaalden in natura, dat wil zeggen: zij kregen hun scheiding tegen de inlevering van een schilderij. Maar Berkhouwers oog voor kunst bleek tevens uit een vrij gespecialiseerde keuze van werken van constructivistische vijftigers zoals Nanninga, Bouthoorn, Lataster en Ouborg, die hij voor tien jaar in bruikleen kreeg.

Men kan veel over het werk van constructivistische vijftigers zeggen, maar niet dat het bureau van de voorzitter er opmerkelijk vrolijk van werd. Dit kunsthistorische gegeven ontging menig Europeaanse gezagdrager niet, en weinigen van hen maakten daaromtrent van hun hart een moordkuil. Dat gold al helemaal

[p. 36]

voor Berkhouwers opvolger, de Franse senator en oud-gouverneur van Senegal, Georges Spénale. Die droeg mij persoonlijk op de door hem verafschuwde ‘croûtes’voor eens en voor altijd van de muur te halen. Ik weet niet in hoeverre hij verstand van kunst had, maar ik wist wel dat ‘croûtes’ niet anders betekent dan ‘korsten’.

Omdat ik bij het eind van Berkhouwers mandaat zelf naar Nederland terugverhuisde, heb ik de korsten maar in de verhuiswagen meegenomen. Aanvankelijk hing ik de gesmade kunstwerken op in mijn nieuwe, nog lege woning en vervolgens stalde ik een aantal uitverkoren doeken in het Haagse kantoor van de Liberale fractie. Berkhouwer was inmiddels met pensioen gegaan, werd kunsthandelaar en overleed in 1975 op de betrekkelijk jonge leeftijd van 73 jaar. Ik besefte dat het tienjarige bruikleen nu zo'n beetje was verstreken en ik nam contact op met de Rijksdienst, die inmiddels was verhuisd van de Kazernestraat naar het oude ministerie van Buitenlandse Zaken op het Plein.

Alras kwam een aantal ambtenaren bij ons poolshoogte nemen en ze schrokken zich rot. Hoe ik toch wel aan deze werken van museumkwaliteit kwam, wilden ze weten. Duidelijk was al snel dat de kostelijke schilderijen onmiddellijk terug moesten naar de Rijksdienst. Op mijn vraag of men dan niet meer wist dat ze voor tien jaar in bruikleen waren gegeven, moesten ze bekennen dat bij de verhuizing van de dienst de gehele administratie aangaande de uitgeleende kunstwerken in totale wanorde was geraakt. Erg veel dankbaarheid dat ik de betreffende werken van ‘museumkwaliteit’ teruggaf en zelf had aangemeld, toonden de kunstambtenaren niet, maar ik mocht wel wat nieuws komen halen in het bkr-depot in de Plaspoelpolder te Rijswijk.

Daar was het een onbeschrijfelijke zooi. Alle uit de Beeldende Kunst Regeling afkomstige werken stonden rijen dik kriskras door elkaar. Er was geen systeem in het depot te ontdekken, behalve dat de meeste doeken vol scheuren zaten en dat de kunstenaars niet hun topstukken ter beschikking hadden gesteld aan deze voorziening, waarbij zij in ruil voor werk een bijstandsuitkering ontvingen. Bovendien lekte het gebouw aan alle kanten en liep het water in straaltjes over de schilderijen heen. Op mijn vraag hoeveel werken ik te leen kon krijgen, luidde het antwoord dat ik er zoveel mee mocht nemen als ik wilde.

Zo kwam het dat in mijn kantoren in Den Haag, Brussel en Straatsburg heel wat werken kwamen te hangen van volstrekt - merendeels terecht - onbekende kunstenaars. Het ging vooral om schilderijen die buitengewoon abstract van compositie en kleur waren, en die eerlijk gezegd veel meer de naam ‘croûtes’ verdienden dan de museumkwaliteitcollectie van Berkhouwer, maar vrolijk waren ze wel.

Na enige jaren kreeg ik een brief van een instantie die zich het Instituut Collectie Nederland noemde en die in de plaats was gekomen van de oude Rijksdienst. Men berichtte mij op een toon die een verzelfstandigde instelling met marktconforme salarissen verraadde dat de bkr inmiddels was afgeschaft en dat men met de - naar men blijkbaar vond - troep van die regeling verder niets meer te maken wilde hebben. Kortom, ik mocht de schilderijen houden.

Dit leek vrijgevig, maar zadelde mij met een probleem op. Toen ik in 1999 het Europees Parlement verliet, wilde mijn echtgenote de werken beslist niet in huis hebben, en ik moest ze dus op een elegante manier van de hand doen. Ik besloot om op de afscheidsavond elk van de 51 medewerkers die mij in de 27 jaar in diverse functies bij het Parlement terzijde hadden gestaan iets van de inboedel van mijn diverse kantoren mee te geven. Daaronder waren alle bkr-werken die mij, zo veronderstelde ik, waren geschonken door de instantie die daarover ging. Met de hand op mijn hart kan ik hier berichten dat de gelukkige ontvangers uiterst content waren met hun culturele cadeau.

Wie schetst evenwel mijn verbazing toen ik in 2005, zes jaar na dato, ineens van het partijbureau van de vvd een officieel schrijven kreeg doorgezonden waarin de partij werd gesommeerd de kunstwerken die uitgeleend waren aan een zekere F.A. Wijsenbeek onverwijld te retourneren aan 's Rijks overheid. In

[p. 37]

het bijzonder repte de brief van de werken die zich zouden bevinden op het Lange Voorhout nummer 41 - een adres waar ik inderdaad van 1984 tot 1986 samen met collegae Gijs de Vries en Yvonne van Rooy kantoor had gehouden. Zonderling genoeg betrof het strenge schrijven niet alle werken, maar slechts drie van mijn uitgebreide collectie. Het ging om de schilderijen ‘Formal garden’ van E.M. Hooykaas, ‘Pour Hollande’ van H. Voerman en ‘Buiten stilleven’ van J.A.M. Lennarts. Hun waarde was ambtelijk vastgesteld op respectievelijk 1500, 600 en 8000 gulden.

Nu wilde het toeval dat het kostbaarste werk, ‘Buiten Stilleven’, nog bij mij op zolder stond. Geen van medewerkers had het indertijd willen hebben. Dat was niet verwonderlijk, want in de beschrijving van het Instituut stond onderaan de bladzijde in koele letters vermeld: ‘Onvoldoende kwaliteit volgens de selectiecommissie 1982.’ De andere twee werken had ik aan voormalige medewerkers gegeven, die intussen niet meer voor het Parlement werkten en van wie ik niet van wist waar ze nu verbleven. En zelfs al had ik dat geweten, dan zou ik ze nog de schilderijen niet hebben durven terugvragen. Ik schreef derhalve aan het Instituut dat beide eerste werken door mij - in de oprechte veronderstelling dat ze mij waren geschonken Instituut Collectie Nederland zelf - waren weggegeven en niet meer waren te achterhalen. Het kostbare ‘Buiten Stilleven’ wilde ik ze evenwel met genoegen terugbezorgen.

Dit bleek niet de bedoeling. Of ik eerst maar, zo berichte het Instituut op enigszins hoge poten, voor de werken die kwijt waren, tezamen gewaardeerd op 953 euro, wilde betalen. Dat heb ik uit pure liefde voor de kunst gedaan, doch vervolgens kreeg ik de meest tegenstrijdige brief die ik ooit van de overheid heb mogen ontvangen. Ik ontving namelijk een Akte van Bruikleen waarop letterlijk stond dat F.A. Wijsenbeek (dat was ikzelf dus) de schenking van de op een bijgevoegde lijst vermelde werken in eigendom accepteerde en dat ik het beheer van deze werken op mij zou nemen overeenkomstig de in een bijgevoegd stuk gestelde voorwaarden.

Die voorwaarden waren:

1

- Werken met een ‘cw waarde’ (ofwel een culturele dan wel decoratieve waarde) worden niet teruggenomen; - de nieuwe eigenaar zal ten aanzien van de kunstwerken handelen conform de auteurswet; - de nieuwe eigenaar zal de kunstwerken een bestemming geven die de vrije markt niet beïnvloedt; - de nieuwe eigenaar zal de werken niet zonder toestemming van de maker (Lennarts dus, waar vind ik die man?) verkopen of ter beschikking stellen van instellingen met commerciële doelstellingen; - de nieuwe eigenaar zal de werken op verzoek van de maker, indien daarvoor mogelijkheden aanwezig zijn (wat bedoelen ze daar nu mee?), in bruikleen geven voor tijdelijke tentoonstellingen; - de nieuwe eigenaar zal bij elke volgende overdracht (schenking, ruil) van de werken deze doen plaatsvinden onder de bepalingen als hiervoor genoemd.

2

- Deze afspraken verbieden niet dat de nieuwe eigenaar de kunstwerken bij gebrek aan een adequate bestemming afstoot.

Het schrijven besloot met de vaststelling: ‘De waarde van het object is €2723,00.’

Nadat ik enige tijd met glazige blik naar de akte had gestaard, en langzaam tot mij doordrong dat de waarde van mijn schilderij was gedaald, heb ik de paperassen aan mijn testament toegevoegd. Het ‘Buiten Stilleven’ was nu van mij, zoveel was zeker, en daarom heb ik toen toch maar opgehangen, zij het met vrij rampzalige gevolgen.

De ochtend na het ophangen werd ik door een donderend geraas zeer vroeg gewekt. Het ‘Buiten stilleven’ was in zijn geheel met haak en al van de muur gedonderd en had de zojuist geschilderde trapleuning en een antieke spiegel ernstig beschadigd. Gestolen goed gedijt niet, besefte ik terwijl ik de scherven bijeenveegde, maar geschonken goed blijkbaar nog minder.

Deze avonturen met het kunstbeheer in Nederland hebben mij de ogen geopend, en dat Minister Plasterk thans 2800 werken kwijt is, verbaast mij niet in het minst.