Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 53]

Verdwenen gebruiken
door Sam Koek

Er waait een wind van restauratie door wat tegenwoordig met een groot woord ‘het openbare debat’ heet. Die wind wordt niet zelden aangejaagd door de valse nostalgie van een jongere generatie naar een tijdperk dat zij zelf niet heeft meegemaakt. Alleen heel oude mensen zoals ik weten nog uit eigen ervaring hoe het werkelijk was in die heerlijke goede oude tijd van zo'n vijftig, zestig jaar geleden, toen niemand nog tobde over ‘nationale identiteit’ en ‘globalisering’.

Natuurlijk kan ik veel beamen wat betreft het geklaag over de teloorgang van normen en waarden. Winkelbedienden en ambachtslieden waren destijds eerlijk en beleefd, kinderen leerden op school spellen en rekenen, jongeren hadden eerbied voor hun ouders en voor ouderen in het algemeen, en er werd elke avond chocolademelk geschonken en geen alcohol. Maar in heel veel opzichten zijn wij er de laatste vijftig, zestig jaar geweldig op vooruitgegaan, en niemand van die tobbers over de verloren ‘nationale identiteit’ wil die vooruitgang natuurlijk in ernst ongedaan maken. Dat maakt veel aspecten van de nostalgie in dat ‘openbare debat’ zo futiel en hypocriet.

De vooruitgang geldt in de eerste plaats de verworvenheden van de techniek en de welvaart, die het dagelijks leven onherkenbaar veel comfortabeler en gemakkelijker hebben gemaakt dan het vroeger was. Verre reizen waarheen je maar wilt, iedere dag gezond eten, een douche en dagelijks schoon ondergoed, het was vroeger een luxe voor een kleine groep van rijken en aanzienlijken. En voor ons oude mensen is het uiteraard ook een zegen dat veel lichamelijke gebreken die vroeger onherstelbaar waren tegenwoordig eenvoudig kunnen worden verholpen.

Maar er zijn ook grote veranderingen ten goede opgetreden in de gewoonten, in de menselijke omgang en in de inrichting van het leven. Ik zal dit aantonen aan de hand van drie oude volksgebruiken die ik nog gekend heb als destijds onontkoombare wetmatigheden in het bestaan. Ik bedoel: het roken als luxe, de vervulling van de militaire dienstplicht, en het verbod op het geslachtsverkeer buiten het huwelijk. Deze dingen zijn geheel uit de hedendaagse samenleving verdwenen en dat is maar goed ook. Er is goddank vooruitgang geboekt.

Met roken begon ik in de dageraad van mijn volwassen bestaan, vlak na de Tweede Wereldoorlog, een lang vervlogen tijd van onschuld en verwachtingen. In die tijd gold roken als modern en vooruitstrevend, een teken van luxe, welstand en elegantie. Vooral de haute volée van beschaafde en welgestelde mensen hanteerde de sigaret als een teken van savoir faire. De film All about Eve uit 1950 geeft hiervan een treffend beeld. Mensen die wisten hoe het hoorde, boden elkaar sigaretten aan uit platte sigarettenkokers van zilver of goud, en als er bezoek kwam of er was een bijeenkomst, dan zette men sigaretten in bekertjes op tafel voor wie er maar van wilde nemen, met asbakken eromheen.

Terwijl de rijken aldus met gulle hand uitdeelden rookten jonge mensen (die het niet breed hadden) hun eigen spul, behalve dan bepaalde ongunstige types, klaplopers of bietsers, die hun sigaretten bij elkaar scharrelden door er anderen

[p. 54]

om te vragen. Er werd overal gerookt, op straat, in de tram, en in vliegtuigen. Vliegen was uiteraard voorbehouden aan de betere kringen, en zodra het signaal fasten your seat belt werd gedoofd staken alle passagiers een tax free sigaret op. In Amsterdam kon je zelfs in de bioscoop roken tijdens de voorstelling, hetgeen elders verboden was; er waren mensen die alleen om die reden naar de hoofdstad gingen als ze een film wilden zien.

Maar niet alleen de gewoontes waren anders, de sigaretten waren ook anders dan nu, korter, dunner - en als je het mij vraagt: mooier en beter. Ik rookte zelf bij voorkeur Engelse sigaretten, die gevuld waren met zoete, blonde virginiatabak; sommige voorzien van een randje van kurk bij wijze van mondstuk. Zij droegen namen als Navy Cut, Craven A, Gold Flake of Gold Leaf - merken die niet meer bestaan. In Engeland kon je behalve de bij ons gangbare doosjes van twintig ook verpakkingen van tien kopen, en blikjes van vijftig. Ik zie de pakjes nog voor mij en proef de lang vervlogen smaak van kosmopolitische luxe en puur genot die eraan verbonden was. Dat komt nooit meer terug, en terecht, want roken is ongezond en au fond een vieze gewoonte, en voorzover het nog gebeurt, moet het dat stigma duidelijk dragen.

Voor jongens gold in mijn tijd de militaire dienstplicht van twee jaar. Voor de meesten duurde die van je achttiende tot je twintigste, voor studenten - die uitstel kregen - kwam de dienst wat later. Er waren altijd verhalen over intellectuelen die zich lieten ‘afkeuren’ door bij de keuring te simuleren dat ze niet goed wijs waren, of homoseksueel - onlangs waren er nog een paar oude helden uit deze categorie op de televisie te zien. Maar in mijn omgeving kwam dat niet voor, en al mijn vrienden hebben de twee jaar (of langer) gewoon vol gemaakt.

Ik werd zelf goedgekeurd toen ik achttien was, en kreeg uitstel tot mijn kandidaatsexamen. Juist in die jaren kwam een defect aan het licht, dat mij ongeschikt maakte voor de dienst. Maar de regels waren dat je dan eerst moest ‘opkomen’ en pas na enige tijd werd herkeurd. Zo komt het dat mijn diensttijd beperkt is gebleven tot drie maanden die ik in een kazerne te Ede heb doorgebracht voor mijn ‘eerste oefening’. Verwend als ik was door het vrije studentenleven zag ik daar niet weinig tegen op, want ik verwachtte een ruw en hard regime, maar dat viel heel erg mee.

Het systeem van de dienstplicht was gericht op de opvoeding van boerenkinkels, die niet wisten hoe je schoenen moest poetsen omdat ze hun hele leven op klompen hadden gelopen, en die het verschil tussen links en rechts moest worden bijgebracht door ze in de ene hand wat stro en in de andere hooi te laten meedragen. Het grondbeginsel was dat men nooit iets van de rekruten vroeg wat te moeilijk voor ze was. Voor een bepaalde taak, zoals het ‘aantreden’, rekende men daarom zoveel tijd als de langzaamste soldaat nodig zou hebben, met als gevolg dat bijna niemand zich ooit hoefde te haasten of in te spannen.

Het wapen dat wij kregen diende vooral voor de exercitie en om te worden schoongemaakt; in de drie maanden die ik in dienst doorbracht, heb ik er niet één keer mee geschoten. Eerst werd ons enige discipline bijgebracht, en vaardigheden zoals het herkennen van meerderen, het salueren, het schrijven van een rekest, en het reglementair opvouwen van de deken die als enig beddengoed werd verstrekt (dit heette ‘het wolletje maken’). De eerste zes weken mochten rekruten niet buiten de poort van de kazerne komen, daarna werd je geacht voldoende opgevoed te zijn om als militair op straat te lopen zonder de krijgsmacht te schande te maken. Voor dat eerste verlof droeg je het nieuwe uniform dat bij

[p. 55]

aankomst was uitgereikt, maar dat binnen de kazerne nooit werd gedragen, het ‘eerste grijs’.

Bij mijn eerste tocht buiten de kazerne ging ik naar een vriendin in Amsterdam, en toen wij 's avonds over straat liepen kwamen wij een generaal tegen - ik bedoel een echte generaal met vier sterren en een rode band om zijn pet. Ik salueerde zoals ik dat geleerd had, en hij beantwoordde mijn groet. Deze ontmoeting maakte een grote indruk op mijn vriendin maar niet minder op mij, want in de legerplaats zagen wij vrijwel nooit officieren, en zeker geen generaals. Onze dagelijkse meesters waren sergeants, soms kwam er een piepjonge vaandrig of een luitenant op inspectie, maar hogere rangen kenden wij alleen van de schoolplaten waarop de distinctieven waren afgebeeld.

Als ik tegenwoordig op de tv de reclamefilmpjes zie waarmee men soldaten werft, dan is dit allemaal verleden tijd. Het is geen groot verlies.

Ten slotte kan men zich tegenwoordig geen voorstelling maken van de taboes waarmee geslachtsverkeer buiten het huwelijk vijftig jaar geleden was omgeven. Dit gedrag ondervond algemeen afkeuring en werd krachtig bestreden. In sommige milieus liet men verloofde paren geen ogenblik alleen, en hotels weigerden koppels een kamer als er twijfel bestond of zij wel wettig getrouwd waren. De anticonceptiepil bestond nog niet, en andere voorbehoedsmiddelen waren moeilijk te verkrijgen, zeker buiten de grote steden. Abortus provocatus was eenvoudigweg onbespreekbaar, zo krachtig was het morele en juridische verbod.

Dit alles was onderdeel van een moreel systeem waarin de liefde diende als lokaas en het huwelijk als val of fuik. De echtverbintenis was een toestand waar men heel gemakkelijk in belandde (en dan mocht alles wat tevoren verboden was) maar waar men slechts met de grootste moeite weer uit kon komen. Door die rare taboes kwam het voor dat zelfs geletterden die beter zouden moeten weten, zoals studenten in de medicijnen, door een onverwachte zwangerschap werden gedwongen te trouwen, ook als dat slecht uitkwam.

Tot welke toestanden dit leidde, blijkt wel uit Sartre's L'age de raison uit 1945. In deze roman offert een homoseksueel zich op door te trouwen met een vriendin uit zijn kennissenkring die ongewild zwanger is geraakt, een melodrama dat heden ten dage volstrekt onbegrijpelijk zou zijn. Tegenwoordig kan iedereen doen wat hij of zij wil: neuken zonder kinderen te krijgen, kinderen krijgen zonder te trouwen, trouwen met een seksegenoot, ongehuwd samenwonen of een eenmaal gesloten huwelijk verbreken, en dit alles zonder ook maar enig opzien te baren of aanstoot te geven. Het mooie is dat dit volstrekt niet heeft geleid tot ongeremde bandeloosheid of schandelijke zedeloosheid, zoals men destijds vreesde. Dit is een grote maatschappelijke verworvenheid en wij kunnen er niet dankbaar genoeg voor zijn.

Overigens keek men in sommige verlichte kringen met wat meer realisme en wijsheid naar deze kwesties. In mijn persoonlijk leven heb ik bijvoorbeeld in het geheel geen last gehad van moralistische opvattingen.

Mijn vriendin Mart en ik vatten in 1952 het voornemen op samen met vakantie te gaan en kondigden dat aan in de familiekring toen wij voor het weekeinde elk naar onze ouders gingen (zoals toen nog gebruik was). Maandag vertelde Mart mij dat er bij haar thuis na deze mededeling een soort pijnlijk zwijgen was gevallen. Of dit betekenis had, was niet duidelijk, want er was in die dagen nog geen televisie en men zat 's avonds wel vaker zwijgend met de krant bij elkaar.

[p. 56]

Mijn vrienden vonden echter dat ik er wat aan moest doen, en zij adviseerden me haar vader te bezoeken en de indruk te wekken dat ik een betrouwbare reisgezel zou zijn. Dit alles uiteraard in vage en algemene termen, want wat ‘betrouwbaar’ in dit verband precies inhield, wisten wij ook niet.

Marts vader ontving mij op zijn kantoor, waar hij aan zijn bureau de uitgaande brieven van die morgen in een brievenboek doorlas en tekende. ‘Je wou mij spreken,’ zei hij ondertussen. ‘Wat is er aan de hand?’ - ‘Mart en ik willen samen op vakantie,’ zei ik, ‘en ik begrijp dat daar bezwaren tegen bestaan.’ - ‘Bezwaren?’ antwoordde hij zonder zijn werkzaamheden te onderbreken. ‘Bezwaren? Nu, daar is mij niets van bekend.’ Daarna gingen wij samen lunchen.

Mijn moeder, intussen een vrij oude dame, pakte het anders aan. Zij verlangde dat Mart bij haar op de thee zou komen, en wel alleen, dat wil zeggen: zonder mij. Bij die gelegenheid stelde zij twee vragen. Wilde Mart wel echt, uit eigen vrije wil, met mij op vakantie, of was zij door mij met egoïstisch gedram of andere oneigenlijke middelen overgehaald?

En toen deze vraag bevredigend was beantwoord, wilde mijn moeder wel eens weten wat wij aan contraceptie deden, want zij wilde Mart een ongewenste zwangerschap en een overhaast huwelijk besparen. Zij had hierbij meer bezorgdheid voor Mart dan voor haar eigen zoon. Ik denk dat zij zich erbij had neergelegd dat ik mijn eigen gang ging, en vond dat ik de gevolgen van mijn stommiteiten ook maar zelf zou moeten dragen. Maar zij wilde zich ervan overtuigen dat mijn vriendin wist wat ze deed, en haar jeugd niet op het spel stelde.

Mijn moeder was haar tijd vooruit, een voorloper van de ouders van nu, die er wel voor zorgen dat hun dochter de pil neemt, hoe eerder hoe beter - als je wacht tot ze zestien is dan is dat soms rijkelijk laat. Zelf had zij zich verloofd toen zij twintig was. Enkele jaren later kreeg haar verloofde kanker en ging dood. Dit was in 1908, en in die tijd konden verloofden echt helemaal niets, hoeveel ze ook van elkaar hielden. En nu, ruim veertig jaar later, had zij nog altijd bittere spijt dat zij destijds de vrijheid niet hadden genomen die Mart en ik zo gemakkelijk kregen.