Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 47]

Over geluksbeperking
door J.J. Peereboom

‘O gelukkig,’ zei de postbode toen ik de trap afgebolderd was gekomen en nog net op tijd opendeed om een pakje van hem aan te nemen.

Deed het welslagen van de bezorging hem goed, zoals hij leek te willen zeggen; of drukte hij er meer zakelijk zijn opluchting mee uit nadat hij al aan een aantal deuren had gebeld die gesloten bleven?

Zonder dat te kunnen bepalen merkte ik toen ik het pakje in de gang had neergelegd dat mijn maandagmorgen door hem opgefleurd was. Zo'n prettige jongen, met ronde ogen en een kaalgeschoren coiffure; en dan die verzuchting, zonder ophef.

Het is het kleinste voorbeeld dat ik mij herinner van de werking van het begrip geluk. De meest omvangrijke voorbeelden die ik er tegenover kan stellen zijn de gepubliceerde resultaten van twee enquêtes onlangs naar het levensgeluk van scholieren in verschillende Europese landen, en naar dat van de Nederlandse volwassenen. Van de scholieren waren de Nederlandse de gelukkigste! Hoe hadden zij dat laten blijken: door een vraag van de enquêteurs naar hun gemoedsstaat te beantwoorden? Waarschijnlijk hadden ze een vragenlijst voorgelegd gekregen waarin zij hun waardering voor ouders - school - vrijetijdsvoorzieningen - seksuele voorlichting in cijfers konden uitdrukken. Zo konden zij dan laten blijken of zij tevreden waren over hun leven tot nog toe. Hoe gelukkig zij één voor één waren, zou daarmee niet opgehelderd zijn - en dat zouden zij ook niet zomaar weten. Wat moet ik zeggen, zouden zij kunnen antwoorden als de enquêteur bepaald een antwoord wilde: of ik liever leef dan dat ik dood ben? Daar kan ik wel ‘ja’ op antwoorden, net als de meesten van mijn klas.

Een iets nader overdacht antwoord zal er van de volwassen Nederlanders verkregen zijn een paar weken later, voor een enquête waaruit aan het licht moest komen welke gemeente de gelukkigste van het land is, wat de Haarlemmermeer werd. Zij zullen eerst wel uitgesproken hebben of zij tevreden waren met hun baan, inclusief de salariëring - hun vrouw - hun kinderen - hun huis - de tv-programma's: dat is nog maar de kwestie van tevredenheid. Daarna kwam het dan zeker: noemt u zichzelf gelukkig? Jawel, zullen velen geantwoord hebben zonder te weten wat daarvoor nodig was, want zo doe je dat in het openbaar, zelfs anoniem. Je gaat niet de zielenpiet uithangen die ongelukkig is, en dus kennelijk mislukt.

Zeker de mannen zullen zich zo niet willen voordoen: allemaal competente kostwinners. Vrouwen zouden zich vanouds iets makkelijker ongelukkig genoemd hebben, al was het maar uit ongenoegen over hun mannen; het aantal ongelukkigen zal afgenomen zijn nu velen van hen zelf ook als kostwinners werken. Minder dan vroeger zullen zij begrip tonen voor de legendarische Amerikaanse die aan de vraagbaak van haar blad schreef: I've got a lovely home, a gorgeous husband and three wonderful kids, yet I am not one hundred percent happy - what should I do?

[p. 48]

Wat die Amerikaanse verlangde, is - hoewel begrijpelijk - niet zomaar voorstelbaar. De vorm waarin wij geluk gewoonlijk kennen, is als een voorbijgaande gemoedsstaat, opgewekt door een bijzondere ervaring, soms ook door niets, onverklaard.

Gerard van Emmerik vertelde mij dat hij jaren geleden zwom in een meertje op de Veluwe met de zonnige blauwe lucht boven zich en verrast werd door een regenbui die van achter hem kwam opzetten: toen hij het ruisen ervan hoorde naderen, had hij een gelukservaring die hem is bijgebleven en nog altijd iets van goed doet.

Water kan in allerlei vormen je geluk opwekken, dat weet ik. Laatst heb ik het beleefd gebogen over de badkuip waarin de douchekop aan zijn slang naar achteren lag te sproeien; het water dat omkeerde in de richting van de afvoer werd door de douche en de slang en de bodem van de kuip in onberekenbare golfjes en stroomversnellingen geduwd die tegen elkaar opsprongen en goochelden met de belichting. Het deed mij denken aan het zitten, jaren geleden, op een rots naast het water van de Ariège dat zich in een dolle hoeveelheid, veel teveel voor de smalle bodem zou je denken, van de Pyreneeën omlaag stort naar de Garonne toe. Daar kun je een tijd bij kijken met een gewaarwording alsof het iets van jezelf uitdrukt. Wat dan? Niet je eigen gedachten wanneer je ze vrijlaat in je hoofd; die hebben een bedaagder tempo. Toch is er een verwantschap. Met een vitaliteit die je wel zou willen bezitten, waarschijnlijk.

Als je over gelukservaringen begint, die zijn in allerlei gedaanten op te sporen. Je hoeft maar het huis uit te komen na een paar uur werken op een najaarsmiddag en diep te ademen in de ruimte om je heen, met een wolk hier en een boom daar, en een kind op een fiets met een vlaggetje; meer hoeft niet.

Zulke gelukservaringen kunnen over een levensloop uitgestrooid worden zonder dat degene die ze beleefd heeft erover zou denken om een kruis te zetten in het hokje achter ‘Noemt u zich een gelukkig mens?’ in een enquête. Hoe kan iemand dat voelen? Wat voor een ervaring zou het zijn, een doorlopende stroom geluksmomenten? Het is best mogelijk om een gelukservaring te bedenken die langer duurt dan het kijken naar het badwater. Neem als toonbeeld de jonge moeder die haar baby optilt en toelacht. Wie dat ziet zal vaak denken: dat is het geluk, en al zakt het af er kan voorlopig op gerekend worden dat het dominant blijft. Noemt zij zichzelf een gelukkig mens? Jawel; zij is in een gelukkige fase. Hoe lang het duurt, moet je maar afwachten.

Niet levenslang, in de meerderheid van de gevallen; alleen bij moeders die bij voorbaat begiftigd waren met gelukkige temperamenten. Veel moeders zullen wel tot de lezers behoren van de adviezen voor geluksverwerving die steeds maar gegeven worden door rubrieken en tijdschriften en boeken. Er moet een veelkoppig publiek zijn dat daar profijt van verwacht - nog eerder in de vorm van happiness, het woord dat er veel bij opkomt, dan van geluk. Het voordeel van happiness is dat het lichter, makkelijker, blijder klinkt, beschikbaar voor iedereen die het graag wil hebben; geluk is zwaarder, moeilijker te verwerven, misschien alleen beschikbaar voor mensen die het verdiend hebben met goed leven.

Happiness dus, ook wel geluk genoemd, lijkt de gemoedsstaat te zijn die de eenentwintigste eeuw het hardst probeert in zichzelf te verwezenlijken, zodat de brede lach die wij gewoon zijn op foto's te vertonen niet alleen verklaard zal worden door de wens van de fotograaf - nee, dat zijn wij zelf, zo willen wij opgevat worden, altijd lachend, happily. Het lijkt de gemoedsstaat te zijn: po-

[p. 49]

sitiever moet het niet gesteld worden, want zulke gesteldheden die een tijdvak karakteriseren vertegenwoordigen altijd maar de overtuiging of voorkeur van een minderheid, terwijl anderen er nauwelijks iets van merken of de schouders ophalen.

En hoe zou die behoefte om happy te zijn of te worden zich verhouden tot de geluksstaat waarin een meer dan gemiddelde proportie van de Haarlemmermeerders zich zegt te bevinden? Als eerste veronderstelling zou kunnen opkomen dat de polderbewoners een ouderwetse traditie voortzetten waarin geluk de vrucht was van een rechtschapen levenswijs. Dat is waarschijnlijk een verjaarde visie. Hun gemeente is er niet meer een van noeste landbouwers: gedomineerd nu door modieuze families van luchtbevrachters en toeristenorganisaties die net zo leven en lezen als de Nederlanders buiten de Ringvaart.

Als dat uitkomt, vallen die happiness en dit geluk dus grotendeels samen, wat nog niet kan betekenen dat het klassieke geluk uit het land verdwenen is. Dat was de conditie van iedere rechtschapen burger die niet door rampen getroffen was en die zich zou schamen om zijn gevoeligheden en teleurstellingen aan buitenstaanders mee te delen. In beide gevallen hebben wij dan te maken met een levensgevoel dat zichzelf genoeg is, niet beïnvloed door wat zich in de wereld afspeelt.

* * *

Onze degelijke voorouders, een jaar of honderd geleden, dachten nog dat er een verband bestond tussen goed leven en gelukkig worden. ‘Goed’, dat zou bijvoorbeeld zijn zorgzaam en fatsoenlijk, met een inslag van liefdadigheid. Het lukte niet altijd natuurlijk, en er waren velen die het niet eens probeerden; de regel was toch bekend, en werd in zekere mate aangehangen, ook nog minder dan honderd jaar geleden. Mijn moeder zei eens tegen mij, toen ik vervelend en lastig was geweest: als je zo doet word je nooit gelukkig. Ik heb er talloze malen aan teruggedacht; zonder overtuigd te raken dat zij gelijk had bleef ik die uitspraak herkennen als kenmerkend voor de school waaruit ik voortkwam.

Die school is nu gesloten. Zoals het aanvaard is, en in feestelijke omstandigheden verplicht, dat wij ons lachend-om-niets voordoen, zo worden wij door de school van happiness aangemoedigd tot gelukkig zijn om niets. Er bestaan mensen, tenminste dat wordt gezegd, die onverwoestbaar gelukkig zijn van aanleg en na iedere ontsteltenis welgemoed verdergaan. Daar zouden wij half- en kwartgelukkigen en ongelukkigen, een voorbeeld aan moeten nemen. Begin met gelukkig zijn, dan worden anderen ook gelukkig, als zij het niet al waren. Smile and the world smiles with you; cry and you cry alone: de Amerikanen liepen voorop met die ontdekking.

Het zal sommige mensen vast lukken, en anderen ten dele lukken, om zich door deze gedachte te laten leiden. Waar ben je gelukkig mee, wordt dan net zo'n onnozele vraag als: waar lach je om. Om niets natuurlijk, moet het antwoord zijn; of goed dan, als je doorvraagt: om de mensen om mij heen, opgewekt door mijn voorbeeld, ook gelukkig te maken. Als je een parallel op hoger niveau wilt raadplegen, denk dan aan wat T.S. Eliot schreef: het is denkbaar dat iemand tot het geloof komt doordat hij in de eerste plaats de manifestaties ervan mooi heeft gevonden.

* * *

Van het hoge aantal Haarlemmermeerders dat bereid was zichzelf gelukkig te noemen moet een deel gelukkige naturen zijn geweest. Mensen die van hun

[p. 50]

geboorte af blijk hebben gegeven van een gelukkige gemoedsstaat, en er niet uitgegroeid zijn; anderen die na een onzeker of neutraal begin zich zo goed zijn gaan voelen dat zij gelukkigen genoemd mogen worden. Zulke mensen bestaan, al is het voor minder stralende naturen vaak moeilijk om er een in hun vriendenkring te vinden, en kunnen zij bij anderen alleen verschillende graden van gedeeltelijke gelukkigheid aanwijzen.

Van de meeste van zo'n groep plaatsgenoten moet aangenomen worden dat als zij zich gelukkig noemen zij de ouderwetse betekenis gebruiken (‘ik leef zoals het hoort, dus...’), of dat hun gemoedsstaat beter aangeduid kan worden met de droge term tevredenheid. Gezin, werk, woongenot, vakantieplannen: geen klachten, dus tevredenheid - zet maar een kruisje bij gelukkig, het is toch aardig van zo'n bureau dat het de moeite neemt om dit allemaal te onderzoeken.

De afgevlakte droge vormen van geluk zijn niet wat ons in de publiciteit wordt aangeboden, of aanbevolen. Die wil ons net zo laten worden als de gelukkige naturen, zo niet honderd dan negentig procent gelukkig, en als het even misgaat veerkrachtig in herstel.

‘En wat is daar tegen?’ zou iemand kunnen vragen, ‘Mag dat ook alweer niet!’ Zou het dan niet zo zijn dat een gelukkig mens zich beter voelt en welzijn meedeelt aan zijn omgeving, terwijl ongelukkige mensen hun ongenoegen moeten verhalen op de samenleving?

Misschien werkt het soms zo. Zeker is dat het gezelschap van altijd welgemoede mensen niet altijd te verdragen is. Die opgewekte stemmen alleen al! - of blijde stemmen!

Jawel, zal het antwoord zijn, dat komt doordat je de verkeerde gelukkigen ontmoet hebt. Geen gelukkige naturen, waren dat; het waren ongelukkigen die de verkeerde boekjes over happiness hadden gelezen, of de beginselen verkeerd toegepast. Gelukkig komen er dan weer andere verkeerde gelukkigen met wie zij het best kunnen vinden, en zo komt alles ook voor hen terecht.

Goed dan. Laat iedereen op zijn wijze gelukkig worden, zoals verstandige vorsten vroeger zeiden wanneer zij verschillende kerkgenootschappen toestonden zich op hun gebied te vestigen. Natuurlijk is dat een gezond principe.

Wat is er dan eigenlijk tegen in te brengen dat zwaarder weegt dan dat het in zijn vele vormen van publicatie te eenzijdig en ijl klinkt?

* * *

Nu komt het. Als ik mijzelf gelukkig of zelfs happy probeerde te voelen, zou ik gehandicapt worden door onzekerheid van over de toepassing van dit gevoel op de wereld buiten mij. De ware gelukkige naturen, van wie wij het bestaan veronderstellen zonder er zomaar voorbeelden van te kunnen aanwijzen, laten zich nooit beklemmen: niet door wat ons van de hele wereldbol dagelijks voor informatie bereikt, noch door het nieuws uit ons eigen kleine wereldje of door wat zich in hun binnenste afspeelt. Wisselvallige naturen zoals de meesten van ons zijn doen altijd meer wisselende indrukken op, van de buitenwereld in het groot en het klein, en ook uit dat binnenste. Als een van de ware gelukkigen, of een bekeerde wisselvallige, bij hen kwam aandringen op het volgen van een cursus geluksverwerving zou in veel gevallen het antwoord zijn: laat maar, dat heb ik voor mijn welzijn niet nodig, ik zal pas aan een cursus gaan denken wanneer mijn gevoel voor de wisselvalligheid dreigt te verslappen en verstevigd moet worden.

Sommige wisselvalligen zullen blij zijn dat ze dat gezegd hebben, en vervolgens gaan twijfelen: in een wereld waar god noch gebod meer een gezag

[p. 51]

uitoefent waar wij naar kunnen leven zal het misschien toch goed zijn om de geluksleer over te nemen. Jawel dat kun je straffeloos doen natuurlijk, zullen zij dan te horen krijgen: alleen zul je dan enigszins voor schut komen te staan in je eigen ogen als iemand die niet meer merkt wat er omgaat in de wereld.

Goed, geen gelukscursus dan; en is er niet iets anders te bedenken om ons te sterken in het wisselvallige leven? Hier bereiken wij het hoogtepunt of dieptepunt van deze tirade tegen het geluksstreven. In plaats van happy, heb ik mij in het hoofd gezet, moet je proberen aware te zijn. Alweer een Engels woord, onvertaalbaar hoeveel je ook peinst en vraagt aan andere mensen die veel woorden kennen. Bewust is het niet, opmerkzaam niet, aandachtig niet; een van de alternatieven die de Shorter Oxford Dictionary geeft is cognizant, dat op zijn beurt weer aware als alternatief krijgt. Op de hoogte van, bekend met, doordrongen van - niets voldoet, het moet maar in het Engels blijven staan, en dan in een ruimere betekenis dan het gewoonlijk heeft, met een beroep op Humpty-Dumpty: ‘When I use a word, it means just what I choose it to mean - neither more of less.’

De awareness die ik verkies boven happiness gaat in twee richtingen. De ene is naar het verleden, in de eerste plaats mijn eigen verleden, vervolgens ook dat van veel anderen. Het is ontstellend, voorzover het mogelijk is om telkens door eenzelfde gedachte ontsteld te worden, om op te merken hoe weinig ik nog weet van mijn jeugd; en ik heb zelden pogingen gedaan om meer te weten te komen van de mensen die er het dichtst bij leefden, en die nu bijna allemaal dood zijn. En over mijn volwassen leven is het niet veel beter. Het lijkt wel of ik gewoon

[p. 52]

was iedere voltooide fase - een reis, een studie, een baan, een vriendin - meteen opzettelijk naar achteren te sturen uit mijn actieve herinnering. Dat was toch niet zo. Ik dacht er niet meer aan, afgeleid door het volgende. Het komt wel eens voor dat de herinnering aan iemand of aan een gebeurtenis mij terug laat kijken en aan het zoeken zet naar wat wij deden en hoe het was. Er is haast niets over.

Ze zeggen wel eens dat iemand die zich sterk concentreert op een fragment van het verleden sommige verloren herinneringen terug kan vinden. Nog maar eens proberen. Intussen ga ik mijn aandacht en geheugen beteren. Je eigen leven: dat moet je niet wegdoen.

Een zwaardere tak van toegespitste aandacht moet zich richten op de wereld van vandaag, en vervolgens van morgen en overmorgen. Als ik daar mijn verbeelding op laat werken is alles wat ik mij voorstel verzonnen, fiction in plaats van autobiografie, tegen een achtergrond van filmbeelden, of in sommige gevallen van herinneringen wat ik er dan laat gebeuren zijn verzinsels. Het is heel goed mogelijk om mij naar Melbourne te verplaatsen, na eerst in de telefoongids het tijdsverschil te hebben opgezocht, en hier vanochtend door de verlichte straten van de avond daar te lopen, af en toe een blik wisselend met een voorbijganger; of in meer vervreemding: door Calcutta te lopen, waar het nog niet zo laat is en de straatjongetjes mij in het oog houden. Ik kan mijzelf ook naar Darfur verplaatsen, een moeilijker opdracht voor de verbeelding; daar moet ik liefst ook een baan hebben, als helper bij een voedseltransport waarschijnlijk, omringd door zwijgende hongerlijders. Ook op andere plaatsen ben ik soms meer dan een toerist in mijn denkbeeldige rol. In Sierra Leone of Liberia heb ik tegenover een vuurpeloton gestaan, vlak voor het ogenblik dat de kogel een eind aan mij zal maken. Weet ik dan wat voor gewaarwording zo'n laatste ogenblik is? Ik kan er iets van maken.

Het is spelletjes spelen. Jawel; en denk maar eens aan wat Schiller zei, aangehaald in Homo Ludens: Der Mensch ist nur recht Mensch wenn er spielt. Al spelend krijg ik meer begrip dan als fietser door een alledaags Amsterdam; mij meer bewust dat no man is an island. Verwant met al die vreemdelingen, en een werkend lid van de miljardenkoppige mensheid? Dat niet precies. C'est moi qui commence ici, dat lijkt er meer op.

Zijn al die vreemde talen nodig om zo'n fictie te verduidelijken? Nodig is niet het woord. Zij komen in de gedachten, een klein deel van de ontelbare mogelijkheden.

Wat dit teweegbrengt, is niet happiness, uitstralend boven de zorgelijke wereld; ook niet geluk, dat meer rechtschapen alternatief. Het is een geladen bewustzijn van aanwezig te zijn op de wereld, op een willekeurig punt tussen het begin en het eind.

‘Geladen’, dat wil zeggen, het loopt na verloop van tijd leeg; het gaat over als je terugkeert naar je bezigheden. Er blijft iets van over dat je een tijd lang nauwkeuriger laat kijken naar wat er gebeurt en wat er is: en daar gaat het om.

Nu nog een vertaling vinden voor aware.