Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 3]

Poëzieparadoxen
Jean Pierre Rawie als postmodernist
door Maarten Doorman

Van de literaire kritiek op Jean Pierre Rawie valt het nodige op te steken. In elk geval over paradoxen. De eerste paradox luidt dat zijn werk bij uitstek een postmodern fenomeen is maar wordt verworpen door zijn postmoderne critici. Het verst gaat Jos Joosten, een voormalig poëziecriticus van De Standaard, die carrière maakte in de postmoderne poeziebeschouwing en er inmiddels professor te Nijmegen mee is geworden. Ik citeer hem hieronder niet vanwege zijn briljante stijl, maar omdat zijn taalgebruik nog een andere paradox uitdrukt. Hij verdedigt namelijk het postmodernisme in het geharnaste vocabulaire van de avant-garde, met de stelligheid die je vroeger wel aantrof bij communistische gemeenteraadsleden in de Groningse strokartongebieden en studentleden van de Nijmeegse universiteitsraad. In een taal, kortom, die ideologisch ronkt als waren de grote verhalen nog helemaal niet definitief voorbij.

In het literaire tijdschrift Parmentier van mei 2004 klaagde Joosten erover dat het postmodernisme vaak onheus bejegend is omdat het wordt gereduceerd tot het idee dat alles nu maar mag, en tot het idee dat alles tekst is. Dat die eerste ‘misvatting tot op hoog niveau doorklinkt’, schreef hij, ‘blijkt al uit een gesprek onlangs met een voormalig poëziecriticus van NRC Handelsblad. Hij merkte op, dat Jean Pierre Rawie bij uitstek een postmoderne dichter was. Persoonlijk zou ik op Rawie noch het epitheton “postmodern” noch de kwalificatie “dichter” van toepassing achten - maar meer objectief houd ik het er maar op dat deze typering van de poëtische beunhaas Rawie vooral behulpzaam is als voorbeeld van een absolute ondergrens aan het kwalificeren van het postmoderne.’

De polemische stijl van Joosten is onnavolgbaar. Was het beleefdheid, schroom of angst dat hij mij - want ik ben die ‘voormalige poëziecriticus van NRC Handelsblad’ - niet bij naam wilde noemen? En slaat zijn strenge afwijzing op de poëzie van Rawie of wordt hier ouderwets ideologie bedreven, getuige dat ‘objectief’ waar communist en avant-gardist altijd het patent op hadden, een patent gebaseerd op het hegeliaanse geloof dat de geschiedenis haar onvermijdelijke loop had en dat je je daar maar beter goedschiks naar kon voegen? Ook zijn dialectische tegenstelling tussen een ‘persoonlijke opvatting’ over Rawie, dat hij een beunhaas is, en die ‘objectieve’ benadering waar wij dus geen kritiek op mogen hebben omdat we ons niet tegen de geschiedenis dienen te verzetten, is typerend voor de grote verhalen van het modernisme en de avant-garde.

Nu was Joosten niet de enige deskundige die ontkende dat de avant-garde voorbij is. Met zijn naar mijn ‘persoonlijke’ mening intelligentere evenknie, de voormalig poëziecriticus van Het Financieele Dagblad en Amsterdamse hoogleraar Thomas Vaessens, schreef hij het boek Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen (2003). Daarin karakteriseerden ze de postmoderne poëzie als een avant-gardebeweging, alsof het postmodernisme niet al jaren eerder - objectief - afscheid had genomen van deze manier van denken. En alsof dezelfde gewezen NRC Handelsblad-criticus die Joosten zo verontwaardigd in Parmentier aanhaalde dat niet reeds tien jaar eerder had uitgelegd in een boek met de postmodern ironische titel Steeds mooier! En alsof ten slotte de filosoof Jean François Lyotard niet reeds in La condition postmoderne van 1979 had verkon-

[p. 4]

digd hoe dat moderne avant-gardegeloof in vooruitgang moreel was uitgehold!

Wonderlijk tafereel kortom, die postmoderne voormalige critici die een postmoderne dichter beschimpen en zich daarbij bedienen van een wat oudbakken modernistische retoriek. Ze hanteren wat in hun termen een anachronistische redeneerwijze heet en doen denken aan jagers die tegen de jacht demonstreren door hun geweren met veel lawaai in de lucht leeg te knallen.

Ik geef toe dat Thomas Vaessens, toen hij zijn geweer had leeggeschoten, eens goed om zich heen heeft gekeken. In zijn veelzijdige Ongerijmd succes. Poëzie in een onpoëtische tijd (2006) bekende hij onder het kopje ‘Zelfkritiek’ dat Joosten en hij zich in hun poging tot geschiedschrijving hadden laten meeslepen door avant-gardistische retoriek.

Maar terug naar Rawie. Want de kwestie achter deze discussie is de vraag, of poëzie van deze tijd moet zijn, en zo ja, wat deze tijd dan is. Het beeld dat Rawie slechts een soort negentiende-eeuwse dichter is lijkt me te simpel. Waarom kun je hem geen postmodernist noemen, of beter: waarom zou je zijn poëzie niet als een postmodern hedendaags verschijnsel zien?

Om te beginnen behoren zijn gedichten tot een ‘weefsel’ van poëzie door de vertalingen die hij in zijn werk opneemt van bekende en minder bekende klassieke dichters. Die dichters lijken sterk op Rawie en dat komt niet alleen door zijn vertaling - het komt ook door de keuze die hij maakt. In de bundel Geleende tijd (1999) bestaat zelfs de helft van de gedichten uit vertalingen van oude dichters zoals Luis de Góngora en Giacomo da Lentini, of nieuwere als Alexander Blok. Zo lukt het hem, in postmodern jargon uitgedrukt, zijn teksten ‘in te schrijven’ in andere teksten. Rawie geeft aldus aan, in de woorden van Derrida, dat betekenis nooit vastligt, er is geen nulpunt in schrijven, ervaren en lezen. (Vaessens en Joosten noemden dat in hun boek ‘de onbeëindigbaarheid van de interpretatie’, een uitdrukking waarbij de poëzie plotseling heel ver weg lijkt.)

Een voorbeeld van het belang van vertalingen voor het begrijpen van Rawis werk is zijn omzetting van een sonnet van Francisco de Quevedo uit Geleende tijd, die aldus begint:

Na zoveel blindelings verspilde tijd,
zoveel in duisternis doorwaakte nachten;
na zoveel steeds dezelfde jammerklachten
en zoveel zuchten van zwaarmoedigheid

Op dit zuchtend allitereren volgt nog een kwatrijn met vier keer ‘zoveel’, en dan in regel negen de fraaie wending ‘heb ik ten langen leste niets in handen’. Deze wending is zo fraai omdat het ‘niets’ een enorm accent krijgt door het ritme en de plaats waar het staat. Dit gebeurt niet precies zo in het Spaans, waar het accent op de eerste lettergreep valt en hetzelfde op een andere manier bereikt: ‘sólo se queda entre los manos mías’. Door Rawies vertaling lees je Quevedo net iets anders, met een radicalere tegenstelling. Nu staat ‘niets’ tegenover het herhaalde ‘zoveel’ in plaats van het Spaanse ‘enkel’ of ‘slechts’ tegenover zoveel ‘zoveel’.

De betekenisverschuiving gaat echter verder dan dit detail, want door al die vertalingen in de bundel worden de Nederlandse gedichten opgenomen in een geheel dat ze tot klassieke verzen maakt. Dat lukt omdat Rawie technisch zo goed is en een klassieke toon heeft. Menigeen doet die toon trouwens af als kitsch, en soms terecht. Wil je deze kitsch - of schijn van kitsch - als criticus waarderen, dan kun je ofwel proberen daar doorheen te kijken, ofwel een cynische houding aannemen en Rawie toejuichen zoals de nichten-scene ooit deed bij de Zangeres zonder Naam. Maar Rawie is te goed om hem als postmoderne camp af te doen. Misschien moet je hem daarom proberen wat minder vooringenomen lezen.

Ik weet niet zeker of dat de voormalige poëziecriticus van De Standaard lukt. Een recensie van Joosten over de zojuist genoemde bundel (in De Standaard van 20 januari 2000; nu leesbaar op www.geocities.com/siebrenkuipers/rawiegel.html) eindigde met: ‘Rawies gedichten [zijn] ijskoud, pure nep en een product van totaal liefdeloze desinteresse in alles en iedereen.’ Zulke zinnen klinken als het hamertje-tik van een boos kind.

Een tweede reden om Rawie als postmodernist is de hier genoemde camp. Menig criticus

[p. 5]

vindt zijn werk kitsch (of pure nep). Volgens de Volkskrant-criticus Piet Gerbrandy is Rawie ‘een Toon Hermans voor halfintellectuelen’ en Jaap Goedegebuure noemde zijn poëzie in de Haagsche Courant van 14 mei 2004 ‘onwaarachtig’. Dit zou tot de conclusie kunnen leiden dat Rawies werk een kolfje naar de hand van onze postmoderne critici is, want kitsch is het tegenovergestelde van het door postmodernen zo gewantrouwde echt en authentiek.

Maar zo postmodern zijn Vaessens en Joosten nu ook weer niet. Ze zijn tegen kitsch en kiezen, als ze het over het problematiseren van ‘oorspronkelijkheid’ hebben, liever hun held Dirk van Bastelaere als voorbeeld, want die past beter in hun strijdbare avant-gardepostmodernisme.

Dat Rawie toch echt tot de harde kern van postmodernisten behoort, blijkt ook uit een andere trek van zijn werk. Alleen heeft dat aspect niets te maken met de inhoud van zijn gedichten, iets dat een hedendaagse literatuurwetenschapper meestal toch al weinig kan schelen. (Sterker nog, bij de letterenstudie

[p. 6]

verhoogt dat je geloofwaardigheid, want sinds de autonomie van de literatuur ontmaskerd is, praten academici liever over sociologie en over het ‘literaire veld’ dan over wat er in een gedicht staat en hoe het er staat.)

Ik doel op het succes van Rawie, die weliswaar niet de miljoenenoplage van Nel Benschop haalt maar toch wel een veelvoud verkoopt van de meest succesvolle andere dichters. Voor avantgardisten was succes bij het grote publiek altijd verdacht, en dit geldt ook voor een hard-liner als Jos Joosten. In werkelijkheid sluit zulk dichterschap echter mooi aan op de door postmodernen altijd zo bejubelde versmelting van massa- en elitecultuur. Het verbaast me daarom dat Thomas Vaessens ‘het fenomeen Rawie’ in Ongerijmd succes vrijwel onbesproken laat. Misschien omdat het hier om gerijmd succes gaat.

En ten slotte is er nog een reden om Rawie een postmodernist te noemen, al gaat het om een in de literatuurwetenschap minder vaak gebruikt argument: Rawie schrijft gedichten die niet van deze tijd zijn. Dat is voor de avant-gardist vanouds onacceptabel. De filosoof Arthur Danto heeft voor de beeldende kunsten echter betoogd dat het sinds enkele decennia niet meer mogelijk is om kunst ‘van deze tijd’ te maken, simpelweg omdat de kunst als ‘kunstgeschiedenis’ die langs een historische lijn van periode naar periode voortschrijdt aan haar einde is gekomen. Hij ziet dat als een bevrijding en variërend op Karl Marx schrijft hij dat je voortaan 's ochtends een abstract kunstenaar kan zijn, 's middags een fotorealist en 's avonds een minimale minimalist.

De betekenis van deze opvatting is aanzienlijk. Dat kunst nog betekenis zou hebben op grond van het moment waarop ze verschijnt, is sinds dit ‘einde van de kunst’, die eigenlijk het einde van de avant-garde is, een mythe. Iedereen kan nu maken wat hij wil, in stijlen van vandaag of gisteren. In het visionaire, al in 1974 geschreven De kinderen van het slijk. Van de romantiek tot de avant-garde schreef de Mexicaanse dichter en Nobelprijswinnaar Octavio Paz: ‘Er gebeurt meer en alles gebeurt bijna tegelijkertijd. Versnelling is versmelting: alle tijden en alle ruimten vloeien samen in één hier en één nu.’

Deze postmoderne opvatting van de (kunst)geschiedenis is niet de mijne maar ze maakt het wel begrijpelijk dat het tegenwoordig mogelijk is om elke oude of nieuwe versvorm en elk onderwerp naar eigen voorkeur te kiezen, en ze naar hartelust te kopiëren of nieuw leven in te blazen. Rawie schuwt de klassieke versvormen niet. Zo bestaat Woelig stof (1989) voor meer dan de helft uit sonnetten, een vorm die sinds de Vijftigers had afgedaan met Luceberts roemruchte persiflage in Apocrief (‘Ik / Mij / Ik / Mij / Mij / Ik / Mij / Ik’ etc.) en met Gerrit Kouwenaars verzuchting over de impasse in de poëzie, waarin dichters zich volgens hem hoofdzakelijk nog bezighielden ‘met de boezem van hun geliefden in twee kwatrijnen en twee terzinen glad te strijken’. In de jaren zeventig flakkerde de sonnetvorm weer even op door dichters als Gerrig Komrij, Jan Kal en Jan Kuijper, en achteraf zou je kunnen volhouden dat in die wedergeboorte van het sonnet zich al de posthistorische ervaring aankondigde, die de literatuur van het avant-gardistische keurslijf zou bevrijden. Het is niet louter toeval dat menig literaire geschiedschrijver juist in die jaren het postmodernisme in de Nederlandse literatuur laat beginnen. (Het is nu ook niet meer zo vreemd om Komrij en Kuijper met terugkerende blik als postmoderne dichters te zien.)

Toen Jean Pierre Rawie in 1979 debuteerde met Het meisje en de dood, voor de helft sonnetten, paste hij naadloos in dat tijdsbeeld. Ook vanwege de toenmalige neoromantiek (de titel verwijst natuurlijk naar Schuberts ‘Der Tod und das Mädchen’), waarin de ironie hoogtij vierde. Het sonnet wist zich weliswaar niet op een breed front te herstellen maar Rawie bleef sonnetten schrijven, en rondelen en kwatrijnen bovendien. Dat maakte in de jaren tachtig misschien nog de indruk van iemand die vergeten was zijn lange haar af te knippen, alleen is het een paar decennia later niet meer zo simpel. Rawie was toen al posthistorisch, en nu zien we dat pas.

Voor zo'n posthistorische diagnose kun je ook gewoon van Rawies poëzie uitgaan. Een dichter die zozeer van de ijdelheid van elk streven is

[p. 7]

vervuld, hoeft zich niet veel aan te trekken van de eisen van de tijd. Zo iemand lacht om het sprookje van de avant-garde, die grijnst om de mythe van het modernisme, die laat zich niet opjutten door de nieuwste ontwikkelingen. Gebeurt niet steeds hetzelfde en is niet alles in een ommezien voorbij?

Rawie voelt zich niet gedwongen om ‘de kanker van de tijd’ in vrije verzen digitaal bewegend op zijn website te vertonen. Hij kan zich evengoed een zandloper veroorloven, getuige het gelijknamige sonnet, dat zo begint: ‘Ik keer het tijdglas telkenmale om, / alsof ik wat ik weet nog wil bewijzen; / ik lijk het “hoe” te zien, maar het “waarom”/ maakt dat de haren mij te berge rijzen.’

Geen bijster sterke regels. Voor de postmoderne lezer (en niet de postmodern vermomde rigide avantgardist) biedt ‘intertekstualiteit’ hier echter uitkomst. Want Rawie neemt in dezelfde bundel een vertaling op van het sonnet ‘Zandloper’ (Orologio da polvere), van de zeventiende-eeuwse Italiaanse dichter Ciro di Pers. De kwatrijnen luiden:

Het stof valt in gestage regelmaat
en toont hoe jaar en dag per uur verglijden,
maar ach, er is geen stonde zonder lijden
die zich het wrede lot ontwringen laat.

Die twee verbonden glazen geven aan
hoe elke wieg verwant is aan de grafzerk;
met recht dat woelig stof en breekbaar glaswerk
het eind voorzeggen van ons triest bestaan.

Het zand, het woelig stof (polve inquieta) voorspelt dat we tot stof zullen wederkeren. (En Rawie beklemtoont dit elders: de titel ‘Zand-

[p. 8]

loper’ komt nog een keer in de bundel voor en het ‘woelig stof’ nog verschillende malen.) De boodschap is eenvoudig en de vorm zo afgewerkt dat je vergeet hoeveel vakmanschap erin steekt. Is het vlak, kleurloos en algemeen? Dat valt niet te ontkennen. Alleen, is Quevedo vlak, Góngora kleurloos, is Alexander Blok te algemeen? En hoe zit het met Baudelaire? Of mag je hun werk niet vertalen?

Kijk, hier wordt het interessant. Als je historisch leest, zijn het ook in vertaling grote dichters. Maar zet er de naam Jean Pierre Rawie onder - en het lijkt plots wel kitsch. Voor de niet-postmodernist, of voor de namaakpostmodernist.

Niettemin blijft er bij dit alles wel een reëel probleem over. Soms bekruipt je het gevoel dat poëzie die in deze tijd voor de eeuwigheid wordt geschreven verder van ons afstaat dan we zouden willen. De gedichten van Rawie maken ons bewust van de taaie modernistische norm, die verlangt dat kunst op een of andere manier in de eigen tijd verankerd is.

Denk eens aan de Groningse fijnschilder Henk Helmantel of aan die wonderlijke en knappe Brabantse geestverwant Cornelis le Mair. De laatste schildert olieverf op doek met een zeventiende-eeuwse techniek, en zeventiende-eeuwse taferelen: stillevens, landschappen, portretten. Is het goed? Ja. Is het kitsch? Ja. Zou ik het aan de muur hangen? Ik weet het niet. Kopen? Nee. Is het van deze tijd? Nee. Ja. Dat hangt ervan af, of je het ziet als een postmoderne stijl (die evenzeer kan bestaan als Le Mair zich daar niet van bewust is of wanneer hij zich daartegen verzet) of als een hedendaags werk waaraan je allerlei eisen stelt die deels avantgardistisch zijn, maar deels romantisch.

Dit maakt alles in feite nog ingewikkelder. Want wat bij deze Le Mair opvalt, valt ook bij Rawie op: het is romantische kunst. Le Mairs werk doet vaak aan de Prerafaëlieten denken en Rawies poëzie aan de negentiende eeuw, aan Baudelaire soms en op mindere momenten wel eens aan Piet Paaltjens. Paaltjens kwam trouwens met het maximale aantal van tien gedichten in de canoniserende bloemlezing van Gerrit Komrij (en Rawie met zeven).

Romantische kunst is, na het postmodernisme, in retrospectief ook postmodern geworden. Want de romantiek vond de authenticiteit uit, waarmee de onechtheid ontstond. De romantiek begon het verleden na te bootsen in een explosie van neostijlen. De romantiek kreeg aandacht voor de volkskunst die nu massacultuur heet, en voor cross-over en voor intertekstualiteit. Of is het postmodernisme juist romantisch? Want die romantiek was eerder.

Zou het niet beter zijn eens over die romantiek na te denken, in plaats van te blijven tamboereren op de decennialang uitgemolken tegenstelling tussen modernisme en postmodernisme? Voor de laatste gelovigen van de avant-garde zijn het verwarrende tijden. Zelfs het postmodernisme heeft zijn beste jaren achter de rug.

Wordt het dan misschien geen tijd om de postmoderne problemen die Vaessens en Joosten signaleerden - coherentie, moraal, identiteit, oorspronkelijkheid, intuïtie, volmaaktheid en autonomie - serieuzer te doordenken dan zij deden in hun Postmoderne poëzie in Nederland en Vlaanderen? Moet Joosten de voor hem zo belangrijke loop van de geschiedenis niet wat beter in de gaten houden, of zal hij binnenkort in het kielzog van zijn medeauteur ontdekken dat die niet bestaat en om allerlei redenen slechts aan anderen dwingend wordt opgelegd? Of dat de geschiedenis voorzover zij bestaat hem opslokt in vergankelijkheid, zoals Rawie al had voorspeld?

Het is lovenswaardig dat neerlandici in de filosofie grasduinen, en als ze nog even doorgrazen zullen ze merken dat het postmodernisme daar inmiddels voorbij is. Vaessens Ongerijmd succes stemt wat dat betreft hoopvol.

En wat gebeurt er als we de tegenstelling tussen postmodernisme en avant-garde nu eens inderdaad vergeten en ons afvragen hoe de poëzie van Rawie er zonder zulke schema's uitziet? Dan wordt Rawie een romantisch dichter. Daarin staat hij niet alleen. Het zal knap lastig zijn een dichter aan te wijzen voor wie dat niet opgaat.