Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 39]

Gods land voor een dildo
Pocahontas en de verjaardag van de VS
door Thomas Bersee

1607 was wat je noemt een interessant jaar. In Holland bracht Admiraal Maetelief drie Molukse jongens terug uit de Oost om hier opgeleid te worden als tolk, terwijl in Vlissingen Michiel de Ruyter werd geboren, bij Gibraltar admiraal Van Heemskerck de Spaanse vloot versloeg, in Leiden Rembrandt van Rijn zijn eerste verjaardag vierde, en tussen Purmerend en Alkmaar begonnen werd met het droogmalen van de Beemster. Dat laatste was niet zonder belang: de geometrische indeling van de Beemster op basis van zuivere vierkanten zou later model staan voor het stratenplan van New York.

Maar zover was het nog niet toen in datzelfde jaar in Engeland een tsunami tweeduizend slachtoffers maakte en Shakespeare met The Life of Timon of Athens zijn minst begrepen toneelstuk schreef. In Italië werd in Mantua in het paleis van de aartshertog voor het eerst de opera Orpheus van Monteverdi opgevoerd, terwijl Caravaggio zijn ‘Salomé met het hoofd van Johannes de Doper’ schilderde nadat hij een jaar eerder tijdens een partijtje tennis zijn tegenstander had vermoord bij een twist om een discutabel punt. In Duitsland registreerde Johannes Kepler een vreemd hemellichaam dat later bekend zou worden als de Komeet Halley, terwijl in Brabant Jan Verdict van Bornem bij wijze van embryonale hypotheekaftrek een rente gaf op zijn hofstede bij de Pandgatmolen in Oppuurs.

En juist in dit toch al veelbewogen jaar 1607 zetten drie bescheiden Engelse zeilschepen in opdracht van de English Virginia Company koers naar Amerika. Het waren de Susan Constant (de grootste van het stel, met een kiellengte van ruim 32 meter), de Godspeed en de Discovery (een klein fluitschip naar Hollands model). In totaal waren er 144 man aan boord - één persoon overleed onderweg, zodat er 143 in de Nieuwe Wereld arriveerden. Daarvan was volgens de meegezonden voormalig legerman Captain John Smith de helft ‘gentleman’ (hij bedoelde: nutteloos voor echt werk). Hun doel was simpel (goud vinden, en als het even meezat ook een zeeweg naar de Oost), maar met hun onbezonnen hebzucht zouden zij de loop van de geschiedenis veranderen.

Op 13 mei gingen de boten voor anker in de monding van James River. De bemanning keek verlangend naar de kust van Virginia, het beoogde kolonisatiegebied dat was vernoemd naar koningin Elisabeth 1, The Virgin Queen, en voor het eerst in kaart was gebracht door Sir Waker Raleigh in 1584 (na een even kortstondige als mislukte poging tot kolonisering door de Spanjaarden). De volgende dag zetten de mannen voor het eerst voet aan land en na twee weken werd begonnen aan de bouw van een houten fort. Het zou de eerste permanente Britse nederzetting in de Nieuwe Wereld zijn, en James Fort, zoals de vestiging werd genoemd naar de Engelse koning James 1, geldt dan ook als het beginpunt van wat later de Verenigde Staten van Amerika zouden worden.

Nu ja, dat klinkt grootser dan het was. In feite hing de onderneming vanaf het begin aan een zijden draad. De ‘gentlemen’ die de oversteek hadden gewaagd, bleken inderdaad niet erg geschikt voor het rauwe kolonistenleven, en van de oorspronkelijke 104 of 105 mannen die zich in Virginia vestigden, waren er na acht maanden nog slechts 38 in leven. Net op tijd kwam er in 1608 versterking: in januari arriveerden 120 nieuwkomers, en in april nog eens 40. Aan het einde van dat jaar klopten 70 nieuwe immigranten aan de poort, onder wie twee vrouwen alsmede acht Duitsers en Polen. In augustus 1609 volgden 400 nieuwe im-

[p. 40]

migranten waaronder meer vrouwen en ook kinderen.

Hoe dan ook, het is niet helemaal ten onrechte dat door historici wordt beweerd dat als het kleine driehoekige fortje (dat al snel uitgroeide tot Jamestown) er niet was geweest, de Nieuwe Wereld waarschijnlijk door Spanje en Frankrijk zou zijn opgedeeld. In dat geval zou de wereld er nu waarschijnlijk heel anders uitzien, en zou in elk geval niemand ooit van de Verenigde Staten hebben gehoord.¹

Sinds 1807 wordt de stichting van Jamestown elke vijftig jaar gevierd. Dit jaar is de 400ste verjaardag, en dat moet een grootse gebeurtenis worden. Aan de voorbereiding is meer dan tien jaar gewerkt en er is voor dertig miljoen dollar sponsorgeld opgehaald. De viering zal meer dan een jaar duren maar het hoogtepunt zal het verjaardagsweekend zijn van 11-13 mei.

Deze grootse aanpak van de Jamestown-viering is niet nieuw. Voorheen pakte men ook al breed uit. In de feestgids van 1907 stond bijvoorbeeld zonder understatement: ‘Het Verre Oosten heeft Mekka, Palestina heeft Jeruzalem, Frankrijk heeft Lourdes en Italië heeft Loretto, maar de enige heiligdommen in Amerika zijn de altaren van patriottisme [...] de eerste en meest eminente is Jamestown, de bakermat van Virginia, en Virginia is de moeder van onze geweldige Republiek.’² En vijftig jaar geleden werden de feestelijkheden opgeluisterd door de versgekroonde Engelse koningin Elizabeth ii die toen haar eerste officiële staatsbezoek aan de Verenigde Staten aflegde.

Dit jaar zal Elisabeth samen met Prins Philip wederom aanwezig zijn, en dan in gezelschap van het presidentiële echtpaar George en Laura Bush. Naast hen worden nog ongeveer twee miljoen bezoekers verwacht. Plaats van handeling is het historische park rondom Jamestown. Het aardige is dat enkele jaren terug, na koortsachtig speurwerk en met de hulp van oude Nederlandse kaarten uit het Rijksarchief, de resten van het fort zijn teruggevonden en dat deze nu te bezichtigen zijn.³

Erevoorzitter van het herdenkingsjaar is voormalig opperrechter Sandra Day O'Connor. Op een speciale website bericht zij met gepaste plechtigheid: ‘Dit is het eerste grote nationale moment in de 21ste eeuw. [...] We zullen onze dankbaarheid betuigen voor de samenbindende erfenis van de democratie, van vrij ondernemerschap, en van de culturele diversiteit die in het voorjaar van 1607 voor het eerst op dit continent wortel schoten in Jamestown. Deze unieke once in a lifetime gebeurtenis van het vierhonderdjarige bestaan van Amerika zal [...] iedereen helpen om de grondslag van onze natie beter te begrijpen terwijl wij verder werken aan de toekomst van ons land.’⁴

Dit zijn grote, misschien wel ronkende woorden, maar ze passen wel bij Jamestown, want hier wortelt niets minder dan de ontstaansmythe - antropologen noemen dat Gründungsmythe - van de Verenigde Staten. En wie de VS wil begrijpen, wie het optimisme, de naiviteit, het geweld en de energie van dat land wil begrijpen, wie de goede en soms desastreuze effecten van die cocktail wil begrijpen, kortom wie wil begrijpen waarom deze natie presidenten voortbrengt zoals Washington en Roosevelt, maar ook zoals Reagan en Bush, en waarom Amerikanen zich dood vechten in goede oorlogen (zoals wo i & wo ii) maar ook ten onder gaan in slechte oorlogen (Vietnam en Irak), die kan er niet aan ontkomen deze oorsprongsmythe te doorgronden.

Het gaat hier om de mythe die onlosmakelijk met Jamestown is verbonden: de geschiedenis van de wonderschone indiaanse prinses Pocahontas die haar eigen leven riskeerde om een blonde Engelsman te redden.⁵ In de VS kan vrijwel elke kleuter het verhaal van Pocahontas moeiteloos vertellen. Zij bracht voedsel naar de hongerende kolonisten in Jamestown en zij zou hen hebben gewaarschuwd voor indiaanse aanvallen. Bovenal redde zij het leven van Captain John Smith (een ruwe bolster met blanke pit die ooit als huursoldaat voor de Hollanders tegen de Spanjaarden had gevochten). Toen stamgenoten van Pocahontas over hem heen gebogen stonden om met knuppels zijn hersens in te slaan, zou zij zich op hem

1 James Horn, A Land As God Made It; Jamestown and the Birth of America (New York 2005); Robert Appelbaum & John Wood Sweet (red.), Envisioning an English Empire; Jamestown and the Making of the North Atlantic World (Philadelphia 2005).

2 Avery Chenoweth, Empires in the Forest; Jamestown and the Beginning of America (Londen 2006).

3 William M. Kelso, Jamestown; the buried truth (Charlottesville 2006).

4 Zie www.jamestown2007.org en www.jamestown1607.org.

5 Alexander Brown, The First Republic in America; an account of the Origin of this Nation (Boston 1898); Henry A. Murray (red.), Myth and Mythaking (Boston 1960).

[p. 41]

geworpen hebben om de slagen af te weren, waarna men zijn leven spaarde en vrede werd gesloten.

Volgens het verhaal werden Pocahontas en Smith vervolgens de Amerikaanse versie van Romeo en Julia. Hun liefdesgeluk liep pas stuk toen het onderlichaam van Smith zwaar gehavend raakte omdat door onbekende oorzaak het buskruit in zijn buideltas ontplofte. Hij moest terug naar Engeland voor medische verzorging en kwam nooit weerom. In de veronderstelling dat hij op zee was omgekomen, trouwde Pocahontas met weduwnaar John Rolfe en hielp hem om de tabaksteelt op poten te zetten waardoor de noodlijdende kolonie toch nog levensvatbaar werd.

Om haar inburgering helemaal af te maken, liet zij zich dopen met de naam Rebecca en trad toe tot de Anglicaanse kerk. In 1616 reisde het multiculturele echtpaar samen met hun zoontje Thomas af naar Engeland voor een bezoek aan koningin Anne en koning Jacobus i. In de Oude Wereld had Pocahontas nog een vluchtig weerzien met Smith, maar zij bleek niet bestand tegen Europese ziektekiemen en stierf korte tijd later op tweeëntwintigjarige leeftijd.

Net als in zovele oorsprongsmythen uit oude en nieuwe tijden, zijn in dit verhaal historische elementen vrijelijk vermengd met fictie. Pocahontas (ook Matoaka genoemd) heeft wel degelijk bestaan, hoewel over haar jonge jaren vrijwel niets bekend is. Zij was een dochter van Powhatan (of Wahunsunacock), leider van Algonquian indianen die in de nabijheid van Jamestown leefden. Zij was ongeveer elf jaar oud toen de blanken kwamen en zal captain Smith mogelijk gezien hebben toen die zijn opwachting maakte in Werowocomoco, de nederzetting waar Powhatan resideerde. Het incident met de knuppels is door Smith zelf bericht, maar in een vele jaren later geschreven brief (en nimmer in zijn boeken over de expeditie) en - als het al waar is - kan het wellicht ook iets te maken hebben met een welkomstritueel van de Algonquians, die aanvankelijk vreedzaam reageerden op de nieuwkomers.⁶

Toen de relaties verslechterden werd Pocahontas door de kolonisten gegijzeld en ingezet als chantagemiddel voor voedselleveringen. Tijdens haar bijna twee jaar durende gevangenschap werd zij gekerstend, gedoopt met de naam Rebecca, en tot echtgenoot genomen door de tabaksplanter John Rolfe (haar eigen opvattingen over een en ander zijn geheel onbekend). Tezamen met een groep indianen ging het nieuwe echtpaar naar Engeland om potentiële kolonisten te overtuigen van de vreedzame omstandigheden, en bij die gelegenheid ontmoette ze inderdaad de koning (bij een uitvoering van Ben Jonsons The Vision of Delight) en ook kapitein Smith. Nauwelijks begonnen aan de terugweg naar Virginia, overleed ze in 1617 in Gravesend in de monding van de Theems.

Zeker is ook dat vele blanke notabelen van Virginia en de VS later verwantschap hebben geclaimd met hun Gründungs-heldin Pocahontas, via de nakomelingen van haar zoontje Thomas. Het gaat dan bijvoorbeeld om Edith Wilson, de echtgenoot van president Woodrow Wilson, George Wythe Randolph, Pauline de Rothschild, en sommige overijverige genealogen traceren zelfs (abusievelijk) de wortels van de familie Bush terug tot Pocahontas.⁷

De mythe van Pocahontas is in de VS nog steeds springlevend en heeft ook politieke relevantie, niet in de laatste plaats omdat ze zo pijnlijk botst met de historische werkelijkheid. De oevers van de James River werden immers niet het toneel van multiculturele liefde, maar de toegangspoort voor een van de grootste volksverhuizingen in de menselijke geschiedenis. Vanaf de dag van de landing werden de indianen door de kolonisten stap voor stap teruggedreven. Maar de nieuwkomers introduceerden in 1619 met hun House of Burgesses ook de eerste bescheiden vorm van democratisch zelfbestuur op het Amerikaanse continent. Een maand daarna bracht een Hollands slavenschip de eerste lading Afrikanen, die geruild werden voor proviand en aanvankelijk als goedkope arbeidskrachten en later als slaven aan het werk werden gezet.

Omstreeks 1680 woonden er in Virginia al 150.000 Britten met ongeveer 7000 slaven, die

6 Lemay, J.A. Leo, Did Pocahontas Save Captain John Smith? (1992); Paula Gunn Allen, Pocahontas; Medicine Woman, Spy, Entrepeneur, Diplomat (New York 2003); Camilia Townsend, Pocahontas and the Powhatan Dilemma (New York 2004); Helen C. Rountree, Pocahontas, Powhatan, Opechancanough: Three Indian Lives Changed by Jamestown (Charlottesville 2005).

7 Robert S. Tilton, Pocahontas; The Evolution of an American Narrative (New York 1994). Toen Edith Bolling Wilson, de vrouw van president Woodrow Wilson als first lady in 1919 haar man vergezelde naar de Vredesconferentie in Parijs, nam zij aanstoot aan de hautaine houding van een Franse aristocraat. Hoe durfde hij haar zo neerbuigend te bejegenen, klaagde zij, wist hij dan niet dat zij ‘een directe afstammeling van een prinses’ was en behoorde tot ‘de echte adel in Amerika’. Verder bericht de auteur dat de familie Bush wel rechtstreeks afstamt van de Pilgrim Fathers maar met Pocahontas slechts verbonden is via een niet bloedverwante zijtak.

[p. 42]

voornamelijk in de tabaksteelt werkzaam waren. Tot in de jaren zestig van de vorige eeuw had de zwarte bevolking in Virginia geen stemrecht en waren gemengde huwelijken verboden. Het lot van de indianen was ook weinig opbeurend. Nog voor het einde van de 17de eeuw was de inheemse bevolking in Virginia al tot een tiende teruggebracht, en toen moesten de grote indianenoorlogen nog beginnen.

Geen wonder dat er enige vrees bestond dat de Native Americans (die al niet erg enthousiast waren geweest over de viering van het Columbusjaar in 1992 die de vierhonderdste verjaardag van de ‘ontdekking’ van Amerika markeerde) de Jamestown-verjaardag zouden boycotten. De organisatoren hebben er dan ook alles aangedaan om de resterende indiaanse bewoners van de regio over de streep te trekken. Allereerst werden ze gepaaid met officiële formuleringen zoals ‘wij beschouwen Jamestown als de wieg van de Amerikaanse democratie, en die wieg was bij de indianen in Virginia in goede handen’. Voorts kregen de afstammelingen van de ‘First Tribes’ geld - veel geld - in het vooruitzicht gesteld om een eigen activiteitenprogramma over hun eigen geschiedenis en cultuur te maken.

Niettemin hadden de indianen vele jaren van onderling overleg nodig, en pas toen het federale organisatiecomité aan hun wens tegemoetkwam om de naam van de verjaardag te veranderen van ‘celebration’ in ‘commemoration’ gingen zij overstag. Als een gebaar van goede wil werd afgelopen zomer een delegatie van 55 indianen uit Virginia gefêteerd op een ‘officieel staatsbezoek’ naar Engeland.⁸ Namens koningin Elizabeth werden de delegatieleden verwelkomd door leden van het Hogerhuis en werden ze uitvoerig bedankt voor het feit dat hun voorouders de Engelse kolonisten zo gastvrij hadden ontvangen. Hoogtepunt van de reis was het bezoek aan het graf van Pocahontas in Gravesend.

Overigens bracht dit bezoek nog meer twijfels bij de Native Americans aan het licht. De voorzitster van de Virginia Council on Indians, Karenne Wood, legde op een seminar uit dat Pocahontas in indiaanse kring een discutabele faam geniet. Zij sprak: ‘Onze relatie tot Pocahontas is nogal gecompliceerd. [...] Het is moeilijk te achterhalen wat haar motieven moeten zijn geweest, maar hoe dan ook, wat ze ook had gedaan, het zou altijd fout zijn geweest.’ - Wood doelde erop dat veel indianen Pocahontas beschouwen als een slinkse verrader die sliep met de vijand.

Hoewel er in historische zin niets bekend is over een liefdesaffaire, en Smith er in zijn memoires ook met geen woord naar verwijst, is het duidelijk dat de mythe van Pocahontas juist door de erotische lading zo'n explosieve kracht heeft. Toegegeven, zij is al in de 18de eeuw in haar zedige, kuise en moreel hoogstaande gedaante deel geworden van de Amerikaanse kinder- en schoollectuur. En ja, zij is als bekeerde ‘nobele wilde’ ook snel tot heldin van christelijk Amerika geworden, en reeds in de negentiende eeuw kon men in bladen als Christian Observer en Family Magazine roerende beschrijvingen over haar doop aantreffen. En zeker, zij wordt als sterke vrouw eveneens in diezelfde negentiende eeuw in bladen zoals Lady's Weekly Misccellany ten voorbeeld gesteld aan de blanke tweede sekse in de Nieuwe Wereld. Dat neemt niet weg dat in de Amerikaanse cultuur een sterke onderstroom is te zien die onverbloemd aanduidt waar de mythe au fond over gaat. Die gaat over seks namelijk, interraciale seks, multiculturele seks, onderdrukkende seks, verzwegen seks, maar in elk geval over seks.

Vooral vanaf het einde van de 18de eeuw zijn er tientallen boeken, verzen en niet in de laatste plaats drama's over Pocahontas geschreven, en steeds wankelt het beeld tussen enerzijds de maagdelijke prinses en Amerikaanse stammoeder, en anderzijds de naakte natuurvrouw zonder inhibities. Zelfs in de meest zedige verhandelingen is de hunkering zelden van de lucht.

Opmerkelijk genoeg werden de eerste toneelstukken over Pocahontas in Duitsland geschreven, zoals Johann Wilhelm Rose's Pocahontas, Schauspiel mit Gesang uit 1771 en Carl Friedrich Scheiblers Leben und Schicksale der Pokahuntas, einer edelmuthigen Americanischen Prinzessin; eine wahre und lehrreiche Ge-

8 Zie de berichtgeving en de blogs in de Richmond Times-Dispatch (www.timesdispatch.com) en ‘Virginia Indians Embark on Historic Trip to England’ op http://usinfo.state.gov/ (12 july 2006).

[p. 43]

schichte uit 1781, en de Romantiek zal daaraan niet vreemd zijn geweest. De invloedrijkste van de Amerikaanse drama's is waarschijnlijk The Indian Princess uit 1808 van James Nelson Barker, die zijn stuk de niet mis te verstane ondertitel La Belle Sauvage meegaf. En een eeuw later, in 1918, was er Philip Moellers Pokey - or the Beautiful Legend of the Amorous Indian.

En uit datzelfde jaar komen misschien wel de mooiste poëtische strofen over Pocahontas. In zijn gedicht ‘Cool Tombs’ schreef Carl Sandberg: ‘Pocahontas' body, lovely as a poplar, sweet as a red haw in November or a pawpaw / in May, did she wonder? Does she remember?... in the dust, in the cool tombs?’ En de ‘jazz-poet’ Hart Crane die al in 1927 het gedicht ‘Powhatan's Daughter’ had gepubliceerd, nam in zijn bekende ‘The Bridge’ uit 1930 geen blad voor de mond met zijn passage over Pocahontas als ‘the natural body of American fertility’ en als symbool van het nog maagdelijke continent: ‘like a woman ripe, waiting to be taken... our native clay... red, eternal flesh of Pocahontas.’⁹

Maar er was niet alleen literaire erotiek. In 1958 bezong Peggy Lee op niet mis te verstane zwoele toon de ‘very mad affair’ tussen Pocahontas en Smith in het ultieme liefdeslied Fever, en in 1975 verzuchtte popicoon Neil Young in zijn song ‘Pocahontas’ zonder omwegen dat hij maar al te graag met de indiaanse het bed had willen delen. En hij was zeker niet de eerste blanke die dit soort gedachten koesterde. Al in 1805 had de Engelsman John Davis in zijn roman Captain Smith and Princess Pocahontas zijn fantasie de vrije loop gelaten. In zijn vertelling verbeeldde hij de Nieuwe Wereld als erotisch eldorado waar sensuele inheemse vrouwen stuiptrekkend van paringsdrift elkaar verdrongen om seks te hebben met oudere blanke mannen (zoals hijzelf). Uitvoerig verhaalde hij hoe het ravenzwarte haar van Pocahontas golfde over de gracieuze

9 Pocahontas werd behalve voor literatoren (zie voor een uitputtende lijst ‘The Pocahontas Archive op http://digital.lib.lehigh.edu/trial/pocahontas/index.php) ook een inspiratiebron voor talloze beeldend kunstenaars. Een van de bekendste afbeeldingen is de ‘Doop van Pocahontas’ in de Rotunda van het Capitool, de wandschildering die John G. Chapman in 1840 maakte in opdracht van het Amerikaanse Congres. De bekeerde Pocahontas is gekleed in een stralend witte japon, terwijl voor haar ‘heidense’ stamgenoten een bijna onzichtbare plek in de schaduw is weggelegd. Het schilderij toont zo de opname van Pocahontas in de blanke gemeenschap, terwijl de rest van haar volk, die in de weg stond van de Amerikaanse expansie, zonder schuldgevoel kon worden verdonkeremaand.

[p. 44]

welving van haar borsten, en nog meer woorden wijdde hij aan het moment dat zij haar zachte vrouwenboezem tegen de eenzame Engelse kapitein aandrukte. In de versie van Davis wees Smith overigens de avances van Pocahontas af en weigerde met haar te trouwen, hoewel zij - ondanks haar huwelijk met Rolfe - bleef smachten naar hem. En toen ze Smith in Engeland weer zag, omhelsde zij hem met grote innigheid, vol tranen en hunkerend naar zijn lichaam, om kort daarna te sterven van liefdesverdriet.

De seksualisering van Pocahontas kreeg in 1960 een hoogtepunt met The Sot-Weed Factor van de ‘metafictieve’ Amerikaanse auteur John Barth. Met de jaren zestig was de tijd gekomen voor satire en shockeren. In de roman van Barth is Pocahantas behept met een maagdenvlies dat zo onbreekbaar is dat het lijkt of het gemaakt is van gewapend beton. Menig indiaanse krijger was er al tegen te pletter gelopen en haar vader werd zo wanhopig dat hij Smith vraagt het karwei te klaren. Dit is geen boek voor tere zielen: Pocahontas wordt met haar benen wijd op een altaar van steen gebonden en Smith neemt zijn toevlucht tot ‘duivelskunsten’. Hij bereidt een liefdesdrank van bloem, kruiden en aubergine (het universele dildosymbool) om zijn ‘goddelijke apparaat’ in een monstrueuze erectie te krijgen.

Aan de lichaamsschokken, het verlekkerde gekreun en de grimassen op het gezicht van Pocahontas is te zien dat de operatie naar volle bevrediging verloopt. Pocahontas raakt zelfs zo in extase dat ze drie dagen tussen leven en dood zweeft voordat ze weer een beetje bijkomt. De literaire pointe die Barth hier lijkt te willen maken, is dat het maagdelijke Amerika niet zomaar voor een habbekrats werd verpatst, maar erger nog, dat Gods eigen land werd verkracht met een dildo.

Een stuk kuiser gaat het eraan toe in de Walt Disney tekenfilm Pocahontas uit 1995. Meer dan twee mondzoenen zijn er niet te zien - behoudens dan de voor een familiefilm opvallend bevallige vormen en het opvallend korte junglepakje van de hoofdpersoon. In het meest sensuele deel van de film wordt Smith door Pocahontas verleid om over de verborgen paden in het bos te rennen, van de zongerijpte bessen te proeven, te rollebollen in het hoge gras, en te genieten van het goede der aarde zonder daarbij steeds te denken over de geldelijke waarde van alles. Pocahontas is hier een mooi amalgaam van de moderne tijd geworden: een atletische superbabe met een ecologisch verantwoorde boodschap.

De Disney-film raakt aan het klassieke westerse thema van ontluikende volwassenheid, eerste liefde en de opstand tegen het ouderlijke gezag. Pocahontas weigert te trouwen met de stugge indiaanse krijger Kocoum die haar autoritaire vader voor haar heeft uitgezocht. Als een dwarse puber peddelt ze naar een ongewisse bestemming ‘voorbij de bocht van de rivier’, om daar tot verbijstering van haar vader te vallen voor de eerste de beste blonde boomstronk die voorbijkomt. De Engelse kolonisten worden afgebeeld als gajus dat louter naar de nieuwe wereld kwam om te stelen, te plunderen en indianen over de kling te jagen, slechts Captain Smith heeft een nobele inborst. Hun romance wordt voorgesteld als een soort West Side Story waarin de magische macht van de liefde alle intolerantie, culturele afgronden en etnische haat overwint.

In feite trakteert deze Pocahontas-versie ons op de typische paradoxen van onze tijd: een Amerikaanse multinational propageert een multiculturele, groene, bijna new-ageachtige wereldvisie. Zo wordt Smith na zijn betoog over al het moois dat de ‘beschaafde’ Engelsen aan de indiaanse ‘wilden’ kunnen leren terechtgewezen door Pocahontas, die hem als een strenge inburgeringsdocent voorhoudt: ‘Jij ziet de mensen pas als mensen, als ze precies zijn zoals jij.’ Vervolgens berispt zij hem ook nog voor het feit dat hij de aarde ziet als dode materie waarvan je het eigendomsrecht kan opeisen, terwijl zij weet dat elke steen, elke boom en elk dier ‘een leven heeft, een ziel en een naam’.

Kortgezegd: Pocahontas speelt hier de hoofdrol in een supercommerciële film met een super-anticommerciële boodschap. Geen wonder dat Simon Schama in de New York Times haar in deze gedaante betitelde als ‘The Princess of Eco-Kitsch’. En ook een indiaanse

[p. 45]

recensent merkte zurig op: ‘Geschiedenis is geschiedenis, en ook al is het maar een tekenfilm voor kleuters, je doet een volk geen eer aan als je hun geschiedenis verandert.’¹⁰

Verleden jaar stond Pocahontas ook centraal in de film The New World van de cultregisseur Terrence Malick. Dit was de vierde productie in 32 jaar van deze mad genius of cinema, die in 1973 debuteerde met de roadmovie Badlands waarmee de carrières werden gelanceerd van hoofdrolspelers Martin Sheen en Sissy Spacek. De verwachtingen waren hooggespannen, vooral omdat Malick met een budget van meer dan 30 miljoen dollar de ambitie had om zo dicht mogelijk bij de realiteit van Jamestown te blijven. Op enkele kilometers van het oorspronkelijke fort werd een natuurgetrouwe kopie opgetrokken en niet ver daarvandaan werd een indianendorp nagebouwd dat bevolkt werd door echte indianen die een speciale training in oude gebruiken en gevechtstechnieken hadden ondergaan.

The New World is zo'n beetje de sombere tegenhanger van Disneys Pocahontas, maar niet minder een typisch product van deze tijd. Hier overwint de liefde niet alle tegenstellingen, maar worden de hoofdpersonen juist geplet in de botsing van culturen. Op weg naar Amerika droomde Smith over een vrije en rechtvaardige samenleving, en die lijkt hij te vinden in de idyllische nederzetting van de indianen. Maar de werkelijkheid slaat hem tegemoet als hij terugkeert naar Jamestown. Het Engelse fort is een voorbeeld van miserabele utiliteitsbouw die sterk doet denken aan een hedendaagse vestiging van McDonalds of een Shopping Mall. Als een afzichtelijke wrat ligt het complex in het paradijs.

De boodschap moge duidelijk zijn, en toch verpest de seks alles weer. Onder de roman-

10 Jacquelyn Kilpatrick, Celluloid Indians: Native Americans and Film (Lincoln, Ne. 1999); William M.S. Rasmussen & Robert S. Tilton, Pocahontas: her life and legend (Richmond 1995); Jaap Verheul, ‘Het Onmogelijke Sprookje van Pocahontas’, in: Armada 3, nr. 10 (1998). - In 1998 verscheen ‘Pocahontas ii’, maar alleen op video. In deze film stond haar huwelijk met John Rolfe centraal en Disney voorzag dat dit aanzienlijk minder zou aanspreken. Zelfs als home video werd de film een flop.

[p. 46]

tische tonen van het Pianoconcert nr. 21 van Mozart, wil Malick ons laten genieten van de erotische stoeipartijen van Pocahontas en Smith. De prinses laat zich zelfs, om Smith te behagen, in een strak korset hijsen en wurmt zich in knellende schoenen. Maar omdat Malick voor de rol van Pocahontas het 14-jarige tienermeisje Q'orianka Kilcher van Zwiters-Peruviaanse afkomst had aangetrokken, klonken al voor de film klaar was beschuldigingen van kinderporno, en zette de regisseur het mes in menige liefdesscène. Het is wellicht daarom dat de film eindigt in een teleurstellende platitude. Ondanks haar verlangen naar de ruige, eerlijke Smith, beseft Pocahontas uiteindelijk dat ze met de tabaksplanter Rolfe toch de juiste keuze heeft gemaakt. Bij wijze van diepzinnig einde galoppeert Smith als een poor, lonesome cowboy op zijn paard de mist in, beladen met het besef dat hij zijn ware bestemming heeft gemist.

In Nederland werd de film geprezen om de ‘elegische toon’ en de ‘lyrische filmtaal’, maar in de VS dachten de kenners er anders over. Daar werd Malicks product neergesabeld als een zoetsappig zwijmelverhaal dat zich tergend traag voortsleepte in een treurig moeras van pover acteerwerk.¹¹ Geen wonder dat de film wereldwijd flopte.

In veel opzichten illustreren beide recente films over de Amerikaanse oorsprongsmythe de visie van de Newyorkse intellectueel Leslie Fiedler uit 1968. Hij betoogde dat het Pocahontas-verhaal van liefde en verzoening dient om de geschiedenis van onderdrukking en haat te maskeren.¹² Het succes van de mythe in de VS berust volgens hem op het gegeven dat de indiaanse prinses de blanke Amerikanen vergiffenis schenkt voor de slechte behandeling van haar volk, en evenzeer op de boodschap dat de blanken weinig te verwijten viel, want als alle indianen even coöperatief waren geweest als Pocahontas, dan had het nooit tot oorlog hoeven komen. In Fiedlers ogen is het dan ook tekenend dat Pocahontas pas echt opgang maakte toen er van indianen weinig meer te duchten viel.

Pocahontas was aldus bovenal een ongevaarlijk symbool van verlossing, deugd en (overwonnen) ongereptheid. Zij was nimf van bos en water, dochter van Manitou, de Hertha, Ceres en Demeter van de Nieuwe Wereld, maar niet in de laatste plaats de grote moeder aarde die haar hart en haar vruchtbaarheid had geopend voor de blanke nieuwkomers.

Fiedler wijst erop dat niet voor niets de (fictieve) liefdesrelatie tussen Pocahontas en Smith centraal staat in de mythe en niet het (legale) verstandshuwelijk met John Rolfe. Liefde biedt niet alleen meer ruimte voor verdichtsel, maar speelt ook in een mythisch grensgebied van feit en fictie, maatschappelijk verbod en persoonlijk verlangen, van taboe en lust. Het huwelijk tussen de gedoopte Pocahontas en John Rolfe was echt, en juist daarom te bedreigend om de hoofdrol te spelen in een nationale mythe. Liefde is immers minder ontwrichtend voor een jonge natie dan interraciale voortplanting.

Het is niet helemaal zeker of vice-president Dick Cheney zich bewust was van deze zware damp van mythe, seks en verlossing toen hij in begin januari van dit jaar in het oude historische kerkje van Jamestown de aftrap gaf tot het herdenkingsjaar.¹³ Hij kreeg in elk geval luid applaus toen hij zijn gehoor eraan herinnerde dat Jamestown dertien jaar eerder werd gesticht dan Plymouth in Massachusetts. Nog steeds moet het Zuiden immers opboksen tegen de populaire misvatting dat de Amerikaanse geschiedenis pas begon met de komst van de Pilgrim Fathers in 1620.

De VS zijn een rijk land: ze hebben twee oorsprongsmythen. Tegelijk met de mythe van Jamestown-Pocahontas ontwikkelde zich de concurrerende mythe van de Pilgrims die met de Mayflower naar Amerika kwamen op hun heilige missie om in de barre en steenachtige wildernis van het noorden, een ‘City upon a Hill’ te stichten als een nieuw Jeruzalem.¹⁴ Niet alleen zou het doel van deze vrome Puriteinen moreel meer verheven zijn geweest dan dat van de goudzoekers, maar ook hun maatschappelijke status zou hoger zijn geweest. Volgens een tijdgenoot waren de Puriteinen ‘the best People under Heaven, compared

11 Stanley Kauffmann, ‘Terrence Malick: a better philosopher than director’, in: The New Republic 13 februari 2006 (www.tnr.com); vgl. ook de recensies op www.rottentomatoes.com/m/new_world/

12 Leslie A. Fiedler, The Return of the Vanishing American (New York 1968).

13 Vice President's Remarks to a Joint Session of the Virginia General Assembly, Jamestown Memorial Church, January 10, 2007’, op www.whitehouse.gov/vicepresident.

14 Ann Uhry Abrams, The Pilgrims and Pocahontas; Rival Myths of American Origin (Boulder Co. 1999).

[p. 47]

to the Refuse of the English Nation dumped into Virginia.’ En Alexis de Tocqueville schreef in de la Démocratie en Amérique (1835) dat alles in het normloze Jamestown draaide om geldelijk gewin en dat Virginia nog nooit een nobel denkbeeld of idee had voortgebracht, terwijl de immigranten in New England beginselen van orde en moraliteit meebrachten. Zij zouden puur uit geestelijke motieven huis en haard hebben opgegeven en deemoedig de zwaarste ontberingen hebben ondergaan om te ijveren voor de overwinning van een idee.

Dit beeld is veel te rooskleurig, want de meeste Pilgrims (men zou hen ook kunnen omschrijven als fundamentalistische separatisten) waren simpele boeren, zonder noemenswaardige scholing en afkomstig van de onderste treden van de Engelse sociaal-maatschappelijke ladder. Maar hun geloofsijver bleek een solide fundament om te zorgen voor een tweede Amerikaanse Gründungsmythe die fikse concurrentie betekende voor het Pocahontas-verhaal. De strijd tussen de twee mythen was deep down ook de strijd om de suprematie in de VS tussen het industriële noorden en het agrarische zuiden.

Aanvankelijk was de zaak duidelijk: de nieuwe natie werd in de vroege jaren gedomineerd door Virginia. Vier van de eerste vijf presidenten kwamen uit die staat. Maar als gevolg van zeer ongelijke economische en maatschappelijke ontwikkelingen, en ook door het vraagstuk van de slavernij werd de jonge republiek al snel verscheurd door de Burgeroorlog (1861-1865). In het Noorden werd natuurlijk flink zaak gemaakt van de hypocrisie in het Zuiden ten aanzien van rassen, en steeds vaker werd Pocahontas ook beschouwd als een typisch zuidelijke verhulling van de werkelijkheid van slavernij. De literaire giganten uit de negentiende eeuw als Hawthorne, Poe, Thoreau, Longfellow lieten haar dan ook links liggen terwijl ze hoog opgaven van de onwrikbare mannen des geloofs in Plymouth. Melvill dreef zelfs de spot met het zuidelijke gedweep met Pocahontas door in The Confidence Man een van zijn romanfiguren te laten zeggen: ‘When I think of Pocahontas, I am ready to love Indians.’

Het was dan ook geen wonder dat in het Noorden van de VS de kritische studie van de Pocahontas-mythe in deze tijd voortvarend werd aangepakt. Zo maakte de jonge historicus Henry Adams, een kleinzoon van de gelijknamige president, korte metten met Captain Smith, die hij afschilderde als een pathologische zelfpromotor die zijn curriculum vitae volledig bij elkaar had gelogen. Niet voor niets, stelde Adams, publiceerde Smith zijn verhaal over zijn redding door Pocahontas pas toen zij al lang was overleden en het verhaal niet meer kon ontkennen.

Na de nederlaag van het Zuiden kon het Noorden ongehinderd de geschiedenis van de hele natie herschrijven. Aldus verdween Pocahontas (even) uit beeld en werden de Pilgrims uitgeroepen tot voorvaderen van de gehele Verenigde Staten. Eerder al had president Abraham Lincoln het met de Puriteinse kolonisten geassocieerde oogstfeest Thanksgiving uitgeroepen tot nationale feestdag.¹⁵ In de geschiedenisboeken werd Jamestown nu op zijn best stiefmoederlijk behandeld als een valse start van Amerika, terwijl Pocahontas en Smith werden gedegradeerd tot amusante figuren voor kinderlectuur. Pas aan het begin van de twintigste eeuw werd Pocahontas ook in het Noorden weer onderwerp van verering, maar haar Captain moest meer dan een eeuw wachten op eerherstel.¹⁶

Tegenwoordig wordt Smith door historici gehuldigd als een visionair en een vroege apostel van hard werken en zelfredzaamheid.¹⁷ Hij verwierp het oude kolonisatiemodel van goudroverij en piraterij, want in zijn ogen konden grote rijken niet gebouwd worden op ‘silvered idle golden Pharises’ maar alleen op basis van ‘industrious iron-steeled Publicans’. Met hem, zo luidt het huidige oordeel over hem, werd de Amerikaanse droom geboren van een nieuwe samenleving waarin mannen met ‘great spirits and small means’ door hard werken op voet van gelijkheid konden gedijen en rijk worden.

Overigens is het nu ook duidelijk dat de kolonisten niet alleen voor goud maar ook voor God naar Jamestown waren gekomen. In het koninklijke vestigingsstatuut van de kolonie stond met grote letters het oogmerk van de

15 Godfrey Hodgson, A Great and Godly Adventure, the Pilgrims and the Myth of the First Thanksgiving (New York 2006). Het verhaal gaat dat de Pilgrims na de eerste oogst in 1621 samen met de Wampanoag-Indianen een gemeenschappelijk feestmaal hielden. In 1863 riep Lincoln de laatste donderdag van november uit als nationale feestdag. In 1970 werd de dag door een groep Native Americans omgedoopt tot Nationale Rouwdag en sindsdien zijn er op Thanksgiving steevast demonstraties.

16 Zie vooral Philip L. Barbour (red.), The Complete Works of Captain John Smith (1580-1631) i-iii (Chapel Hill, N.C. 1986); de collectie was het resultaat van dertig jaar bronnenonderzoek door de gepensioneerde journalist Barbour die tot de conclusie kwam dat Smith dan wel een narcistische praatjesmaker was geweest, maar dat zijn getuigenissen toch redelijk accuraat bleken. Hij suggereert dat tussen Smith (die altijd ongehuwd bleef) en Pocahontas geen liefdesrelatie bestond maar een vader-dochterrelatie. Zie voor een recensie: T.H. Breen, ‘Right Man, Wrong Place’, in: New York Review of Books 33, nr. 18 (November 20, 1986).

17 David A. Price, Love & Hate in Jamestown; John Smith, Pocahontas and the Start of a New Nation (New York 2003); Dorothy & Thomas Hoobler, Captain John Smith: Jamestown and the Birth of the American Dream (Hoboken N.J. 2006); James Horn, A Land As God Made It; Jamestown and the Birth of America (New York 2005).

[p. 48]

onderneming: ‘De verbreiding van het christendom onder volkeren die nog in de duisternis leven.’ Aldus was zowel in Virginia als in Massachusetts de koloniale ideologie geënt op de aloude idee van translatio imperii, de onstuitbare beweging van macht en beschaving vanuit het oosten naar het westen.¹⁸ Simpel gezegd: de Romeinen hadden de Britten indertijd een dienst bewezen door hen te veroveren en naar een hoger beschavingsniveau te tillen. De Britten hadden nu de mantel van de Romeinen overgenomen en daarmee het recht en zelfs de morele plicht om onbeschaafde volkeren (zoals de Ieren en de indianen) te veroveren en te civiliseren. Het land in de nieuwe wereld kon in bezit worden genomen op grond van het recht van dezelfde Romeinen. Volgens de juridische doctrine van res nullius, kon land dat ‘leeg en ongebruikt’ was, rechtmatig geclaimd worden door een ieder die kon bewijzen dat hij er nuttig gebruik van kon maken.

Menig kolonist die de James river opvoer, en niet in de laatste plaats Smith zelf, zag zichzelf dan ook serieus als een nazaat van Aeneas, die vanuit Troje en na vele omzwervingen in de Italische regio Latium aankwam om er een nieuw rijk te stichten aan de Tiber. Het is dan ook geen toeval dat de legendarische verbintenis van Aeneas met de inheemse prinses Lavinia, zoals die door Vergilius werd opgetekend, meer dan een opvallende gelijkenis vertoont met de Pocahontas-mythe.¹⁹

Men zegt wel dat hoe jonger een natie is, des te sterker de behoefte aan een oorsprongsmythe. In dat perspectief is de grootschalige viering van de stichting van Jamestown en van de al dan niet echte liefde tussen Pocahontas en de blanke kolonisten niet verwonderlijk. Men zegt ook wel dat hoe gerijpter een natie is, des te kritischer men durft te kijken naar de eigen oorsprongsmythe. Vandaar dat vierhonderd jaar na de landing van Captain Smith de geleerden steeds ijveriger bezig zijn met de ontcijfering van de morele boodschap van de Pocahontas-mythe. Is haar legende het verhaal over de verkrachting van een ongerept continent door dominante kolonisten? Wijst haar verhaal juist op een kort moment van raciale verzoening in de geschiedenis van de VS? Is het voorbeeld van Pocahontas, Smith en Rolfe een permanente vermaning van hoe Amerika had kunnen zijn? Of is het een parabel over een samenleving als een smeltkroes waarin liefde, wreedheid, onbegrensde mogelijkheden, onderdrukking, vroomheid en geweld als onlosmakelijke ingrediënten van de oersoep borrelen?

Wellicht is de Pocahontas-mythe een combinatie van al die zaken. En het zou me zelfs niet verbazen als het verhaal van de Indiaanse prinses, die zo'n typisch product is van zowat alle aspecten van de Amerikaanse cultuur, ons tevens voorhoudt dat de geschiedenis niet alleen bestaat uit voorvallen die zijn gebeurd, maar ook uit voorvallen die niet zijn gebeurd, maar wel hadden kunnen gebeuren of misschien eigenlijk hadden moeten gebeuren

18 Vgl. John Wood Sweet, ‘Introduction; Sea Changes’, in: R. Appelbaum & J. Wood Sweet (red.), Envisioning an English Empire; Jamestown and the Making of the North Atlantic World (Philadelphia 2005); Bernard Bailyn, Atlantic History; Concepts and Contours (Cambridge Mass. 2005); J.H. Elliot, Empires of the Atlantic World: Britain and Spain in America 1492-1830 (New Haven 2006).

19 Philip Young, ‘The Mother of Us All: Pocahontas’, in: Three Bags Full: Essays in American Fiction (New York 1960).