Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 25]

De dirigent
door Frans Stüger

Toen ik tegen zes uur thuiskwam, nadat ik tevergeefs de hele dag bij verschillende uitzendbureaus naar werk had geïnformeerd, lagen al mijn spullen op straat. Arnold, met wie ik op de middelbare school had gezeten en bij wie ik een kamer huurde, was in geen velden of wegen te bekennen. Ik liep naar het groepje mensen dat belangstellend rondom de opgetaste huisraad stond.

‘Wat is hier aan de hand?’ vroeg ik.

‘Ze hebben het huis ontruimd,’ antwoordde iemand met een falsetstem.

Ik keek hem aan. Ik schatte hem een jaar of tien ouder dan ik; hooguit dertig. Hij had een bleek gezicht, alsof hij zelden buiten kwam. Zijn stofgrijze haar had hij in een scherpe scheiding gekamd, waar zijn hoofdhuid doorheen schemerde. Hij droeg een ziekenfondsbril waarvan één glas zo sterk vergrootte dat, bij de minste beweging van zijn hoofd, het oog erachter sterk vertekende. Hij droeg een mosgroene jagersjas, waarvan de split op de rug al bij de schouders begon.

‘Vanmiddag om vier uur,’ voegde hij eraan toe. ‘Ik kwam juist terug van het conservatorium. De deurwaarder heeft alles zomaar op straat laten gooien. Zielig hè, voor die jongens?’

Ik haalde mijn schouders op en zag hoe iemand een lp uit mijn spullen opviste. De man bestudeerde de hoes, keek even schichtig om zich heen en liet toen de plaat in zijn boodschappentas verdwijnen. Daar gaat Eine kleine Nachtmusik, dacht ik. Ik wilde iets zeggen, maar zweeg.

‘Kent u ze?’ vroeg de falsetstem.

‘Ik woonde er zelf,’ antwoordde ik. ‘Ik huurde er een kamer bij een oude schoolvriend van me. Hij had vorige week voor de rechtbank moeten verschijnen.’

‘O, wat erg!’ riep de falsetstem en sloeg verschrikt een hand voor zijn mond. Hij fronste even zijn voorhoofd en vroeg toen plotseling: ‘Maar waar moet u dan heen? Heeft u familie of bekenden die misschien een kamer over hebben?’

Ik schudde mijn hoofd.

‘Maar u kunt toch niet zomaar op straat...’ Hij maakte zijn zin niet af.

‘Ik zal iets anders moeten zoeken.’

‘Daar is het nu veel te laat voor.’ Hij wierp een blik op zijn horloge. ‘Het is al zes uur... Weet u wat? Ik huur een paar huizen verderop een kamer. Als u wilt kunt u vannacht bij mij logeren. Dan kunt u morgen verder zien.’

Voor één nacht zou het een oplossing zijn, overwoog ik. ‘Als het niet te lastig is...’

‘U kunt toch niet op straat rondzwerven? Nee hoor, u bent van harte welkom.’ Hij stak zijn hand uit en stelde zich voor: ‘Leon van Waveren.’

Zijn ijskoude hand verraste mij.

‘Laten we gaan,’ stelde Leon voor, ‘ik vind het zo'n naar gezicht al die spulletjes zomaar op straat. Moet je niet wat zaakjes meenemen?’

Ik zag dat de stapel huisraad inmiddels aardig was geslonken. Een man met golvend haar stond met een boek van Harry Mulisch in zijn hand. Er verscheen een misprijzende blik op zijn gezicht. Toch stak hij het boek in zijn binnenzak.

‘Nee, laat maar,’ zei ik. ‘Het is nu alleen nog maar balast.’

[p. 26]

De kamer van Leon, die zich op de benedenverdieping bevond, was hooguit vier bij vijf meter. Een groot raam bood uitzicht op de straat. Ik vroeg mij af hoe vaak ik niet langs dit raam was gelopen. Langs de wanden stonden donkerbruine meubelen, waaronder een klerenkast en een buitenproportioneel dressoir; vermoedelijk eigendom van de hospita aan wie ik zojuist in de gang was voorgesteld. In een diepe nis aan de zijkant was een tweepersoonsbed met een enorme hoeveelheid dekens en kussens. In het midden van de kamer stond een rond pitriettafeltje met een rotan kuipstoeltje en een kampeerstoel. Op de vloer lag een kokosmat waarvan de hoeken omkrulden.

‘Mijn boudoir,’ zei Leon en lachte, maar toen ik niet reageerde vervolgde hij snel: ‘Hier, neem jij de lekkere stoel.’ Hij wees naar de kampeerstoel. ‘Wil je iets drinken; thee, koffie? Of iets eten? Zal ik vragen of Hos een extra aardappeltje voor je schilt? O, wat kwek ik toch weer. Let er maar niet op.’

‘Heb je misschien een biertje,’ vroeg ik.

‘O jee,’ riep Leon, ‘nee, maar ik heb wel cognac. Hele goede, Napoleon. Wil je dat graag?’

‘Nee,’ antwoordde ik, ‘ik had zin in een pilsje; maak je niet druk, ik...’

Voordat ik mijn zin kon afmaken, schoot Leon de gang in. Even later hoorde ik hem fluisteren: ‘Het gaat maar om één flesje. U hoeft echt niet een heel kistje te halen. Hij heeft dorst, ziet u...’

Toen hij even later de kamer inkwam, hield hij trots een flesje bier omhoog en riep: ‘Tata, ta taaa.’

Hij haalde twee limonadeglazen uit het dressoir rende, reikte mij een glas en het flesje bier aan en schonk voor zichzelf een Fanta in.

A votre santé,’ zei hij, ‘op de goede afloop.’ Hij nam een slokje, zette toen zijn glas neer op de pitriettafel en vervolgde: ‘Ik heb een stretcher, die kunnen we onder het raam zetten.’

‘Prima,’ antwoordde ik, ‘ik ben allang blij dat ik ergens kan pitten.’

‘Pas de problème. Moet je morgen vroeg op; niet dat je me in de weg ligt...’

‘Nee, maar ik moet natuurlijk wel achter een kamer aan.’

‘Ik moet helaas morgen wel vroeg op. Dus mocht ik er niet zijn: daar achter het gordijn staat een koelkast en een gasstel. Wil je een eitje koken, ga je gang.’

‘Aardig van je,’ zei ik, ‘maar ik wil je niet op kosten jagen. Je moet maar zeggen wat je van me krijgt.’

‘Was je mal!’ riep Leon, ‘nee hoor, dat wil ik niet. Vrienden zijn er toch om elkaar te helpen?’

Ik keek hem aan en zag hoe het ene oog als een staartkomeet heen en weer schoot.

‘Ja,’ antwoordde ik aarzelend, ‘maar ik moet wel zo snel mogelijk onderdak vinden. Het beste kan ik er maar meteen op afgaan.’

‘Gelijk heb je,’ merkte Leon op, ‘maar moet je niet eerst wat eten? Een boterhammetje...?’ Zijn stem klonk smekend.

‘Nee, echt niet,’ zei ik, terwijl ik opstond, ‘ik eet wel iets bij vrienden. Voordat ik het vergeet: hoe laat ga je naar bed?’

Leon zette grote ogen op.

‘Ik wil je niet uit bed bellen,’ legde ik uit.

‘Om half elf,’ antwoordde Leon. ‘Dus je gaat de hele avond een kamer zoeken?’

[p. 27]

‘Ik denk niet dat ik binnen tien minuten iets gevonden heb. Maar maak je geen zorgen, ik ben op tijd terug.’

In de gang zag ik de hospita haastig naar de keuken terugsloffen.

De volgende dag werd ik met hoofdpijn wakker. Iets teveel van het goede, stelde ik vast. Toen ik mijn ogen opende, duurde het even voordat ik wist waar ik was. Voorzichtig draaide ik mijn hoofd. Ik schrok. Op nog geen armlengte afstand staarde het gezicht van Leon me aan. Hij zat op zijn knieën naast de stretcher en hield een dienblad voor zich uit. Hij droeg een zilverkleurige, gewatteerde kamerjas van glanzende zijde met een zwarte kraag, brede revers en buienproportionele manchetten. Op het dienblad stond een glas jus d'orange en een gekookt ei. Op een bord lag een beschuit met kaas, twee sneetjes brood en daarnaast worstbeleg alsmede diverse soorten zoetigheid. Hij keek me aan en glimlachte.

Die bril; hoe is het mogelijk, dacht ik. Ik slikte moeizaam en zei: ‘Oh, dank je wel.’

‘C'est rien,’ antwoordde hij. ‘Je moet toch eten? Hij zette het dienblad op mijn buik, maakte het zich gemakkelijk op de vloer naast de stretcher en vervolgde: ‘Ik heb eens nagedacht. Als je nou geen kamer kunt vinden, dan mag je ook wel zo lang hier blijven. Ik bedoel, ik ga je echt niet zomaar op straat zetten. En Hos is het ook mee eens. Die vindt dat je een mens zoiets niet mag aandoen.’

Ik schudde mijn hoofd. ‘Ik heb momenteel geen geld. Volgens het uitzendbureau is december een moeilijke maand, vooral zo vlak voor de kerst. Ik kan moeilijk op jouw zak gaan teren.’

‘Ach wat,’ riep Leon. ‘Mijn vader zei altijd, hij was officier in het leger: “Een man een man, een woord een woord.” Ik kan me voorstellen dat je het moeilijk vindt. Je bent nog zo jong en zo... Daarom dacht ik: als ik je nu eens elke dag twee en een halve gulden geef en je doet wat boodschappen... Lijkt je dat wat? Ondertussen kun je op je gemak een kamer zoeken. Zoiets lukt nooit op één dag.’

Zijn stem klonk hoopvol. Ik overzag met bonzend hoofd mijn situatie en knikte.

In de week die volgde was ik in de weer met Leons kamer als hij college volgde. 's Morgens zoog ik zijn kamer, 's middags haalde ik de boodschappen en 's avonds, als we het eten van de hospita achter de rug hadden, informeerde ik bij vrienden naar een kamer.

Toen ik op vrijdagavond, zoals gewoonlijk, aanstalten maakte om de deur uit te gaan, zei Leon: ‘Ik heb vanavond een verrassing voor je. Je weet dat ik voor dirigent studeer en nou wil ik jou en Hos vanavond laten zien waar ik mee bezig ben.’

‘Hoe bedoel je?’

‘Ik ga de vijfde symfonie van Beethoven dirigeren.’

‘Hier?’

‘Ja, hier. Ik zet de pick-up op tafel en dan ga ik hem voor jou en Hos dirigeren. Is dat niet leuk?’

‘Ja, erg.’

‘Ik wist het wel,’ riep Leon enthousiast. ‘Je bent zo aardig, ik bedoel je hebt zo'n mooie bariton. O, ik ratel weer. Ik ben zo gespannen voor het optreden. Dat hebben alle kunstenaars, wist je dat? Om acht uur begint het concert.’

[p. 28]

Ik vroeg mij af of ik tot die tijd geacht werd het veld te ruimen, maar Leon scheen mijn gedachten te raden want hij zei: ‘Je hoeft niet weg, hoor. Zo bedoelde ik het niet.’ Hij wierp een blik op zijn horloge en riep: ‘O jee, kwart voor acht. Ik moet opschieten. Ik moet me nog verkleden en alles.’

Hij scharrelde in de klerenkast en kwam terug met een rokkostuum. Uit het dressoir haalde hij een gesteven wit front tevoorschijn, witte handschoenen, zwarte kousen en eveneens zwarte schoenen.

Ik voorzag dat Leon zich zou omkleden en stelde voor: ‘Zal ik even op de gang wachten?’

‘Was je mal, gekkie!’ riep Leon, ‘we zijn toch jongens onder elkaar?’

Ik moest toezien hoe hij zich omkleedde: zijn kleren uittrok tot hij in zijn Jeager ondergoed stond - waarbij de lichtgele vlek in het kruis mij niet ontging -, hoe hij vervolgens het front voorbond en het rokkostuum aantrok. Ik kon ternauwernood voorkomen dat hij viel, toen hij op één been balanceerde om de broek aan te trekken.

Klokslag acht uur was alles gereed: het plastic opstapje uit de keuken van de hospita stond voor de pitriettafel opgesteld. Daarachter stond de muziekstandaard met de partituur. De baton met het kurken handvat lag gereed. Op het tafeltje stond de pick-up. Boven de reeds draaiende lp zweefde de naald wachtend op een teken van de dirigent. En om precies acht uur klopte de hospita aan. Leon wees haar een van de twee stoelen die tussen de bedstee en het opstapje stonden opgesteld. Toen zij eenmaal naast mij zat, boog zij zich naar mij toe en fluisterde: ‘Aardig hè, dat hij dit voor ons doet? Het is zo'n lieve jongen; zo gevoelig.’

Ik knikte en keek door het raam naar buiten.

Toen Leon het opstapje had bestegen, boog hij zich voorover en haalde de hendel van de pick-up over om de naald langzaam te laten zakken. Vervolgens tikte hij een paar keer met de baton tegen de muziekstandaard, alsof hij om stilte verzocht in de zaal. Bij het eerste gekras van de grammofoonplaat, hief hij beide handen in gespannen afwachting. Ik zag hoe de baton boven zijn hoofd trilde.

Meteen na de eerste maat van de Vijfde was er geen houden meer aan: Leon gaf zich over aan woeste gebaren, streek door zijn haar, sloeg af en toe driftig een pagina van de partituur om, wees links naar de ijskast in de kamer waar de eerste violen zich bevonden, of naar de butagaskachel achter in de zaal waar het slagwerk stond opgesteld, of maande de altviolen bij de stretcher tot nog meer fortissimo waarbij hij zijn rechterwijsvinger tegen zijn getuite lippen plaatste en grote ogen op zette.

Toen na zo'n halfuur de muziek was afgelopen, draaide Leon zich naar ons om en boog hij diep. De hospita begon aarzelend te klappen. Even twijfelde ik of ik mee moest doen, maar volgde toen toch haar voorbeeld. Leon nam het applaus in ontvangst, waarbij hij zijn blik op het zachtboard plafond richtte en hoorbaar door zijn neus snoof. Toen de pick-up een harde klik liet horen ten teken dat het nu toch echt afgelopen was, schreed Leon van het opstapje om zich tussen het publiek te mengen. En terwijl hij met een pochet zijn bezwete voorhoofd depte, vroeg hij: ‘Hoe was ik?’

‘Heel mooi,’ zei zijn hospita. ‘Je kunt zien dat het niet makkelijk is. Als je het zo op tv ziet, dan denk je..., maar in het echt...’

Om niet achter te blijven, voegde ik eraan toe: ‘Tja... het was heel bijzonder.’

Leon glimlachte en zichtbaar ontroerd zei hij ineens: ‘Dit is de mooiste avond van mijn leven.’

[p. 29]

‘Ach, jongen toch,’ zei zijn hospita, ‘geniet er nou maar van. Ik moet nu naar de keuken; er staat nog een hele vaat en de kaboutertjes doen het niet. Jullie maken nog maar wat plezier met elkaar.’

Toen ze de kamer verliet zag ik de platgetrapte hielen van haar pantoffels.

‘Vond je het echt heel bijzonder?’ vroeg Leon toen ze de deur achter zich dichttrok.

‘Ja, werkelijk. Wanneer zit je nu zo dicht bij een dirigent?’

‘Tja, als leek zal je dat niet gauw overkomen,’ mijmerde Leon hardop.

‘Precies, dat bedoel ik.’

‘Weet je wat we doen?’ De dromerige uitdrukking op zijn gezicht was ineens verdwenen en zijn ogen glansden. ‘We gaan dit vieren. Ik heb nog een fles cognac. We maken er een dolle boel van.’

Ik wierp een blik op mijn horloge en zag dat het al aardig laat begon te worden om nog de stad in te gaan. Leon haalde neuriënd de cognac uit het dressoir tevoorschijn. Met rood aanlopend hoofd wist hij de fles te openen. Hij schonk twee wijnglazen halfvol en reikte mij er een aan, terwijl hij nog steeds zijn witte glacés droeg. Hij hief zijn glas en zei: ‘Prosit! Op het belangrijkste in het leven.’

Ik dacht even na en zei toen: ‘Op de kunst.’

‘Ja... ook,’ antwoordde Leon, ‘maar vooral op de vriendschap.’

‘Tuurlijk, tuurlijk,’ haastte ik mij te beamen.

Ik nam een slok. Het was alsof een roestig zwaard door mijn slokdarm schoof. ‘Het is vergif,’ dacht ik.

[p. 30]

‘Het is trouwens een heel lastig concert om te doen,’ zei Leon, nadat hij zichzelf en mij had bijgeschonken. ‘Je kunt beter Mozart hebben, desnoods Bach, want Beethoven vereist een hele specifieke, specifieke...’ Hij kwam er niet uit en nam nog een slok.

Er volgde een lange stilte, alleen onderbroken door voetstappen op straat langs het raam, geritsel van Leons kleren en het behoedzaam getemperde klokgeluid van iemand die slikte. Toen Leon zijn derde glas leegdronk, zei hij: ‘Eigenlijk hè, ben jij een heel aardige jongen. Wist je dat?’

Ik zag geen noodzaak het te ontkennen.

‘Heb je nog broers?’ Leon zweeg even, maar voordat ik ontkennend kon antwoorden, zei hij: ‘Ik ben ineens zo moe. Vind je het erg als ik even ga liggen? Straks gaat het wel weer. Als je nog wat wilt, dan neem je maar.’

‘Let niet op mij,’ antwoordde ik.

Leon kwam moeizaam overeind, zwaaide even licht heen en weer, en liet zich toen in de nis op het bed vallen. Ik ging op de rand van de stretcher zitten. Mijn horloge gaf tien over elf aan. Een onmogelijke tijd om ergens heen te gaan; te laat voor een bezoek, te vroeg voor een café. Wat nu?

Ik schrok uit mijn overpeinzingen op toen Leon vanuit de nis ineens luidkeels begon te zingen: ‘Euredice... Euredice.’ Hij zong intens vals en zijn stem had het snerpende geluid van een lintzaag. Ineens staakte hij zijn gezang en vroeg met zachte, klaaglijke stem: ‘Kom je nou?’

Ik walste het laatste restje cognac in mijn glas rond en staarde naar de kokosmat.

‘Jongetje,’ klonk het vanuit de bedstee, ‘kom nou. Waarom kom je niet? Jongetje daar...’

Ik begreep nu dat hij mij bedoelde en vroeg: ‘Is er iets?’

‘Kom nou even bij mij liggen!’

Ik antwoordde: ‘Dat lijkt me niet verstandig.’

‘Waarom niet, jongetje?’

‘Omdat...’ Ik hoefde mijn zin gelukkig niet af te maken, want ik hoorde ineens een diep gesnurk.

Toen ik de volgende dag wakker werd, was er geen ontbijt. Leon zat met opgezwollen oogleden gekleed in zijn gewatteerde kamerjas in het kuipstoeltje, alsof hij een lange tijd op iets had gewacht. Nadat hij eenmaal had vastgesteld dat ik niet meer sliep, zei hij: ‘Ik moet met je praten. Vanmorgen klopte de hospita aan en ze zei dat het niet erg was als iemand eens een nachtje bleef logeren, maar niet dagen achter elkaar.’

‘Ja, en?’

‘Misschien is het beter als je vandaag een kamer gaat zoeken.’

‘Ik begrijp het,’ antwoordde ik en stond op.

‘Moet je niet eerst nog koffie?’ vroeg Leon.

‘Nee, dank je.’

Leon liep achter mij aan naar de voordeur. Toen ik op de stoep stond, greep hij mijn arm vast en zei: ‘Au revoir.’

Ik trok mijn arm los en hoorde hoe even later de deur zacht in het slot viel. Ik keek naar beide kanten de straat uit. Voor het eerst in mijn leven was ik ervan overtuigd dat het werkelijk niets uitmaakte welke kant ik op zou gaan.