Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 18]

De mythe van het niet-weten
Loe de Jong en de jodenverdelging
door Herman Cohen Jehoram

Op 20 april 2006 verscheen het opzienbarende boek van les Vuijsje, Tegen beter weten in: zelfbedrog en ontkenning in de Nederlandse geschiedschrijving over de Jodenvervolging. In dit werk wordt betoogd dat zowel joden als niet-joden in Nederland al in een vroeg stadium van de Tweede Wereldoorlog wisten dat de joden de dood wachtte in de concentratiekampen. Deze opvatting is geheel tegengesteld aan de in de geschiedschrijving heersende consensus dat de Nederlandse bevolking tijdens de oorlog niet (of nauwelijks) wist van de holocaust. In Tegen beter weten in krijgen vooral Abel Herzberg, Jacques Presser en in het bijzonder Loe de Jong ervan langs.

Reeds op de dag van het verschijnen van het boek waren er talrijke berichten in de media (zo kopte de Volkskrant ‘Geschiedschrijving over jodenvervolging vervalst’), en een week later al verschenen de eerste besprekingen. Die waren merendeels vernietigend van toon en strekking. Vuijsje zou vooringenomen zijn, het feitenmateriaal selectief presenteren, en elk argument hardhandig één richting op duwen.

Alleen Nelleke Noordervliet wijdde in het juninummer van Historisch Nieuwsblad een positieve column aan het boek, onder de titel ‘Barmhartige leugen’. Zij liet niet na de vele negatieve en soms woedende reacties op het boek te vermelden, die meer dan eens hun oorsprong vonden in het niod (Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie, het vroegere riod waar Lou de Jong jarenlang de scepter heeft gezwaaid). De columniste plaatste haar vraagtekens bij deze kritiek. Als een van de overlevenden die de kwestie van weten en niet-weten bewust heeft meegemaakt, zowel tijdens de oorlog als bij de latere geschiedschrijving, denk ik dat er misschien nog wel meer vraagtekens te plaatsen zijn dan Noordervliet al deed.

Opmerkelijk is bijvoorbeeld de woedende recensie die op 28 april 2006 stond in NRC-Handelsblad van de hand van Johannes Houwink ten Cate, hoogleraar Holocaust- en Genocidestudies, directeur van het Centrum voor Holocaust- en Genocidestudies, en nauw gelieerd aan het niod. Hij begint met de mededeling dat Vuijsje een autodidact is en wijdt enkele uiterst neerbuigende zinnen aan dit feit. Vervolgens schrijft hij: ‘Aan het modernere, functionalistische onderzoek ontleent Vuijsje de - in de kern slordige - gedachte dat passieve omstanders zich nauwelijks van actieve daders onderscheidden. Bij hem culmineerde deze benadering nu in de provocatieve stelling dat de gewone niet-joodse Nederlanders lijdzaam de deportatie gadesloegen, hoewel ze wisten wat hun joodse medeburgers te wachten stond.’

Nu heb ik het boek van Vuijsje nauwkeurig gelezen, maar ik kan mij niets herinneren over deze niet-joodse passievelingen ‘die zich nauwelijks van actieve daders onderscheidden’. En ook iets anders viel mij op. De recensent besluit zijn artikel met een omstandig betoog over een uitglijder die Vuijsje zou hebben gemaakt met betrekking tot één vermeende feitenmanipulatie door Abel Herzberg in diens Kroniek der Jodenvervolging. Maar Houwink ten Cate heeft totaal niets te melden over de talloze door Vuijsje aangedragen voorbeelden van wat hij ziet als regelrechte bronnenmanipulatie door Loe de Jong in diens grote geschiedwerk.

In Tegen beter weten in worden inderdaad de drie grote geschiedschrijvers van de Neder-

[p. 19]

landse jodenverdelging aangevallen en beschuldigd van het creëren van de mythe dat Nederlanders, joden zowel als niet-joden, tijdens de deportaties niets geweten hebben van de beoogde Duitse ‘eindoplossing van het joodse vraagstuk’. Herzberg en Presser waren er zelf van overtuigd dat zij tijdens de oorlog ‘niet geweten’ hebben, dit in tegenstelling tot hun eigen kinderen, zoals Vuijsje schrijft.

Het ‘bewijsmateriaal’ en de argumenten tegen Herzberg en Presser zijn overigens zeker niet zo overvloedig en interessant als die tegen Lou de Jong. Deze schreef op vele plaatsen in zijn Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog dat men in Nederland vóór 1943 niet geweten heeft en niet heeft kunnen weten van de ‘eindoplossing’. Vuijsje betoogt dat De Jong hierbij zijn bronnen heeft gemanipuleerd. Zo zou de Rijksgeschiedschrijver elke getuigenis uit de beginjaren van de oorlog over de ‘eindoplossing’ hebben geschrapt uit de geciteerde bronnen, en vele daarvan zelfs helemaal niet genoemd hebben, terwijl hij als klap op de vuurpijl niet vermeldt dat hij zelf berichten over de jodenmoord voorlas en concipieerde voor Radio Oranje.

‘De Jong wil ons doen geloven,’ schrijft Vuijsje op pagina 44 van zijn boek, ‘dat hij koningin Wilhelmina, door hem zeer bewonderd, niet had begrepen toen zij op 7 oktober 1942 sprak over “het stelselmatig uitroeien van deze (joodse) landgenoten”. [Eén van de slechts twee keer dat zij het onderwerp aanstipte - hcj] Hij had zijn eigen uitzendingen van Radio Oranje van 12 en 19 december 1942, waarin van uitroeiing werd gesproken, niet begrepen; het overduidelijke commentaar van zijn baas H.J. van den Broek evenmin. Ook de opmerkingen over uitroeiing in de kersttoespraak van de paus en in de oudejaarstoespraak van de Nederlandse ministerpresident waren aan hem voorbijgegaan. - De Jong dateerde zijn “weten” in de periode mei-juni 1943. Een latere datering was niet mogelijk. In de zomer van 1943 schreef hij het derde deel van Je Maintiendrai, waarin de “uitmoording der Joodsche Nederlanders” werd beschreven.’

Op de pagina's 50-74 geeft Vuijsje dan nog uitvoerige citaten van alle door hem bedoelde berichten op Radio Oranje en op pagina 75 biedt hij een chronologisch overzicht van de voornaamste berichten. Zijn slotconclusie daarna luidt: ‘Van de 24 berichten werden 12 in het geheel niet door De Jong vermeld. Van de 12 berichten die wel door De Jong worden genoemd, gaf hij er 6 weer zonder de essentie van de boodschap.’

Jammer dat Houwink ten Cate hierover niets te melden heeft in zijn stille verdediging van de oprichter van zijn instituut.

Is het dan duidelijk hoe het was gesteld met het al dan niet weten in Nederland van de jodenvervolging tijdens de eerste jaren van de oorlog? Alleen uit mijn eigen herinnering weet ik al dat onder zowel joden als niet-joden het lot der gedeporteerden algemeen bekend was. Men kan spreken van een publiek geheim. Illustratief zijn hier onder meer de door Vuijsje op pagina's 88-102 geciteerde dagboeken van Sam Goudsmit, Etty Hillesum, Anne Frank, Philip Mechanicus, David Koker en enige andere egodocumenten.

Er waren wel nuanceverschillen, en in de beschrijvingen daarvan blinkt het boek van Vuijsje niet uit. De bedreigde joden wilden het vaak niet weten, hoewel ze wisten. Onder niet-joden was die wil uiteraard zwakker, maar ook hier was verdringing van wat men wist aan de orde. Het ging er voor de joden om dat ze niet in staat waren de aanstaande collectieve dood onder ogen te zien. In deze afweerhouding werden zij gesterkt door de ‘eigen’, door de Duitsers ten behoeve van de vervolging ingestelde Joodse Raad. Voorzitter David Cohen, een voor de oorlog in joodse kringen zeer geziene Amsterdamse hoogleraar, vatte zijn van de Duitsers ontvangen taak uiterst serieus op. Hij was als weinig anderen zeer goed bekend met alle circulerende berichten over de concentratiekampen, maar wist zijn ogen en oren voor de realiteit te sluiten terwijl hij lijsten opstelde van wie moest gaan en wie (nog even) mocht blijven.

Cohen was een spectaculair maar allerminst uniek voorbeeld van hoe iemand zichzelf een psychisch bord voor de kop kon timmeren oog in oog met de Holocaust. Hij verkondigde tegenover zijn joodse ‘onderdanen’ dat aan alle

[p. 20]

Duitse bevelen voldaan moest worden, geen verzet, geen onderduik. Zelfs - alweer! - zijn eigen gezinsleden wisten beter, moedigden onderduik aan en pleegden verzet binnen de Joodse Raad zelf, zoals Vuijsje vermeldt.

Precies ditzelfde uiteenlopen van inzicht binnen één gezin - hierboven al gesignaleerd met betrekking tot de gezinnen Herzberg en Presser - heb ik als kind thuis zelf meegemaakt. Die kwestie had niets te maken met beter en slechter geïnformeerd zijn, alleen met de psychische bereidheid om de fatale werkelijkheid al dan niet onder ogen te zien. Ook met het verschil tussen hogere en lagere kringen had het niets te maken. Zo deed onder joden wijd en zijd het tamelijk platte mopje de ronde dat Vuijsje vermeldt over de voorzitter van de Joodse Raad die de Duitsers de ongeruste vraag stelt: ‘Zorgen de Duitsers voor het gas of de Joodse Raad?’

Ten slotte heeft Vuijsje nog een interessante observatie: ‘In 1946 was het “niet-geweten”-beeld nog niet overheersend.’ In dat jaar oordeelden immers de drie raadsheren van het Bijzonder Gerechtshof in een arrest nog ‘het “van algemene bekendheid” te achten dat de vijand ernaar streefde en ernaar is blijven streven de joden uit Nederland te deporteren en uit te roeien’.

De Jong schreef daarentegen in Het Koninkrijk deel 7, dat in 1976 uitkwam, dat er bij de Nederlandse joden sprake was van een ‘werkelijk’ niet-weten. Ook gaf De Jong als verklaring voor de trage doorwerking van het slechte nieuws over de joden, niet alleen in Nederland, maar ook in Engeland en Amerika, dat de berichten over de holocaust met opzet terughoudend werden geformuleerd door de geallieerden. Ze wilden niemand alarmeren, omdat ze geen oorlog voerden om de joden te redden, maar om de totale overwinning op de nazi's te behalen. Toch had hij in zijn inaugurele rede uit 1967 onder de titel ‘Een sterfgeval te Auschwitz’ de zaak anders uitgelegd. Hij sprak toen zelf nog, van ‘niet willen weten’ van de Nederlandse joden (cursivering van hcj).

Er is zonder twijfel allerlei aan te merken op het boek van Vuijsje, maar niet dat hij geen interessante en pregnante vragen stelt. De belangrijkste van die vragen blijft: wat heeft De Jong ertoe bewogen de geschiedenis van ‘het weten’ tussen 1967 en 1976 zo sterk aan te passen? Vuijsje geeft twee verklaringen. Hij schrijft op pagina 48-49: ‘In Het Koninkrijk had hij de verdringing van de Endlösung beschreven als een soort onbewust proces. Dat was bij hem zeker niet het geval. De Jong wilde het niet weten. Zo vermeed hij verdriet, én de morele verplichting om tot handelen over te gaan.’

Dit laatste klinkt allesbehalve plausibel. Wat had De Jong in Londen meer kunnen doen dan wat hij inderdaad gedaan heeft, maar in zijn geschiedschrijving verzwegen: het herhaaldelijk voor Radio Oranje zijn waarschuwingen uitspreken? Vuijsjes conclusie over ‘De Jongs schuldgevoel over zijn passiviteit in de oorlog ten aanzien van de jodenvervolging’ is naar mijn mening onjuist.

Veel verderop in zijn boek vermeldt Vuijsje een heel andere en meer waarschijnlijke reden. De Jong schreef zijn grote werk in een tijd dat het Nederlandse publiek vroeg om de mythe dat het nooit ergens van geweten had. Dit was een tijd dat het ‘goed-fout’ syndroom in volle hevigheid opbloeide. Het boek Ondergang van Presser was toen diep doorgedrongen in het Nederlandse collectieve bewustzijn. En het niet-weten was een welkome troost voor de hele generatie die de oorlog bewust had meegemaakt, joden zowel als niet-joden. Aan die behoefte wilde De Jong, bekend bewaker van oorlogsmoraal en moreel, alsmede van het politieke evenwicht in het naoorlogse Nederland, vermoedelijk gaarne voldoen.

In de constellatie van de tijd waarin De Jong zo'n vooraanstaande rol meende te moeten spelen als ‘geweten van Nederland’, had de historische waarheid wellicht even minder prioriteit bij de Rijksgeschiedschrijver dan ‘de barmhartige leugen’, zoals Nelleke Noordervliet dat in haar column noemde. Zeker lijkt in elk geval dat hij is opgetreden als de spreekwoordelijke zachte heelmeester.

In dit licht is het jammer dat vanuit het niod zo extreem vijandig is gereageerd op dit boek. Misschien niet alle antwoorden die het geeft zijn de moeite waard, maar wel de vragen die het oproept.