Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 3]

Voltaire wordt terecht overschat
door Jaap van Heerden

Toen ik in december 1970 een oriënterend gesprek voerde met professor A.D. de Groot over de vraag of ik zou solliciteren op een functie bij de Faculteit der Psychologie van de Universiteit van Amsterdam, bleek direct dat hij niet helemaal tevreden was met de wijze waarop in Nederland - en eigenlijk in de hele wereld - de psychologie werd beoefend. Zonder omwegen werd ik vertrouwd gemaakt met de sombere positie waarin de psychologie verkeerde. Intellectuele verloedering, nauwelijks verhulde banaliteit en vredige domheid heersten universeel en zouden ook de toekomst van de psychologie bepalen, tenzij er tijdig werd ingegrepen. Een van die tijdige ingrepen zou mijn benoeming kunnen zijn, mits ik mij kon vinden in de strategische opdrachten die hij voor mij in petto had.

‘Gesprek’ was trouwens niet het goede woord, want ondanks de grote hoffelijkheid waarmee professor De Groot mij tegemoet trad (‘zeg maar Adriaan’), nam hij eigenlijk de gelegenheid te baat in mijn bijzijn zijn verontrusting te formuleren in een soort nota, die later in de week zou kunnen worden rondgestuurd. Dat was een niet ongebruikelijke vorm van publiceren in die tijd.

Onze ontmoeting vond plaats in een ruime stijlkamer in een pand aan de Herengracht. Ergens buiten de cirkel van onze aandacht zat in een hoek van de kamer nog een meneer, die naar mijn inschatting de deur zou moeten open houden als de professor weer vertrok. Maar hij mocht aan het einde van ons gesprek toch nog een vraag stellen en tot mijn verbazing vroeg hij mij of ik getrouwd was. Omdat ik zag dat ook professor De Groot dit een rare vraag vond, zei ik ‘hoezo?’ en toen zei hij weer dat dit verband hield met feestjes en zo.

De onvrede van De Groot verbaasde mij. Ik dacht, op de hoogte zijnde van zijn alom geprezen standaardwerk Methodologie waarin een strengere aanpak van de psychologie stap voor stap te volgen bleek, dat hij de overwinning behaald had met zijn pleidooi voor meten, experimenteren, toetsen en voorspellen. Zijn uitspraak ‘Als ik iets weet, kan ik iets voorspellen. Kan ik niets voorspellen, dan weet ik niets’ was immers in korte tijd klassiek geworden. Een aantal jaren eerder was er een fascinerende polemiek gevoerd onder Nederlandse psychologen tussen een groep die de psychologie wilde omvormen tot een empirische, hypothesetoetsende wetenschap en een groep die de psychologie beschouwde als een geconcentreerde maar onbevooroordeelde inspanning de ander te ontmoeten als mens. De ene partij streefde naar bewezen kennis, de andere naar wijsheid en ontvankelijkheid.

Deze laatste ambitie werd vooral uitgedragen door de Utrechtse School, waartoe F.J.J. Buytendijk, M.J. Langeveld en voor kortere tijd ook nog J. Linschoten behoorden. Je zou hen het beste kunnen plaatsen in een fenomenologische, personalistische traditie, die ook internationaal erkend werd, zoals alleen al blijkt door de gelijktijdige populariteit in vele landen van de woorden Begegnung, rencontre, ontmoeting, encounter. Het methodische principe was deemoed, waardoor al wat levend ons tegemoet treedt een kans kreeg zich te tonen. Omdat de vertegenwoordigers van de Utrechtse School geen enkele boodschap hadden aan onafhankelijke empirische toetsing, stonden zij ver af van het methodologische advies van Adriaan de Groot. Hij is in Utrecht zelfs een keer ‘moordenaar’ genoemd omdat hij geen voorrang wilde verlenen aan de unieke menselijke existentie van elk individu. Hoeveel aardiger was de Groot over hen.

[p. 4]

Hij liet in zijn Methodologie ruimte voor het fenomenologische inzicht. Een fenomenologische aanpak kan altijd vruchtbaar zijn bij het ontwerpen van hypothesen en past daarmee moeiteloos in de empirische cyclus. Probleem is echter dat de fenomenologen de rest van die cyclus niet willen doorlopen.

De Groot en zijn geestverwanten hebben deze polemiek gewonnen. Ik heb niet uitgezocht hoe dat precies kwam, maar ik vermoed dat al die Utrechtse studenten die door hun hoogleraren zo voorbeeldig geschoold waren in deemoed, zich bij het emeritaat van die hoogleraren in wanhoop afvroegen: wat moeten wij in godsnaam met deemoed.

Maar als deze historische overwinning nog maar kort voor mijn sollicitatie zijn beslag had gekregen, waarom dan die onvrede bij professor de Groot. Of, als wij niet van onvrede mogen spreken, waarom die drang nogmaals het roer om te gooien. Dat kwam misschien door het groeiende besef dat de psychologie zijn methodologisch advies niet waard was. Want in plaats van te streven naar kennis van ‘het wonder van het menselijk psychisch leven’ stelde de psychologie zich tevreden met een karakterloze imitatie van de natuurwetenschap, stuurloos wedijverend in het toetsen van banaliteiten. Het nadenken, dat aan elk onderzoek vooraf diende te gaan, was aan de meeste psychologen niet besteed.

Misschien doe ik met deze plaatsvervangende introspectie De Groot onrecht. Het is dus maar een suggestie, maar ik heb wel aanwijzingen dat hij vond dat de psychologie niet leefde in overeenstemming met haar uitdagende opdracht en zich verschanste in ontoegankelijke bèta-imitaties. Dat nadenken, dat kritisch onderzoek naar wat wij willen weten en wat wij bedoelen zou vooral gestalte moeten krijgen in een systematische begripsanalyse. Waar hebben wij het over? is een vraag die van nature vooraf zou moeten gaan aan elke hypothesevorming. Voor een begripsanalyse is analyse van het taalgebruik onvermijdelijk.

En hier deed ik mijn intrede als pion in zijn grote nieuwe conceptie: ik zou mij bezig moeten houden met de analyse van begrippen, liefst in de traditie van de signifische beweging waaraan de namen van L.E.J. Brouwer, Frederik van Eeden en G. Mannoury verbonden waren. Ik heb dat inderdaad een paar jaar met plezier en overtuiging gedaan, zij het zonder directe steun van De Groot, want hij vertrok kort na mijn aanstelling naar Groningen. Maar ik heb aan hem veel te danken en eigenlijk mag ik mij wel vereerd voelen dat hij op alles wat ik schreef zeer uitvoerig reageerde met een alternatief betoog.

Ik heb De Groot minstens twee keer teleurgesteld en achteraf spijt mij dat. Het eerste incident is te flauw om waar te zijn. Ik bezat destijds een boerderijtje in de Achterhoek en De Groot was bereid op weg van Amsterdam naar Schiermonnikoog een gigantische omweg te maken om nog eens even met elkaar te praten. Bij die gelegenheid vertelde hij mij dat hij zich met het sturen van een telegram zojuist gemengd had in de Amerikaanse verkiezingsstrijd die op dat moment woedde. Hij had (aan wie is mij een raadsel, maar ik denk gewoon aan het Amerikaanse volk) getelegrafeerd: ‘I am very concerned about the future. Stop Goldwater!’

Ik kon het niet laten op te merken dat dit telegram waarschijnlijk opgevat zou worden als steunbetuiging aan Goldwater omdat zijn ‘stop’ niet als gebiedende wijs maar als interpunctie beschouwd zou worden, als markering tussen twee zinnen zoals in telegramstijl gebruikelijk. De volgende ochtend vertrok de Groot een beetje stilletjes, misschien op weg naar het postkantoor van Winterswijk om een nieuw telegram te sturen, terwijl ik hem daar niet eens geld voor mee gegeven had.

Het andere incident betrof mijn commentaar op een van zijn lievelingsideeën: als er geen sluitende normatieve methodologie is, kunnen wij altijd terugvallen op het forum van terzake deskundigen die unaniem beslissen wat geldt als goed en methodologisch verantwoord onderzoek. Zo schreef de Groot, alle klassieke waarheidsdefinities terzijde latend: ‘Waar is wat het betreffende forum unaniem voor waar houdt.’ Dat moet je niet zeggen, zei ik, want in het definiens keert de term

[p. 5]

uit het definiendum terug en dat is niet goed. Dat was een flauwe opmerking, want achteraf blijkt het een kwestie van idioom.

Vraag is nu, waarom ben ik met de begripsanalyse niet doorgegaan? In principe was het toch zo'n uitdagende opdracht. Dat kwam door een groeiende twijfel of enige begripsanalyse - welke dan ook - ooit meer kan opleveren dan een verbetering van het woordenboek. Bovendien verloor ik het geloof in de effectiviteit en toepasbaarheid van een begripsanalyse bij de beoordeling van psychologisch onderzoek. Een analyse van begrippen, vanuit de leunstoel voltrokken, komt er bijna altijd op neer dat je zinnetjes waarin dat begrip wordt verwoord, probeert te rangschikken naar de mate van hun toelaatbaarheid in het taalgebruik. Kun je dit zeggen zonder bevreemding te wekken? is de leidende gedachte.

De historische achtergrond hiervan is het honorabele streven onzin en misleiding uit te bannen. Dat beperkt het voortwoekeren van obscure metafysica en versterkt de wetenschap. Maar een probleem is dat je afhankelijk blijft van het oordeel van de taalgebruiker, die het niet per definitie bij het rechte eind hoeft te hebben en die van nature overeenkomstig de semantische conventies beslist. De taalgebruiker is waarschijnlijk ook helemaal niet op de hoogte van nuances die de wetenschap aanbrengt om een andere reden dan handhaving van de samenhang in de traditie van betekenisverlening. Paniek en angst worden psychologisch onderscheiden, omdat panische en angstige mensen verschillend reageren op kalmerende middelen en omdat de situaties die angst en paniek opwekken zinvol kunnen worden onderscheiden, maar in het dagelijks taalgebruik is het verschil nauwelijks aanwezig.

Er zijn natuurlijk dingen die je zelfs onder druk van de wetenschap niet kunt zeggen. ‘Voltaire wordt terecht overschat’ geldt als een

[p. 6]

anomalie, omdat er een contradictie in besloten ligt. Het onder- en overschatten van een persoon sluit een terechte schatting juist uit. Maar iemand zou desalniettemin kunnen volhouden dat dit zinnetje voor hem toevallig toch een aanvaardbare uitspraak is omdat hij - wetend dat veel historici de reputatie van Voltaire overschat vinden - juist gezegd wil hebben dat Voltaire pas met de mate van gangbare overschatting precies de juiste waardering krijgt, die hem volgens andere criteria toekomt. Zo wordt dit zinnetje in deze omstandigheid toch aanvaardbaar. Maar het probleem is dat betekenis nu afhankelijk wordt van context en situatie, en dat sluit een betrouwbare normering uit.

Als je door een begripsanalyse wilt achterhalen wat de typische kenmerken zijn van een belofte als handeling of ingreep, zul je misschien een uitspraak als ‘Ik zal de laatste veertig jaar van mijn leven niet meer roken’ niet als een belofte kunnen accepteren want analyse van het beloven heeft opgeleverd dat je alleen iets kunt beloven wat naar menselijke maatstaven binnen je macht ligt, en niemand heeft bij voorbaat enige zeggenschap over zijn laatste veertig jaar - als ze ooit nog komen. Als belofte moet deze uitspraak dus als onwelgevormd worden afgewezen, maar als voorspelling niet, hoewel wij hier met dezelfde mate van ongewisheid kampen.

Er bestaat een taalfilosofische traditie die uitdraagt dat wij vaak geheel ten onrechte menselijke vermogens personifiëren. Zo moet je nooit zeggen ‘Mijn hersenen denken’, want hersenen denken niet, dat doet de persoon die over de hersenen beschikt en aangezien hersenen niet over hersenen beschikken, denken ze niet. Deze verwarring wordt direct al duidelijk wanneer je mededeling doet van het feit dat jij weliswaar denkt dat iets het geval is, maar dat je merkt dat je hersenen denken van niet. Wat is dat voor een bizarre verdeeldheid! Wie van de twee spreekt hier met enig gezag? Onoplosbaar en duidelijk het resultaat van begripsverwarring, zo lijkt het.

Maar zo'n innerlijke verdeeldheid is psychologisch helemaal niet ondenkbaar, al moet hij misschien niet geformuleerd worden als een meningsverschil tussen de persoon en de hersenen, maar eerder als een verschil tussen bewuste inschatting en cognitieve reflex. Ik weet dat mijn kleinzoon mij niet wil beschadigen als hij in verwachting van mijn onnodige schrikreactie met zijn vingertje prikt naar mijn oog, maar mijn zenuwstelsel beslist anders en neemt het zekere voor het onzekere. Dat maakt die ontoelaatbaar geachte personificatie een stuk minder naïef en misleidend. Een begripsanalyse is in die zin beperkt.

Hangt elke controverse in de psychologie af van begripsverwarring? Dat geloof ik niet. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. Noam Chomsky maakte aanvankelijk veel furore met zijn observatie dat kinderen in betrekkelijk korte tijd een perfecte beheersing van de taal verwerven, ondanks het feit dat zij aan gebrekkige informatie bloot staan (ouders praten vaak stompzinnig kinderachtig en zelfs dan zeker niet foutloos) en ondanks het feit dat zij hoe dan ook slechts een beperkt aantal zinnen gehoord hebben. Hun vermogen is groter dan reproductie van wat zij gehoord hebben en beter. Zij kunnen moeiteloos nieuwe zinnen maken en uitdrukkingen op grammaticaliteit beoordelen. Dat leidde tot de conclusie dat de stimulus (het taalaanbod) arm is en de reactie rijk. De stimulus is in zijn armoede voldoende om het taalvermogen tot leven te wekken waardoor de reactie verrijkt blijkt. Dat taalvermogen bestaat in wezen uit aangeboren kennis. Die kennis wordt geactiveerd.

Voor mij is in dit verband de notie van stimulusarmoede van belang. Voor de cognitieve psychologie geldt de vraag of zij in het algemeen van stimulusarmoede moet uitgaan bij de reconstructie van onze cognitieve vermogens. Nu is er nog een andere interessante theorie op een ander cognitief terrein, namelijk de waarneming, die juist stelt dat de stimulus rijk is. Een stimulus bevat veel meer informatie dan wij oppervlakkig bezien denken. Als u een steen oppakt, levert die tactiele stimulus u direct informatie over een heel repertoire aan mogelijkheden: of je er mee kunt gooien, hoeveel kracht je daarvoor zou moeten investeren, wat je bereik zal zijn, enzovoort. Het simpele plop... plop dat u hoort bij het passeren van

[p. 7]

een tennisbaan bevat als stimulus een onbepaalde hoeveelheid informatie die het kale plopgeluid te boven gaat. U heeft een idee over de aard van de materialen die met elkaar in aanraking kwamen, u heeft het idee van een botsing en mogelijk nog veel meer. De visuele waarneming is het klassieke terrein waarop voorbeelden gevonden worden van informatie die vervat ligt in de verstrooiing van het licht. Dit zijn allemaal gevallen die de theorie van de direct perception van J.J. Gibson ondersteunen. In de waarneming pikken wij informatie op. De stimulus toont ons waartoe hij in staat is. Dat is de rijkdom van de stimulus.

Wij hebben dus nu een theorie die de armoede en een theorie die de rijkdom van de stimulus benadrukt. Los van de historische vergankelijkheid van beide standpunten, is de vraag onvermijdelijk welk standpunt beter is. Hoe bepaalt men dat? In een weging welke theorie beter bij de rest van onze kennis aansluit, heeft een begripsanalyse van stimulus of armoede of rijkdom weinig zin. Wat zou die op kunnen leveren? De discussie gaat over de aanvaardbaarheid van de veronderstellingen: een deel van onze kennis is aangeboren, of een deel van onze kennis wordt ons in de waarneming geleverd doordat elke stimulus zijn toepasbaarheid direct toont.

Overwegingen als deze bewijzen dat de psychologie noodzakelijkerwijs aandacht moet besteden aan de postulaten waarop haar theorieën zijn gebaseerd. Die aandacht is niet onverenigbaar met begripsanalyse maar schrijft die ook niet dwingend voor. Eerder lijkt de wetenschapsfilosofie hier uitkomst te kunnen bieden, omdat daarin immers de normen opgesomd worden waaraan een theorie moet voldoen. Dat leidt tot twee vragen: zitten psychologische theorieën - zoals de psychoanalyse en de attributietheorie - wel goed in elkaar, en zijn er psychische verschijnselen die in geen enkele theorie

[p. 8]

passend worden beschreven en verklaard - zoals het bewustzijn. Maar wetenschapsfilosofie is een soort filosofie en filosofie is vooral gezeur, zegt men. Is dat niet te merken?

Bernard Baars en Katharine McGovern hebben de balans eens opgemaakt in een artikel uit 1993 met de titel ‘Does Philosophy Help or Hinder Scientific Work on Consciousness?’. De vraag heeft niets aan actualiteit verloren. Naast enige waardering hebben zij zes uitgesproken bezwaren tegen de inbreng van filosofen, vooral vanwege de intellectuele eigenaardigheden waarmee deze zijn behept. Filosofen hebben een voorkeur voor eeuwenoude problemen die nog nooit tot een oplossing zijn gebracht, zoals de relatie tussen lichaam en geest. Zij stellen de meest krankzinnige eisen aan mogelijke oplossingen. Zij geven de voorkeur aan gedachte-experimenten boven empirische informatie. Zij kennen meer waarde toe aan een briljant betoog dan aan toetsbaarheid. Zij zijn verzot op paradoxen, voor een bewijs van logische of feitelijke onmogelijkheid mag je ze altijd wakker maken. En ten slotte, filosofen schuiven wel erg gemakkelijk met definities en probleemomschrijvingen.

Ik herken hier veel in. Ik heb al eens eerder geschreven dat ik vaak de indruk heb dat filosofen een wetenschappelijk probleem net zolang transformeren totdat het als een middelgrote verhuiswagen precies past in een doodlopende steeg. Maar er is door filosofen natuurlijk ook voortreffelijk werk verricht waar de psychologie iets aan had, vaak zonder dat zij de pretentie hadden iets bij te dragen aan de psychologie. Zo geloof ik dat de filosofische vraag die gesteld werd naar aanleiding van de experimenten Roger Sperry met ‘Split Brain’ patiënten, namelijk of het bewustzijn telbaar is, wel degelijk een interessante en goede vraag is. Zij sluit nauw aan bij bestaande psychologische ideeën dat het bewustzijn door dissociatie in relatief autonome delen uiteen kan vallen - terwijl de vraag of de rechter hersenhelft Oosterse wijsheid herbergt mij een voorbeeld lijkt van filosofische misleiding.

Baars en McGovern geven een mooi voorbeeld van hoe filosofen een probleem onoplosbaar willen maken. Waar een psycholoog spreekt over ‘de wil’ (wat hij trouwens zelden doet, behalve in de rituele opmerking ‘wilt u het alternatief van uw voorkeur aanstrepen’), daar spreekt een filosoof meteen van ‘de vrije wil’. Ja, en daar komen wij natuurlijk niet meer uit. Maar de menselijke wil is los van de vrije wil interessant genoeg. Daarvoor moet misschien eerder de notie van vrijwilligheid geïntroduceerd worden. Er moet een psychologisch verschil bestaan tussen een verspreking en de vrijwillige herhaling van die verspreking. Iemand die behept is met een tic, kan die ook vrijwillig een keer tonen door zich zelf te imiteren. Hetzelfde geldt voor spontaan glimlachen en glimlachen dat op verzoek van de fotograaf nog eens wordt over gedaan. Hoe overhaast de filosofische conclusie is dat alle wil uiteindelijk leidt tot het probleem van de vrije wil (die dan natuurlijk niet zou bestaan) blijkt uit de bevinding van V. Ramachandran, dat bij spontaan glimlachen en vrijwillig glimlachen andere hersencircuits betrokken zijn, waardoor de notie van vrijwilligheid wel degelijk toepasbaar is.

De conclusie lijkt me duidelijk. Voorzover de filosofie of de wetenschapsfilosofie zich bemoeit met de empirische psychologie kan zij daaraan het beste dienstbaar zijn.