Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 21]

In Santiago
door Frederik Philip Kuethe

Maria Angelica Roger hield het portier van haar oude Ford voor mij open. Op de achterbank zaten twee keurige dames met grijs haar. ‘Mijn tantes,’ zei ze. Zij was mij bij mijn hotel in het hartje van Santiago de Chili komen ophalen. Ik knikte de dames glimlachend toe, en hoopte dat de lichte teleurstelling niet van mijn gezicht te lezen was.

Het was zaterdagavond 6 oktober 1988. De dag na de nacht waarop meer dan de helft van de Chilenen het wegsturen van hun president Augusto Pinochet uitbundig had gevierd. Ik bedoel de nacht dat Maria Angelica mij feilloos uit de menigte had geplukt. Zij werkte bij een reisbureau en daar had ik met haar een leuk contact gehad. Nu vroeg ze mij of ik met haar ‘De Dans van het Nee’ wilde dansen. Het ‘Nee’ tegen Pinochet wel te verstaan.

Santiago was wekenlang scherp verdeeld geweest tussen aanhangers van het ja-kamp en supporters van het nee-kamp. Dat schisma scheurde de samenleving zo'n beetje doormidden. Het ging zo ver dat toen ik mijn terugvlucht bij de Braziliaanse vliegmaatschappij Varig wilde boeken, Maria Angelica botweg zei dat daarvan geen sprake kon zijn. De Varig-vertegenwoordigers in Chili waren van het ‘Ja’, zei ze vol verachting. Aanhangers van Pinochet. Ze ging nog liever de baan op dan die lui de provisie op mijn ticket te gunnen.

Ik aanvaardde haar uitnodiging om te dansen. En zo draaiden wij samen met duizenden andere paren rondjes over het asfalt van de boulevard Bernardo O'Higgins. In mijn geheugen dansten we op de wijs van de ‘Vogeltjesdans’ maar zeker daarvan ben ik niet meer. Wel weet ik zeker dat Maria Angelica verrukt naar mij opkeek. Ik begreep wel dat die verrukking alles van doen had met de overwinning van het ‘Nee’ en niet zozeer met mij, maar dat kon me niet schelen. We zweefden in trance door de uitzinnige menigte, en zij was zo verhit van het dansen dat een rossige haarlok tegen haar voorhoofd was vastgekleefd. Toen ik met de buitenkant van mijn hand die haren weer op hun plaats streek, voelde ik dat er niet veel meer nodig was om als een baksteen voor Maria Angelica Roger te vallen.

Wanneer het om hun moeder en vreemde mannen gaat, ruiken kinderen het gevaar bijna altijd. Want juist op dat moment van de naderende baksteenval maakte een meisje van een jaar of tien zich los uit de mensenzee op het trottoir, trok aan de jurk van Maria Angelica en riep: ‘Mama, mama, wanneer gaan wij nu eindelijk naar huis?’

Maria Angelica had zich lachend uit mijn omarming los gemaakt en mij voorgesteld aan haar dochter Hortensia. Moeder en dochter waren daarna snel vertrokken om nog een paar uur te slapen. Het was kwart over vier in de nacht. Plotseling stond ik zeer alleen te midden van honderdduizenden feestende Chilenen.

De volgende dag had ik hoofdpijn en een naderende deadline voor het stuk dat ik voor Elsevier moest schrijven. Ik had dan ook nog even min of meer tegengesparteld toen Maria Angelica belde met de uitnodiging om de overwinning bij

[p. 22]

haar thuis te komen vieren. Maar na het derde telefoontje capituleerde ik. Toen ik 's avonds in haar auto stapte, zei ze: ‘Het wordt leuk, er komen veel vrienden en familie.’ De japonnen van de tantes ritselden. ‘Ja, leuk,’ zei ik.

De stad was tot rust gekomen, zij het dat alles nog steeds onverlicht was. Uit het duister doemde de enorme kuip van het Nationale Stadion op. Twee dagen eerder had dat als een enorm stembureau gediend; in 1973 tijdens de putsch tegen Salvador Allende als een gigantische openluchtgevangenis. Duizenden van Allendes medestanders werden er bijeengedreven, en velen daarvan zijn nooit meer teruggezien. Maria Angelica vertelde van de populaire zanger Victor Jara, die om de moed erin te houden Venceremos, het strijdlied van het Volksfront had aangeheven. Hij werd onmiddellijk doodgeslagen. Hij moet geweten hebben hoe het zou aflopen. Net als Allende, die zichzelf tijdens de putsch een kogel door het hoofd joeg.

‘Mijn zwager zat in hetzelfde vak als Jara,’ zei Maria Angelica. ‘Hem hebben ze ook vermoord. Enkele dagen later werd er door een onbekende bij vrienden van ons opgebeld dat hij ergens langs de spoorlijn lag. Onthoofd. Mijn man is er toen in vermomming naar toe gegaan.’

Het bleef een tijdje stil. Toen legde een van de tantes een hand op mijn schouder en zei: ‘Kijk, dit heb ik voor u meegebracht, een galoche.’ Ik voelde haar knokige vuist afdalen over mijn borst. Zij stopte een gebreid pantoffeltje, ongeveer vijf centimeter lang, in mijn hand. ‘Ik maak ze om de uren te doden, anders doden de uren mij,’ zei de oude vrouw giechelend. ‘Het zijn de nationale kleuren van Chili en Frankrijk, rood-wit-blauw.’

‘En van Nederland,’ mompelde ik aangedaan, terwijl ik even in die benige klauw kneep.

De man van Maria Angelica, Alfonso, bleek nog niet thuis te zijn. Hij was architect en, zoals de Belgen zeggen, met een baksteen in de maag geboren. Alfonso had hun huis van witte steen zelf gebouwd. De kleine tuin werd deels door een pergola overwelfd. Het minuscule blauw geschilderde zwembad was nog zonder water.

Maar ook zonder Alfonso zouden we niet alleen zijn, zoveel was wel duidelijk. Er waren al zo'n veertig vrienden, die reeds in verregaande staat van vrolijkheid verkeerden. De meeste aanwezigen behoorden tot de Socialistische Partij van Chili, die na de dood van Allende vanuit de gevangenis werd geleid door Clodomiro Almeyda, de oud-minister van Buitenlandse Zaken. De tantes hadden in een hoek van de tuin onder de klimop plaatsgenomen en zouden verder de gehele avond geen vin verroeren. De rest van het gezelschap praatte, danste, dronk en lachte des te enthousiaster. Ik praatte, danste, dronk en lachte mee, hoewel ik niet kan verhelen dat mijn ogen steeds Maria Angelica zochten. Zij danste die avond in heel wat mannenarmen.

Ondertussen werd ik aangeklampt door een leraar geschiedenis die memoreerde hoe schitterend hij het vond dat in Nederland van een aantal officiële gebouwen de vlag was uitgestoken na het bekend worden van de uitslag van het referendum. Ja, riep ik zo enthousiast ik kon, hoewel ik voelde dat ik voorlopig niet meer van hem verlost zou raken.

Terwijl Maria Angelica met weer een andere man langs zweefde, greep ik naar het raarste verhaal dat ik in voorraad had over mijn verblijf in Chili. Ik vertelde de geschiedenisleraar van mijn gemankeerde rendez-vous met Yves Montand, hier in Santiago.

[p. 23]

Wie voor een weekblad werkt, bevindt zich per definitie altijd op het traagste schip van het konvooi. Dat was toen niet anders dan nu in het internettijdperk. Televisie, radio en de dagkrant zouden mij voorgaan in de verslaggeving van het referendum. Als weekbladjournalist was ik dus als altijd bezig een eigen benadering te zoeken om te voorkomen dat de lezer mijn o zo kostbare artikelen met een geeuw ongelezen naast zich neer zou leggen.

Ik was een week voor het referendum aangekomen in Santiago en ik had toen toevallig gelezen dat Yves Montand de volgende dag in Santiago zou arriveren. Ik ben van de generatie die nog is opgegroeid met Franse chansons, en nooit helemaal is gebogen voor de Angelsaksische greep naar de macht in de wereld van de populaire muziek. Op mijn eerste langspeelplaat stonden twaalfliedjes gezongen door Yves Montand. Zoals daar waren het onsterfelijke ‘Feuilles Mortes’, het vrolijke ‘Rue Lepic’ en het breed uitwaaierende ‘Les Grands Boulevards’.

Nu ik erover nadenk, is die eerste plaat misschien wel de mooiste van alle platen en cd's die ik ooit heb bezeten. In elk geval behoort Yves Montand van kindsbeen af tot mijn absolute favorieten. De herinnering aan ‘Les Grands Boulevards’ en het feit dat Santiago ook grote met platanen omzoomde boulevards kent, brachten me op het idee Montand te vragen of hij een uurtje met mij over een van de avenues wilde wandelen, terwijl ik zijn overpeinzingen over Chili, over de wereld en over het leven zou optekenen. Dat was een mooie invalshoek voor een weekblad!

Het kleine hotel waar hij logeerde was snel gevonden. Maar nu drong de vraag zich op hoe laat en op welke manier ik hem zou kunnen benaderen. Ik koos voor een telefoontje om half acht in de ochtend. Dan was hij waarschijnlijk wakker, maar nog niet meegesleurd door zijn programma. Verder was ik tot de

[p. 24]

conclusie gekomen dat het noemen van mijn naam, die van mijn blad en die van mijn land gegarandeerd tot een echec zou leiden.

Ik moest dus iets anders verzinnen. Nu draagt Yves Montand op diezelfde plaat het gedicht ‘Barbara’ van Jacques Prévert voor. Het gedicht gaat over een eenmalige ontmoeting van een man en een vrouw op een regenachtige dag in de havenstad Brest. Franse brok-in-de-keel-tragiek, die mij steevast tot tranen roerde. Ik vatte het plan op om zo gauw ik Montand aan de lijn kreeg hem zonder nadere introductie de beginregel van dit gedicht toe te fluisteren. Misschien zou hij aangenaam verrast zijn en mijn navolgende verzoek om een interview honoreren. Als dit niet zo was, had ik tenminste eervol verloren.

Toen ik klokke 7.30 uur belde, was ik kipzenuwachtig en voelde me een idioot. Maar de portier van zijn hotel verbond mij zonder vragen snel door. Met een zucht die ik uit duizenden herkende nam Montand op. ‘Rapelle-toi Barbara, il pleuvait sans cesse sur Brest ce-jour-là,’ hoestte ik stotterend door de hoorn. Het bleef even stil aan de andere kant, en toen klonk zijn doorrookte bas als uit een oneindige diepte: ‘Cher Monsieur, laissez-moi dormir tranquillement s'il vous plaît.’

Zonder verdere plichtplegingen hing hij op. In mijn witte badjas van het hotel stond ik te trillen op mijn benen. Napoleon na Waterloo. Ik had verloren, en niet eens eervol.

Diezelfde middag kreeg ik echter een onverwachte revanche. Bij een lunchbijeenkomst in een literair café waar je over de hoofden kon lopen bleek de chansonnier en filmacteur ook aanwezig. Ik schraapte mijn laatste restje moed bij elkaar, baande me een weg naar hem toe en verontschuldigde me voor de absurde weksessie van die ochtend. Ik vertelde ook wat mijn bedoeling was geweest. ‘O, was u dat,’ zei Montand met een grijns. Hij vertelde dat hij graag alsnog met mij een wandeling over de alamedas, de grote boulevards van Santiago, had gemaakt. Maar helaas, de helikopter die hem naar Valparaiso zou brengen stond al klaar. In Valparaiso wachtte de weduwe van Allende hem met een kopje thee.

Zelf was ik al aan het begin van de week naar Valparaiso gereisd om godbetert een hommage aan Pinochet mee te maken. Ik had hem trouwens al een keer eerder in het echt gezien. Dat was eind november 1975 ergens langs een autoweg buiten Madrid. Op die dag werd het stoffelijk overschot van generalissimo Franco overgebracht naar de Vallei van de Gevallenen. Augusto Pinochet Ugarte was het enige staatshoofd dat aanwezig had willen zijn bij die macabere plechtigheid. Vlak voor de limousine van de Amerikaanse vice-president Nelson Rockefeller, schoot zijn auto in een flits voorbij. Ik herinnerde mij eigenlijk alleen de purperen kleur van zijn cape en dat zijn lievelingsliedje ‘Lili Marlene’ was.

Op de Plaza Mayor in Valparaiso was het koud geweest. De witte confetti die van de balkons op de menigte van ongeveer tienduizend mensen neerdaalde, gaf een suggestie van sneeuw. Het publiek bestond veelal uit leden van de kleine burgerij en opgeschoten jongeren. Voor het gebouw van de Intendance van de Marine stond een grote eretribune. Op een verhoging speelde een in het roze gestoken militaire kapel cumbia's en lijzig klinkende strijdliederen.

Ik was niet erg welkom.

‘U hebt geen enkel recht om hier te zijn’ beet een oudere dame mij geheel ongevraagd toe. ‘Als dit Rusland was dan hadden ze u al lang weggesleurd,’ viel een in het zwart geklede man haar bij. ‘Met u praat ik niet,’ snauwde hij, hoewel ik hem niets had gevraagd.

Uiteindelijk stapte, omringd door een legermuseum aan generaals, de man

[p. 25]

de tribune op om wie het allemaal was begonnen. Volkslied, gejuich. De generaal was in burger, zijn vrouw Lucia Hiriart de Pinochet droeg een grijs mantelpakje en glimlachte wezenloos. Een hysterische studente en de gouverneur van de Vijfde Regio bewierookten hen in hun toespraken. Terwijl zij het woord voerden, stond Pinochet herhaaldelijk op en hij hief dan zijn armen omhoog alsof hij de hemel wilde stutten. Zijn geprononceerde gebit, de schuinstaande ogen en zijn permanente grijns verleenden hem het aanschijn van een haai die een paardenmop savoureert.

Toen hij zelf het woord nam, hield hij zijn standaardverhaal over het alom loerende marxisme-leninisme en over de zegeningen van zijn ‘democratische orde’.

Zegening was vast niet het eerste woord dat opkwam bij de betogers die in de week voorafgaand aan de volksstemming elke middag probeerden op te trekken naar La Moneda, het paleis van Pinochet aan het Plein van de Constitutie in Santiago. De groen-witte pantservoertuigen van de politie - zorrinos, stinkdieren genoemd - kwamen steevast in actie en wierpen muren van traangas op. Tegen half negen 's avonds werd het echt onaangenaam. Om de demonstranten angst aan te jagen en de politie de vrije hand te geven, deden de autoriteiten op dat uur in de hele stad het licht uit. De wereld werd dan verengd tot zwaailichten en het geluid van waterkanonnen en neerdalende wapenstokken. Of erger.

Op een zekere avond liep ik omstreeks dat uur een eindje met de demonstranten mee. Mijn kleren waren al spoedig doorweekt van het water uit de zorrinos en het traangas brandde in mijn ogen. Het werd hollen voor de politie uit. Plotseling werd ik met tientallen anderen een zwart gat binnen geduwd.

[p. 26]

Onmiddellijk daarna ratelde een rolluik omlaag. Toen de stroomtoevoer weer was hersteld, bleken we in een lokaal te zijn waar twee dozijn flipperkasten paarsig licht verspreidden en belletjes nerveus rinkelden. De bedrijfsleider van de speelhal had ons willen helpen.

Terug in mijn hotel stond ik in de lift met Kerry Kennedy, de dochter van wijlen Robert Kennedy. Kerry en ik hadden samen al eens een kopje koffie gedronken. Zij werkte voor een mensenrechtenorganisatie uit Boston. ‘Je vader zou trots op je zijn geweest’, had ik boven mijn dubbele espresso gezegd. Ik kon mijn tong wel afbijten, zo'n slappe tekst! In die lift, drijfnat en rillend van de kou, overwoog ik serieus om Kerry te vragen mij te helpen met het uittrekken van mijn doorweekte hemd en me dan lekker warm te rossen. Maar na die eerdere dooddoener durfde ik me geen misstap meer te veroorloven

Voor de Chilenen telt de betovering van het woord. Juanito de schoenpoetser bij wie ik elke morgen even neerstreek om samen een sigaar te roken, over het leven te praten en mijn schoenen te laten poetsen, droomde ervan een groot schrijver te worden. ‘Kunt u zich dat voorstellen van een ongeletterd iemand als ik?’ Ja, dat kon ik wel.

Van het geld wilde hij dan naar Spanje reizen om zijn grootmoeder in Malaga te bezoeken. Hij liet mij een blocnote zien volgekrabbeld met uitspraken die hem getroffen hadden. Het eerste citaat luidde: De enige werkelijke figuren zijn de figuren die wij verzinnen - Oscar Wilde.

Terwijl in de tuin van Maria Angelica de lege drankflessen steeds wilder in het lege zwembad werden gekeild, en zij zelf nu geheel uit mijn blikveld was verdwenen, wilde de geschiedenisleraar met zijn zwarte baardje per se weten wat ik van de dichter Pablo Neruda vond. Ik had die vraag kunnen verwachten. ‘De verering van Neruda maakt dat de Chilenen zich gelukkig voelen met zichzelf,’ sneerde de Argentijnse journalist Jacobo Timerman ooit niet geheel ten onrechte. Zelf kon ik de idolatrie onmogelijk navoelen. Als er een Nobelprijs zou bestaan voor de meest overschatte dichter, zou Neruda hoge ogen gooien, dunkt me. Ik word mateloos verveeld door zijn lyrische gehijg over ruisende bergbeekjes en de groene lendenen van de heuvels. Maar goed, hij was ook nog diplomaat en communist, dus had alles mee voor een interessant leven. Wat moest ik dan nog mopperen?

Dit vertelde ik niet aan de geschiedenisleraar. Het was tenslotte zijn avond. Ik redde mij eruit door oprecht lovend te spreken over Neruda's autobiografie Confi eso que he vivido, ‘Ik beken, ik heb geleefd’. Neruda beschrijft daarin hoe hij als jongen van vijftien jaar op een ongezadeld paard de tocht van duizenden kilometers vanaf de zuidpunt van Chili naar de hoofdstad had gemaakt. Op zekere avond kwam hij terecht in een afgelegen huis waar twee oude Françaises, die uitsluitend de beste Franse wijnen dronken, in een eeuwigdurend gesprek met elkaar gewikkeld leken. De jonge Pablo werd er door het keukenmeisje ingewijd in de liefde.

De leraar herinnerde zich die passage maar al te goed. Ik van de rest van de avond des te minder.

Bij het eerste ochtendlicht reed Maria Angelica mij terug naar het hotel. De tantes waren al lang naar bed. Toen ik vroeg of ze nog iets uit mijn minibar wilde drinken, zei ze stralend: ‘Waarom niet? Ik ben niet altijd van het “No”.’