Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 17]

Kommaneuken
door Megchel J. Doewina

De geest is een wankel karretje voor gedachten. Het laadvermogen is beperkt en al te vaak valt de bagage ordeloos over de rand. Het blijft zo behelpen met ons redeneervermogen, en hoe goed onze bedoelingen ook zijn, of hoe torenhoog onze pretenties, de kans op ontsporing is altijd aanwezig. Redeneerfouten begaat iedereen: je maakt ze zelf, je hoort ze van een ander, je ziet ze ontstaan in ieders hoofd en je leest ze op papier. Dat laatste is misschien wel het meest teleurstellend. Zelfs als we onze redeneringen woord voor woord kunnen teruglezen, overwegen en corrigeren, verdwalen we toch steevast in het moeras van uitglijders, miskleunen, flaters en fouten. Geen mens is te groot voor een lapsus, maar hier rijst de vraag: mag een schrijver ze ook op papier maken? Het antwoord is: liever niet.

Op de een of andere manier hoop je van een schrijver dat hij boven zijn materie staat, dat hij de wereld die hij schept geheel in zijn macht heeft, dat hij weet wat hij doet en dat hij slimmer is dan jij. Dat is toch niet zoveel gevraagd. Daarom ben je teleurgesteld als Sándor Márai in het begin van zijn roman Gloed over zijn hoofdpersoon beweert dat die zo'n hekel heeft aan exacte getallen, terwijl diezelfde hoofdpersoon wel precies het aantal passen kent (17) dat hij in zijn woonvertrek kan zetten, omdat hij ze elke keer opnieuw telt. En daarom ben je zelfs ontgoocheld als Kees van Kooten een verhaal schrijft over een vrouw die komt roddelen bij kennissen en dan vraagt of ze al weten dat ‘P. met G.’ is en dat ‘L. met B.’ is en dat ‘S.K. heeft’, waarop de kennissen geschrokken informeren of ‘S. met de een of andere K. is, of dat S.K. hééft’, want zij zouden zo niet weten wat erger is. Als lezer voel je meteen dat hier niets van klopt, want mensen duiden in het dagelijkse spraakgebruik hun wederzijdse kennissen nimmer met initialen aan. Kennissen vragen of je al weet dat Simone Karel (of Kees) heeft ingepalmd, dan wel of Simone ‘K’ heeft. Kennissen verwarren nimmer de gevreesde ziekte met Kees of Karel.

En wat te denken van de roman Eerst Grijs Dan Wit Dan Blauw (1991) van Margriet de Moor. Op pagina 58 van deze overigens fraaie roman loopt hoofdpersoon Erik over de Oude Zeestraat terug naar huis, nadat hij zaken met de politie heeft afgehandeld. Hij is 's ochtends per auto vertrokken en onderweg even aangegaan bij het huis van zijn vriend, om te ontdekken dat die diens vrouw om het leven heeft gebracht. Afijn, politie bellen, mee naar het bureau, verklaring afleggen enzovoort. En dan? Dan loopt hij dus over de Oude Zeestraat, waaraan de woning van zijn vriend ligt met daarnaast nog steeds zijn eigen auto, terug naar huis. Dat kan niet. Dat mag niet. Dat doet niemand. Je laat je auto daar niet zomaar staan! Wel eerst de lezer inpeperen dat de hoofdpersoon met de auto op stap gaat en je er dan met zo'n Jantje van Leiden van afmaken, dat is zonderling schrijversgedrag.

Een kennis gaf mij The Power and the Glory van Graham Greene en ik beloofde hem het boek helemaal te lezen. Helaas, dat is niet gelukt. Direct in het begin van de roman gaat het al mis als over een dranklustige priester wordt gezegd: ‘De cognac was al lang uitgewerkt...’ - en dan wat verderop in dezelfde alinea, over dezelfde priester: ‘[...] begon hij te bidden, wat hees en onduidelijk door de cognac’. Er is dus niets uitgewerkt - en dat geldt ook voor mijn wantrouwen jegens dat boek. Lees dan eens één keer iets van Connie Palmen, bedelde dezelfde kennis, die mijn weerzin tegen Greene had opgemerkt, en hij duwde me De Vriendschap (1995) in handen. Ik begon vol goede moed, maar moest even slikken toen op bladzijde 303 het kernthema van het boek door de auteur kort maar krachtig als volgt werd

[p. 18]

gepresenteerd: ‘Zonder lichaam geen geest en geen geest zonder lichaam.’

Als je zoiets leest, dan begrijp je ineens waarom wijsbegeerte in Nederland in feite zelden boven de koude grond uitkomt. Het inzicht is blijkbaar serieus bedoeld als hegeliaanse dialectiek, maar er staat in deze Palmenwijsheid gewoon twee keer achtereen exact hetzelfde. Een kwestie van grote onverschilligheid. Het hele werk van Palmen is ervan doordrenkt.

Of neem deel 2 van Het Bureau, waarin Voskuil als gebruikelijk werkt volgens het procédé van telkens afgeronde, korte scènes, die eindigen met een cliffhanger, een intrigerende opmerking, een incident, een onverwachte ontwikkeling, ingrediënten die de nieuwsgierigheid moeten prikkelen en zo de lezer naar het volgende fragment tillen. Op pagina 254 vraagt juffrouw Bavelaar of ze Maarten even kan spreken over een collega, de reeds geïntroduceerde Surinamer Stanley Graanschuur. Dat kan, maar nog niet meteen. Op pagina 256 wordt de episode afgesloten, doordat Maarten haar herinnert aan haar verzoek. ‘O ja, Graanschuur,’ zegt ze, ‘daar had ik eens met u over willen praten, maar liever niet hier.’ Aha, denkt de lezer, die het zwarte zaad al om de juffrouw heen ziet vliegen. ‘Liever niet hier, maar waar dan eigenlijk wel,’ vraagt diezelfde lezer zich ruim 300 bladzijden verder af als hij het boek heeft dichtgeslagen, want aan de hele kwestie wordt geen woord meer vuil gemaakt. Juffrouw Bavelaar kan aan de klif blijven hangen tot zij een ons weegt.

Gelukkig verschijnen er ook aardige boeken van Nederlandse auteurs. Een daarvan is Renate Dorresteins Verborgen gebreken (1996). Het is vol bravoure met de haar zo eigen weergaloze vaart geschreven. Er is echter één bezwaar, namelijk dat een inspecteur van Scotland Yard met overweldigend succes wordt wijsgemaakt dat het gezochte jongetje Ivatuq, dat als meisje verkleed door hem wordt aangetroffen, inderdaad een meisje is, zodat niemand bang hoeft te zijn dat hij het mee zal nemen.

Sterker nog, de inspecteur van Scotland Yard blijkt wel ongelooflijk oliedom. Als hij vraagt, doelend op het gelispel van Ivatuq: ‘Wat zegt zij?’, krijgt hij van Ivatuqs ‘ontvoerster’ per ongeluk ten antwoord: ‘Hij herkent die reus daar, ziet U wel?’ Oeps! Het hart schiet je naar de keel en blijft daar zitten, totdat blijkt dat deze dodelijke vergissing geen enkel gevolg heeft!

Hier hang een levensgroot ‘hij’ in de lucht, en niemand die erom maalt. Het intelligente zusje van Ivatuq niet. De ‘ontvoerster’ zelf niet. En de inspecteur van Scotland Yard, ongetwijfeld getraind op het signaleren van de kleinste ongerijmdheid, gepokt en gemazeld in de technieken van het derdegraads verhoor, al helemaal niet. Hij is op zoek naar een ontvoerd klein jongetje, maar blijft de argeloosheid zelve ten overstaan van een merkwaardig uitgedost even klein meisje, dat door ‘haar’ volwassen begeleidster met ‘hij’ wordt aangeduid.

Maar goed, je zit koud halverwege het boek en hebt dus nog een hele tijd goede hoop dat het een list is van de inspecteur, die straks plotseling met een uitgebreid arrestatieteam op de stoep zal staan om Ivatuq mee te nemen. Maar de hoop verflauwt gaandeweg en sneeft ten slotte in desillusie. Van Dorrestein is bekend dat ze haar romans tachtig keer integraal herschrijft, dus tenzij het toeval wil dat zo'n scène in de allerlaatste ronde pas werd toegevoegd, kan er geen sprake van een verborgen gebrekje zijn. Het is een inconsistentie, een ongerijmdheid in het universum van deze roman. ‘Ach,’ zult u zeggen, ‘laat toch, de geboeide lezer valt het niet op, critici zien überhaupt nooit iets, dus wat zal jij je druk maken.’ Maar ik vind het zo jammer. Zo'n boek is verloren voor mij.

Een laatste voorbeeld wat de literatuur betreft komt uit het verhaal ‘De Receptioniste’ van Arnon Grunberg, dat hij schreef voor Vrij Nederland (31 december 2005). De jonge vrouw Raina zoekt contact via een dating site op Internet. Ze doet dat weloverwogen onder de schuilnaam ‘Maria75’ en plaatst er geen foto bij. Na tientallen e-mails over en weer met ene Sandyman, waarbij zij haar werkelijke naam niet prijsgeeft, komt het tot een ontmoeting in een café. Na wat wachten - beide partijen zijn op het afgesproken tijdstip aanwezig, maar

[p. 19]

kennen elkaar noch hun echte naam - komt haar date op haar afgestapt en vraagt: ‘Maria75?’ Sandyman blijkt een Chinees.

Er volgt enige conversatie, waarbij Raina zich in stilte afvraagt of ze hem haar echte naam moet vertellen, of dat ze het bij Maria75 moet laten. Vervolgens maakt ze zich alsnog boos over zijn Chinees-zijn. Dat had hij toch wel eerder mogen vertellen. ‘Wat vertellen?’ vraagt hij. En dan barst ze los: ‘Wat vertellen? Wat vertellen? Jij geen Nederlands spreken? Je hebt me veertig e-mails geschreven, had je niet in een van die e-mails kunnen zetten, hé Raina, by the way, ik ben een fucking Chinees?’

De ander kijkt haar verbijsterd aan en de lezer kijkt verbijsterd met hem. Hoe had die fucking Chinees in godsnaam moeten weten dat zij in werkelijkheid Raina heet?

Ik denk dat dit soort onzorgvuldigheden voortkomt uit een merkwaardige miskenning van de lezer door schrijvers en redacteuren. En die miskenning (of is het minachting?) lijkt des te epidemischer bij de schrijvende journalistiek. Zo verscheen ooit (op 24 juli 1998 alweer) in NRC Handelsblad een paginagroot artikel van Bas Heijne over twee Tibetfilms, ‘Kundun’ en ‘Seven Years in Tibet’, die op dat moment een groot publiek trokken.

Heijne schreef: ‘Zowel Kundun als Seven Years in Tibet zijn (sic! mjd) hedendaagse Hollywood-films. Dat betekent dat het verhaal het moet hebben van dramatische tegenstellingen, niet van drama. De personages hebben het hoofd boven water te houden, ze worden geplaagd door krachten van buitenaf, maar hun innerlijk wordt niet verscheurd.’ - Dat staat in de eerste kolom. Drie kolommen verder lezen we dit: ‘[...] maar wat Seven Years in Tibet gunstig onderscheidt van de wezenloze kitsch van Kundun is dat het conflict zich binnen het personage afspeelt. [...] In Kundun is geen sprake van een innerlijk conflict.’

De cursiveringen zijn van Heijne. Volgens zijn betoog spelen de conflicten in ‘Seven

[p. 20]

Years’ zich uitsluitend buiten de personages af (‘hun innerlijk wordt niet verscheurd’), terwijl volgens hetzelfde betoog de film zich juist onderscheidt doordat het conflict zich binnen de hoofdpersoon afspeelt.

En wat te denken van de volgende redenering, geschreven door niemand minder dan dominee H.M. Kuitert, eveneens in de NRC: ‘Een veel grotere verrassing, voor de gewone bijbellezer, is de discrepantie tussen wat Paulus zelf over zijn leven vertelt (met name in de brief aan de Galaten) en het relaas daarover van Lucas in Handelingen. Volgens de traditie is die Lucas dezelfde als de Lucas van het evangelie. Die was - daarover heerst overeenstemming - een tijdgenoot van Jezus, maar stelde zijn evangelie samen toen er overal reeds christelijke gemeentes waren, ongeveer 80/90 na Christus. Ook het boek Handelingen stamt uit deze tijd, dus de Lucas die tijdgenoot was van Paulus (de arts Lucas), kan het boek Handelingen niet geschreven hebben.’

Ik kan zo'n tekst vijf keer overlezen, woordjes schrappen of erbij verzinnen, peinzen over een mogelijk ontbrekende schakel in de redenering tot ik scheel zie - allemaal activiteiten die talrijke stukken in krant of weekblad tegenwoordig standaard van de lezer eisen -, de conclusie dat Lucas, tijdgenoot van Paulus (die zelf, aldus Kuitert, pas op het toneel verschijnt als Jezus al enkele jaren dood is) het boek Handelingen niet geschreven kan hebben, bereik ik niet.

Voor scheepsrecht een derde voorbeeld uit De Volkskrant. Michaël Zeeman besprak in het literatuurkatern Cicero (3 maart 2001) de ‘Travelling Theory’-these van Edward Said (de opvatting dat theorieën worden ontwikkeld in een bepaalde context, maar dat, als ze gaan ‘reizen’ door tijd en ruimte, ze hun intellectuele elasticiteit verliezen en instrumenten van macht en betekenisgeving worden). Zeeman betoogde dat Saids theorie intussen haar eigen lot heeft ondergaan, in die zin dat ze de door haar beschreven Werdegang van elke theorie, namelijk van sprankelend en origineel naar oudbakken en clichématig, zelf heeft volbracht. Degenen die nu nog schermen met die Travelling Theory zijn ‘academische halftalenten en wetenschappelijke dagloners’. Idem verging het volgens Zeeman Saids eigen twintig jaar oude theorie over de Oriënt als negentiende-eeuwse ideologische ‘schepping’ van het westen, welke aantijging door hem destijds rijkelijk werd onderbouwd met voorbeelden uit de westerse literatuur en intussen dan ook is verworden tot een muf en dof cliché.

Maar hoe illustreer je die muffe dofheid nou het treffendst? In Zeemans ogen zo: ‘[...] er is geen nijvere promovenda in de literatuurwetenschap of onderzoekster in de vrouwenstudies meer te vinden of ze heeft zich het lexicon van Said eigengemaakt en past het naar hartelust toe op om het even welke manifestatie van cultuur in Azië, Afrika of Oceanië.’

Precies een week later wijdt dezelfde criticus, aan de vooravond van de boekenweek, op de voorpagina wederom van de literatuurbijlage Cicero, een groot artikel aan de populariteit van de ‘allochtone’ auteurs in Nederland en hekelt daarin hun door het boekbedrijf gecultiveerde exotische status. Wat oprecht begon is immers volgens Zeeman: ‘[...] uitgelopen op een luidruchtig feest van het exotische. In het gedruis is het inzicht verdwenen dat het met dat exotische gaat om een traditionele vaderlandse en in wezen kolonialistische projectie en dat het onderwerp daarvan, de literatuur, zich niet aan dergelijke fratsen zou moeten storen.’

Met dit inzicht herhaalt Zeeman haarfijn de theorie over de Oriënt van Said. Die theorie dus, waarvan hij zelf zegt hondsberoerd te zijn, omdat er geen nijvere promovenda in de literatuurwetenschap of onderzoekster in de vrouwenstudies meer te vinden is, of ze heeft zich het lexicon van deze Said eigengemaakt, om het naar hartelust toe te passen op alles wat los en vast zit.

‘Je bent een muggenzifter,’ zo krijg ik dikwijls te horen, ‘een kommaneuker, een frutselende wriemelaar op de vierkante nanometer, een op het infantiele af geobsedeerde taalpurist.’ En ja, ik moet toegeven: ik ben schuldig op alle punten. Maar wat wilt u dan? Wilt u dat dit soort onzin altijd maar onweersproken blijft?