Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 22]

De lege benzinetank van F. Scott Fitzgerald
door Geert van der Kolk

Elke drieduizend mijl ga ik met mijn auto naar de Fordgarage in Rockville, Maryland, een grote, kleurloze voorstad van Washington. De servicebeurt (olie verversen, nieuwe filters, remvloeistof controleren, wielen van plaats verwisselen opdat de banden gelijkmatig afslijten) duurt ongeveer een uur. Er is een wachtkamer met een koffieautomaat, een televisie en een stapel oude jaargangen van National Geographic Magazine. Maar ik ga altijd naar buiten en loop hetzelfde ommetje: langs de showroom met nieuwe Mustangs en Thunderbirds en over de parkeerplaats met occasions, langs een elektronica discount en dan voorbij een meubelpaleis. Mijn bestemming is het kerkhof bij St. Mary's Catholic Church. Daar ligt, ingeklemd tussen de zes rijbanen van Rockville Pike, de vier rijbanen van Veers Mill Road en het dubbelspoor van de metro, F. Scott Fitzgerald begraven.

Fitzgerald woonde in Hollywood toen hij in 1940 overleed, maar zijn dochter Scottie was in Rockville op kostschool en zijn vrouw Zelda werd hier in de buurt een aantal keren verpleegd in een psychiatrisch ziekenhuis. Hij had ook nog andere familie van vaderszijde in Maryland. Zelf had hij geen thuishaven aan het einde van zijn leven. Hij was er financieel slecht aan toe. Zijn boeken werden niet meer verkocht en het geld dat hij in de jaren van zijn roem had verdiend was verdampt door zijn extravagante levensstijl. Hij had hoge kosten door de school van Scottie en de chronische ziekte van Zelda. Hij leefde van het herschrijven van filmscenario's, dronk te veel en was na een hartaanval ingetrokken bij zijn Californische minnares Sheilah Graham, die in een huurflat op de begane grond woonde (trappenlopen was hem op doktersadvies ontraden.)

Voordat zijn lichaam naar Maryland werd getransporteerd lag het een paar dagen opgebaard in een sjofele rouwkamer in Los Angeles. Slechts de schrijfster Dorothy Parker kwam even kijken en citeerde een figurant uit Fitzgeralds meesterwerk The Great Gatsby, dat in 1925 was verschenen. Deze figuur, die ‘owl eyes’ wordt genoemd vanwege zijn bril, mompelt bij de begrafenis van de hoofdpersoon: ‘The poor son-of-a-bitch’.

De begrafenis in Rockville van een van de bekendste schrijvers van de jaren twintig werd alleen door familie en een paar oude vrienden bijgewoond. Aanvankelijk werd Scott begraven op het nogal armetierige Rockville Union Cemetery, maar in 1975 zorgde de Women's Club of Rockville ervoor dat hij met Zelda een plaatsje kreeg bij Saint Mary's. Zelda was in 1948 overleden tijdens een brand in haar psychiatrische inrichting. Ze was in haar kamer opgesloten. Dochter Scottie, die aanvankelijk naar verhouding een normaal en redelijk gelukkig leven leidde, kwam er uiteindelijk ook terecht.

Het kerkhof van Saint Mary's is niet erg levendig. De meeste graven zijn stokoud en ik kom er nooit iemand tegen. Toch ben ik niet de enige die hier af en toe langskomt. Op Fitzgeralds graf ligt bijna altijd een oud bosje bloemen - verwelkt en verregend, maar het ligt er. Het bureau voor toerisme, dat net zoals elke Nederlandse vvv van spookverhalen houdt omdat die gewone dingen bijzonder maken, promoot de legende dat op het graf vaak attributen van Fitzgeralds Jazz Age worden gevonden: een martiniglas, een lege fles gin, een aangebroken pakje sigaretten. Ik heb ze nog nooit gezien.

Op de grafsteen staat: ‘And so we beat on, boats against the current, borne back ceaselessly into the past.’ Het is de laatste zin van The Great

[p. 23]

Gatsby en heeft eigenlijk maar weinig met het verhaal te maken. De roman vertelt hoe Jay Gatsby probeert zijn jeugdliefde Daisy terug te winnen. Hij zou niets liever doen dan teruggaan naar het verleden, maar in plaats daarvan wordt hij doodgeschoten als gevolg van een raar misverstand.

Het idee dat de tijd niet van het verleden naar de toekomst stroomt maar de andere kant op, had Fitzgerald van de Franse proto-existentialistische filosoof Henri Bergson, die in de jaren twintig in de mode was en de Nobelprijs voor de literatuur kreeg. Fitzgerald had de bombastische slotzin kunnen weglaten zonder schade te doen aan zijn boek, maar dat Bergsons theorieën over ‘temps’ en ‘durée’ hem fascineerden, is goed te begrijpen. Hij schreef romans. Het ging hem om het verband tussen de drijfveren en het lot van zijn personages. De ervaring van een afzonderlijk mens (het onderwerp van de literatuur) is heel anders dan die van de mensheid in het algemeen. De mensheid is op weg van een primitieve oertijd naar een al of niet glanzende toekomst. Voor een mens die ouder wordt is er steeds minder toekomst en meer verleden. Je spoelt langzaam maar zeker terug, om Bergsons beeldspraak aan te houden.

Jay Gatsby spoelt ook letterlijk terug. Hij wordt doodgeschoten in zijn zwembad. Gatsby is een nouveau riche die op mysterieuze wijze zijn fortuin heeft gemaakt, en zijn plan om met zijn grote landhuis en zijn wekelijkse buitensporige feesten indruk te maken op zijn jeugdliefde Daisy is tot mislukken gedoemd. Om Gatsby zijn bekomst te geven, moet Fitzgerald een ingewikkelde kunstgreep uithalen.

Gatsby houdt nog steeds van Daisy, die intussen al jaren is getrouwd met de steenrijke Tom. Tom heeft een verhouding met Myrtle, de vrouw van garagehouder Wilson, die elke drieduizend mijl Toms olie ververst. Ze wonen op Long Island. Gatsby heeft zijn landhuis speciaal gekocht om bij Daisy in de buurt te kunnen zijn. Op een middag maken Gatsby, Tom, Daisy en twee vrienden, Jordan en Nick (de verteller van de roman) een uitstapje naar New York. Ze gaan met twee auto's, de gele van Gatsby en de blauwe van Tom. Die zegt in een opwelling tegen Gatsby: ik rij jouw auto wel. Gatsby zegt: ik geloof niet dat ik genoeg benzine heb. Geeft niet, zegt Tom, en hij tankt onderweg bij de garage van Wilson. Myrtle ziet de auto (de gele!) vanuit een bovenraam. In New York wordt veel gedronken en ruzie gemaakt. Gatsby zegt dat Daisy van hem en niet van Tom houdt. Daisy bevestigt dit. Gatsby gaat een stap te ver en zegt dat Daisy ook in het verleden nooit van Tom heeft gehouden. Tom protesteert. Daisy raakt in de war. Tom insinueert dat Gatsby op duistere wijze aan zijn geld is gekomen. Gatsby protesteert. Daisy zegt tegen hem: ik hou nu van je. Is dat niet genoeg? Nu raakt Gatsby in de war. Tom denkt dat hij gewonnen heeft en laat Daisy en Gatsby samen terugrijden naar Long Island, in Gatsby's gele auto.

Intussen vermoedt garagehouder Wilson dat zijn vrouw Myrtle hem ontrouw is, maar hij weet niet met wie. Ze maken ruzie en Myrtle vlucht naar buiten. Het is nu avond. De gele auto van Gatsby komt voorbij. Myrtle denkt dat het Tom is en rent de straat op. De bestuurder van de gele auto herkent haar niet. Hij probeert haar te ontwijken, maar dat lukt niet doordat er een tegenligger aankomt. De gele auto knalt tegen Myrtle op en rijdt met volle vaart door.

Myrtle is op slag dood. Nick, de verteller, vraagt later boos aan Gatsby waarom hij is doorgereden. Gatsby onthult dat Daisy achter het stuur zat, maar dat hij de schuld op zich zal nemen om haar te beschermen. Garagehouder Wilson gaat eerst naar Toms huis, met zijn revolver op zak, omdat hij eerder op de dag Tom in de gele auto heeft gezien. Tom vertelt hem dat Gatsby de eigenaar is. Wilson schiet Gatsby dood, en daarna zichzelf. Daisy komt niet naar Gatsby's begrafenis. Ze heeft het weer goedgemaakt met Tom.

Fitzgerald had een tragische kijk op het leven. In de zomer van 1924, toen zijn literaire voorbeeld Joseph Conrad overleed, was Fitzgerald in een hotel aan de Rivièra bezig aan The Great Gatsby. Toen hij het nieuws hoorde, klom hij op zijn balkon en brulde met wanhopig melodrama over de Middellandse Zee: ‘Conrad is dead!’

[p. 24]

Het stond van tevoren vast dat Gatsby ook dood moest, maar niet omdat hij op oneerbare manier aan zijn fortuin was gekomen of daarover had gelogen. In de oorspronkelijke versie van het boek stond niets over de herkomst van Gatsby's geld. Pas toen zijn redacteur (de legendarische Maxwell Perkins, die ook Ernest Hemingway en Thomas Wolfe aan de hand hield) daarover mopperde, heeft Fitzgerald, met een stinkende vleug antisemitisme, de gangster Meyer Wolfsheim ingevoegd. De echte boosdoeners in het verhaal (Daisy, die Myrtle doodrijdt, en Tom, die Wilson op het spoor van Gatsby zet) gaan vrijuit en trekken zich terug in hun beschermde wereld van geld en privilege. Gatsby betaalt duur, niet voor een misdaad, maar voor zijn illusies. Hij deed alsof hij iemand anders was, alsof hij kon ontsnappen aan zijn verleden, maar zoals Fitzgerald elders benadrukte: ‘There are no second acts in American lives.’

De kunstgreep die Fitzgerald nodig heeft om alles in elkaar te passen, zit hem in het gedoe met de twee auto's en vooral in Gatsby's bijna lege benzinetank. Dat springt in het oog omdat nergens anders in de roman alledaagse dingen zoals benzine tanken een rol spelen of zelfs maar genoemd worden. Je voelt Fitzgerald hier denken: ik heb een prachtig, geheimzinnig personage, een jongeman die zonder geld, opleiding of connecties begon en met titanische inspanning iets anders van zichzelf wil maken, iets groots, uit liefde, en daarin bijna slaagt. Hoe draai ik daar een punt aan? Hij moet dood, maar hoe? Zelfmoord is geen optie. Gatsby is juist gedefinieerd door ongebreidelde hoop, hoe dwaas ook. Een gewoon ongeluk heeft geen betekenis. De dood moet verband houden met de andere personages en het thema van liefde en bedrog. Tom is te blasé en Daisy te verwend en oppervlakkig voor een passiemoord. Nick en Jordan zijn buitenstaanders. Alleen de garagehouder Wilson komt in aanmerking. Hoe knoop ik dat aan elkaar? Bij de benzinepomp!

Dit is echt een kunststuk. Als je het boek langzaam leest, kun je duidelijk zien dat je wordt gemanipuleerd en dat er van alles wringt en kraakt in het plot. Maar toch krijg je het gevoel van onvermijdelijkheid waarmee je na het lezen van een echte tragedie zo hulpeloos blijft zitten.

Fitzgerald was vierenveertig toen hij overleed. Hoewel hij nooit in Rockville heeft gewoond, is hij nu toch een soort ereburger. Bij de lokale historische vereniging kun je voor een klein bedrag een kopie laten maken van het reeds lang uitverkochte boekje F. Scott Fitzgerald's Rockville: A Guide to Rockville, Maryland, in the 1920's. Er is ook een cultureel centrum naar hem vernoemd. En op de gemeentelijke website staat zijn graf samen met parken en bioscopen gerangschikt onder de kop ‘Entertainment’.