Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 44]

Drie Parijse jaren
door Sam Koek

In 1957 gingen wij van Cambridge naar Parijs, waar ik werk had gevonden. Kort daarvoor hadden de gebeurtenissen in Hongarije en aan het Suezkanaal in Engeland grote opwinding en heftige controverses opgewekt, en grote scheuren en krassen gemaakt in de onschuldige idylle waarin wij in de naoorlogse jaren leefden. In Frankrijk, onder De Gaulle, voltrok zich de tragedie van Algerije. Maar in mijn herinnering was er - althans in mijn omgeving - zeker in de eerste jaren weinig discussie, ja zelfs weinig belangstelling voor de politiek. De ingrijpende en heftige omwenteling van ‘Algérie Française’ naar de erkenning van de Algerijnse identiteit en natie voltrok zich verderop, overzee, op een veilige afstand. In het dagelijks leven van een jong Nederlands gezin, op dit punt buitenstaanders zonder belangen, speelde die gebeurtenis geen grote rol.

De huisvesting voor een gezin met twee kleine kinderen was natuurlijk een probleem in Parijs, maar mijn nieuwe werkgever zou daarvoor zorgen. Dat verliep minder voorspoedig dan gehoopt. Door allerlei complicaties met de verhuizing verbleven wij om te beginnen een maand in een klein hotelletje aan de Normandische kust. Daar leefden wij als pensionnaires te midden van de andere pensionnaires - hotelgasten met volpension die niet kunnen kiezen wat zij te eten krijgen. De anderen waren allen Fransen die daar elk jaar een volle maand verbleven. Jacques Tati's film Les vacances de M. Hulot geeft een goed beeld van deze omgeving. Na een maand kwam onze inboedel eindelijk over en wij betrokken zo snel mogelijk een nieuwe flat in de buurt van Parijs. De flat was weliswaar vrij klein, en in een verre banlieue, maar heel wat comfortabeler dan de krakkemikkige panden die wij in Engeland hadden bewoond.

Wij kwamen terecht in een grand ensemble in de heuvels tussen Saint Germain en Versailles, een groep verspreide blokken rond een winkelcentrum, vier verdiepingen hoog (bij meer bouwlagen eisten de voorschriften een lift en die was er niet). Onze flat lag aan de rand, op het zuidwesten, in de zon. Tussen de flats was een autovrij gebied met grasvelden waar de kinderen konden spelen en een Centre Commercial. Op zondag gingen wij naar het bos van Marly. Al spoedig bezaten wij, net zoals iedereen, de verworvenheden van de consument van die tijd, zoals een ijskast en een nieuwe auto. In Engeland waren wij daar nooit aan toegekomen, maar hier was het ook voor ons vanzelfsprekend.

Onze buren waren vriendelijk en beleefd, mijn collega's op het kantoor waar ik werkte eveneens: de typisch Hollandse boertige directheid die zo vaak naadloos overvloeit in lompheid vindt men nergens anders. En geheel anders dan in Engeland ondervonden wij in die eenvoudige nieuwbouw met onze nieuwe bezittingen voor het eerst dat alles gewoon werkte, dat je auto altijd startte, dat de verwarming het deed en de koelkast ook. Ook kreeg je in winkels of restaurants nooit te horen dat ze net gingen sluiten of dat de keuken pas om zes uur zou open gaan. De vriendelijke huisarts stond altijd voor je klaar en kwam zo nodig aan huis. Voor het eerst ook had ik het gevoel dat de nieuwe tijd, waarin alles goed en aangenaam geregeld zou zijn, en waarop we zo gewacht hadden na de oorlog, nu was aangebroken.

[p. 45]

Frankrijk heeft natuurlijk - en had toen ook - net zoals Engeland, aan zichzelf genoeg, omdat het grote landen zijn, die heel goed zonder buitenland kunnen; dat is het grote verschil met Holland. Maar Frankrijk was in deze tijd heel wat moderner en beter georganiseerd dan Albion, waar alle nieuwe plannen altijd mislukten. Misschien bleek hier het verschil tussen een land dat nog uitgeput was van de oorlogsinspanning en een land dat de oorlog zo snel mogelijk wilde vergeten, maar in Frankrijk geloofden ze heilig in de vooruitgang: als men plannen maakte, werden die voortvarend uitgevoerd, en ze leidden doorgaans tot verbeteringen die algemeen met tevredenheid werden begroet. Het was een veel optimistischer land dan Engeland, vond ik, en het was er ook veel beter weer.

Wij leerden snel de taal, want de Fransen gingen ervan uit dat je niets in hun land te zoeken had als je geen Frans sprak. Kon ik iets zo gauw niet verstaan of aarzelde ik met mijn antwoord, dan gingen ze harder spreken en duidelijker articuleren, in de vaste overtuiging dat ze met een idioot te maken hadden. Dezelfde reactie kreeg ik als ik de telefoon opnam op kantoor, waar verder alleen geboren Fransen werkzaam waren. Bovenop deze taalachterstand kwam nog het superioriteitsgevoel dat de Parijzenaar koestert ten opzichte van de provinciaal: stuntelde ik in het verkeer of anderszins, dan riep men mij toe ‘Soyez Parisien!’ met een mengeling van ergernis en aansporing.

Na een tijdje kon ik mij echter aardig redden, en ik beleefde er veel plezier aan om tussen de Parijzenaars in de grote stad rond te lopen of nonchalant op het open achterbalkon van een autobus staande door de stad te rijden. In zekere zin was ik al een beetje Parijzenaar en kon ik al die boulevards en pleinen toch ook de mijne noemen. Als toeristen mij de weg vroegen en ik die kon wijzen, wat vaak wel lukte, dan glom ik van trots. Dat had ik dan toch maar bereikt! Het gevoel laat zich het best beschrijven in de bekende Angelsaksische uitdrukking ‘Fancy this happening to little me’.

Tot die tijd had ik gewerkt in een academische omgeving, waar iedereen in zijn eentje op zijn eigen ideeën zit te broeden, maar in Parijs kwam ik bij een enigszins commercieel bureautje waar zo'n twintig mensen werkten. Men deed hoofdzakelijk een soort marktanalyses voor de overheid, onderzoek naar de gezondheidszorg en naar de ontwikkeling van bepaalde regio's en steden. Op Franse wijze was het een privéonderneming zolang er winst werd gemaakt, maar was er verlies dan verviel men in de overheidssfeer, dit op grond van een Wet uit 1931 of daaromtrent die bepaalde dat de Caisse des Depots et des Assignations in geval van nood mocht bijspringen.

Deze boite was vlak bij het Gare St. Lazare gevestigd - handig, omdat ik daar des ochtends met het forensentreintje aankwam. De reis nam een uur. Op de heenreis las ik Proust, waarbij ik de delen los kocht, telkens één als ik het vorige uit had. Zo ben ik helemaal tot het eind gekomen. Het is mij een enkele keer overkomen dat ik zó verdiept was in Proust dat ik bij aankomst doorlas en nog in het treintje zat toen dat alweer terugreed. 's Avonds las ik tijdens de reis de krant, of ik keek uit naar de eindeloze afwisseling van voorsteden, elk met hun eigen karakter, en dacht aan mijn vrouw die mij opwachtte.

De huisvesting van het kantoor was krap en nauw, iedereen zat in piepkleine kamertjes. Toen ik mij er voor het eerst meldde, was er geen plaats voor mij, en de eerste weken zat ik in een doodlopend stukje gang aan een soort lessenaar. Mijn eerste opdracht was om een eindrapport te schrijven over een budget-enquête die ze enkele jaren tevoren hadden gehouden. Dat ik geen Frans kende,

[p. 46]

was geen bezwaar, dat zou later wel worden verbeterd, als ik maar een tekst produceerde. Zo'n sprong in het diepe was een goed middel om de taal te leren en snel vertrouwd te raken met de mensen met wie ik werkte.

Vergeleken met Engeland, waren de omgangsvormen enigszins formeel en erg respectvol. Iedereen werkte hard; de Fransen maakten lange dagen, zonder koffie of thee; als het heel warm was, haalde iemand een fles mineraalwater, daar bleef het bij. Tussen de middag ging men in de buurt wat eten. In het begin onderzocht ik enkele maanden lang alle kleine restaurants, en 's avonds bracht ik daarvan thuis verslag uit. Als ik te vaak naar hetzelfde adres ging, zei Mart dat ik wat anders moest proberen. Ook in het hart van Parijs had je toen nog buurtrestaurants met een rek voor de servetten van de vaste klanten. Door deze ontdekkingstochten werd ik een vraagbaak voor mijn Franse collega's, die doorgaans niet verder kwamen dan de zelfbedieningsrestaurants, destijds een nieuwigheid.

Al spoedig kon ons oudste kind naar de école maternelle, waar ze de fabels van La Fontaine uit haar hoofd moest leren. En als luxueuze nieuwigheid gingen we een paar weken met vakantie, in Frankrijk natuurlijk (zoals alle Fransen), naar Bretagne en later een volle zomermaand naar Cagnes aan de Côte d'Azur, in een koel oud huis waar een van onze buren rechten op had. Mart bestuurde de auto met blote voeten als ze naar het strand ging, en toen ze eens heel krap tussen andere auto's in geparkeerd stond kwamen er vijf mannen die aan de weg werkten en tilden de auto zo maar voor haar uit de rij. Nu was onze Renault Dauphine inderdaad nogal een lichte auto, met de constructie van een eierschaal, maar misschien was de krachtsinspanning vooral te danken aan het feit dat Mart hoogblond was en ook nog duidelijk zwanger, een combinatie die zeker aan de Côte niet vaak voorkwam.

Eerder waren enkele zwangerschappen voortijdig tot een einde gekomen. Als Mart dan naar het ziekenhuis moest, ging onze buurvrouw, die verpleegster was geweest, mee om uit te leggen dat zij een bona fide miskraam had gehad. Als men in Frankrijk dacht dat je zelf een abortus had opgewekt, werd je erg onvriendelijk behandeld. Maar nu zou alles goed gaan, en Mart zat aandachtig bij de grammofoon te luisteren naar de instructies van de zwangerschapsgymnastiek in het Frans. Ook hadden we een specialist geconsulteerd, een professor, en er was een nieuw hormonaal medicijn. Dit was het later beruchte middel des, waarvan de volgende generatie de gevolgen zou ondervinden, maar dat wist toen nog niemand.

Toen ons nieuwe kindje werd geboren, waren we bijna alweer aan het verhuizen naar Nederland. Tijdens mijn laatste jaar in Cambridge had ik een Nederlands proefschrift geschreven, en nu had mijn promotor bedacht dat ik professor kon worden. Zes maanden nadat hij mij had gevraagd of ik er wat voor voelde had hij het voor elkaar, en kreeg ik een brief van de Koningin dat zij mij had benoemd.

Zo ging dat in die tijd. Aan open sollicitaties en benoemingscommissies deed men toen nog niet, de zaken werden geregeld in briefjes tussen hoogleraren en de rector magnificus met als aanhef Amice. Zo keerden wij naar Amsterdam terug waar ik als hoogleraar een nieuwe studierichting econometrie moest gaan opzetten. Ik was 33 jaar oud.