Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 5]

Het geheim van de stotteraar
door Hugo Brandt Corstius

Elke stotteraar kan - mits hij zeker weet dat hij in zijn eentje in een stevig afgesloten kamer staat waarin zich geen enkel apparaat bevindt dat geluiden kan opslaan of naar buiten kan voeren - elke stotteraar kan in die omstandigheden alle woorden en zinnen die hij van zijn eigen taal kent, tot talloze taaie tongbrekers toe, zonder enige moeite vloeiend en natuurlijk uitspreken.

Bovenstaande zin moet u nog een keer met aandacht tot u nemen. Dan kunt u de rest van dit stuk zelf verzinnen. Maar u kunt ook mijn verklaring van wat in die zin staat lezen.

Als u zelf stottert, zoals 2 procent van de mensheid doet, en 4 procent van de lezers van dit maandblad dat met enige regelmaat doet, dan raad ik u voor uw eigen bestwil aan om de eerste zin nog een derde keer te lezen.

Direct doen zich de volgende vragen voor:

Hoe kom ik aan dit feit? Is het wel een feit? Hoe komt het dat dit feit nooit eerder in de openbaarheid is gebracht, in ieder geval niet in de 75 boeken over stotteren die ik de afgelopen zestig jaar ijverig gelezen heb? Hoe reageert een stotteraar op dit feit?

Wat zijn de consequenties die we uit het feit moeten trekken?

Dat iedere stotteraar een aansteller is, zoals elke zogenaamde blinde, verlamde of impotenteling die dankzij een wonder van Jezus of aanverwante tovenaar ineens weer kan zien, springen of neuken? Dat iedere stottertherapie die gericht is op tongspieren, stembanden, ademhaling in borst, buik en bekken, transcendentale meditatie, freudiaanse schimmen, vertraagde echo, hersenoperaties, aspirine, tranquillizers, prozac en ritmische poëzie flauwekul is? Dat iedere verklaring van iemands stotteren uit kinderverlamming, kindermishandeling, autisme, asperge, besmetting door een stotterende medekleuter, vaderbinding, moederafschuw, broederdienst, zusterliefde, nevenbetrekking, of verstopte neus onzinnig is?

Maar eerst: Hoe kom ik aan dit feit?

Uit bovenstaande formulering, die elke controle onmogelijk maakt, volgt dat ik achter de stotter-paradox ben gekomen door elke stotteraar die ik ken ernaar te vragen. De helft zei onmiddellijk: ‘Ja, dat kan ik inderdaad.’ Een kwart draaide er omheen, maar gaf na enig aandringen mijnerzijds toe dat zij inderdaad in die afgesloten kamer waar geen mens ze kon horen in staat waren elke Kapper die de krullen van de trap krabt keurig uit hun keel te krijgen. Enkelen zeiden erbij dat ze dan wel moesten staan. Een achtste deel zei dat ze het die avond zouden gaan proberen en rapporteerde mij daarop later, hakkelend, stamelend, en stotterend, door de telefoon dat het gelukt was. De rest zei dat ze het gingen proberen, maar bracht geen rapport uit.

De laatste twee jaar heb ik iedereen die ik ontmoette gevraagd: ‘Ken jij een stotteraar, behalve mij natuurlijk?’ Allen beantwoordden mijn vraag positief. Er is geen mens die niet een stotteraar kent. ‘Vraag hem (haar was zeldzaam) of het waar is dat hij in zijn eentje, als hij er zeker van is niet afgeluisterd te worden, stotterloos kan spreken.’ Nooit kreeg ik een reactie die mijn hypothese weersprak.

Dit heeft natuurlijk allemaal geen enkele bewijskracht. In de wetenschap spreekt men pas van een feit als het herhaalbaar en controleerbaar is. Big Bang en Oedipus horen niet tot de wetenschap. Maar de in mijn eerste zin gestelde condities zijn er nu juist op gericht dat controle onmogelijk is, en dat we de stotteraar op zijn woord, hoe haperend uitgesproken ook, moeten geloven. Dat de helft van mijn stotteraars niet direct ja zei wijst er wel op dat een stotteraar niet graag toegeeft dat hij alleen stottert wanneer er toehoorders zijn. Niet zijn stemorganen, van die in het diepste van de hersenpan tot aan het tipje van de tong, maar zijn

[p. 6]

luisterende medemensen maken hem tot stotteraar.

Mijn opmerkelijke feit lijkt op het Onzekerheidsprincipe van de atoomgeleerde Werner Heisenberg (1901-1976). Die man beweert dat je nooit de precieze plek van een elektron kan vaststellen omdat die plek verandert door de poging hem vast te leggen. Ja: wie een centimeter langs een plank legt meet ook niet de oorspronkelijke plank maar de plank die door de centimeter erlangs een molecuuldikte werd ingedrukt. Er hoort een mooie wiskundige formule bij, maar die is natuurlijk nonsens omdat hij een situatie beschrijft die we nu juist niet precies kennen. Heisenberg geeft met zijn principe toe dat de wetenschap iets niet kan, omdat de wereld het verdomt te handelen zoals de wetenschap wil. Misschien dat Heisenberg om dezelfde reden ongewild een stomme rekenfout maakte waardoor hij Hitler moest berichten dat de atoombom te zwaar zou worden om ergens neer te kunnen gooien.

Maar ik dwaal af. Dat is wat iedere stotteraar doet als je over zijn spraakgebrek begint, maar ik laat me niet afleiden. Ik heb het gevoel dat ik met de in mijn eerste zin geopenbaarde ontdekking dichtbij de ware aard van het stotteren ben gekomen. De stotteraar houdt van taal, zoals een zeeman houdt van de zee. Zeelui kunnen vaak niet zwemmen. Zij zijn, en terecht, bang voor de zee.

De stotteraar schrijft en leest graag. Maar de gedachte dat iemand anders naar zijn woorden luistert verlamt hem. Niet blijvend. Er zijn mensen - niet veel, maar het komt voor - die werkelijk geen enkel woord kunnen of willen uitbrengen zonder dat daar een duidelijke lichamelijke oorzaak voor is aan te wijzen. Zulke mensen noemt men niet een stotteraar, maar een totale imbeciel, een hersenloze of een dier.

De stotteraar is iemand die niet in staat is om dit gewenste totale zwijgen, dit niet meedoen aan de menselijke conversatie, vol te houden. Zijn aarzelingen, stiltes, krampachtig geopende mond, verbijsterde blik, moet je eigenlijk opvatten als uitingen van zijn gewenste vorm van communicatie, namelijk een communicatie zonder geluid te maken. De herhaalde lettergrepen, de explosief uitgesproken beginklanken, de razendsnel ineengedrongen woordreeksen, zijn de concessies van de stotteraar aan de wensen van zijn medeburgers.

Nooit zegt iemand tegen een stotteraar: ‘Hou jij je mond maar. Zeg het straks maar als je helemaal alleen bent. Of schrijf het even op. Het stoort mij niet als je niets tegen mij zegt.’ Het stoort de ‘normale’ mens namelijk wel degelijk als er iemand tegenover hem staat die zijn taal uitstekend beheerst, maar de woorden niet door zijn mond tot afgesproken geluiden wenst te maken. Niets is griezeliger voor een ‘normaal’ mens dan een niet-normaal mens. Een dwerg schop je, een andersgekleurde scheldt je uit, een stotteraar ga je tot spraak dwingen.

Blinden, lammen en impotenten, die door een wonder ineens genezen werden, waren weliswaar echt blind, lam, impotent, maar niet door gebrekkige ogen, spieren, geslachtsorganen. Zij wilden niet zien, niet lopen, of niet neuken, en hadden daar vast goede redenen voor. Op het moment dat ze door een handoplegging, toverspreuk of een bovennatuurlijke invloed ‘genezen’ werden, vergaten zij die onwil. Helaas zijn deze goddelijke ingrepen niet actueel meer, en bestaat er zelfs twijfel of ze ooit echt hebben plaatsgevonden. Wie nu door een wonder geneest, loopt de kans een flinke boete te krijgen omdat hij de ziektekostenverzekering heeft opgelicht.

Wie meer van stotteren wil begrijpen, doet er goed aan niet te letten op het typische stottergedrag van de patiënt, maar zijn aandacht te richten op wat de patiënt doet in de, misschien zeldzame, momenten dat hij hele woorden, hele zinnen, hele betogen vlot en zonder aarzeling uit zijn mond krijgt. Uit de stotter-literatuur weten we dat dit in twee situaties vaak gebeurt. In de eerste plaats bij het zingen. In de tweede plaats bij het spreken van een vreemde taal. Ik zing niet graag, maar als ik een bijzonder nare stotter-episode heb ervaren, wil ik nog wel eens een kinderliedje of opera-aria uitgalmen om mijn longen en stembanden te troosten.

Zowel in Amerika als in Parijs kan ik mij de ogenblikken herinneren, enkele jaren nadat ik mij in dat land en in die plaats gevestigd had,

[p. 7]

dirkje kuik (1929) - Medewerker Hollands Maandblad sinds 1959 (uit: hm 410, 1982)

dat ik thuiskwam van een academische punch-party of een diner-en-ville en in bed, terugkijkend, ineens dacht: ‘Verdomme, ik heb gestotterd. Daarom keken ze vanavond zo gek naar me! Ik heb gestotterd! Hoera, nu kan ik echt zeggen dat ik het Amerikaans, of het Frans, werkelijk beheers als mijn vadertaal.’

De eerste maal dat ik een zaal moest toespreken was op 23 september 1963, voor de jaarlijkse bijeenkomst van Nederlandse statistici. Het was in het Haagse Kurhaus voor een paar honderd mensen, die mij niet kenden, want ik was geen statisticus, maar had geliefhebberd in de taalstatistiek. Ik wou beginnen met de Kosmische Taal van de wiskundige Hans Freudenthal (1905-1980), waarin gecommuniceerd kan worden met op mensen gelijkende wezens op verre planeten die niets van onze taal weten, en die wij alleen per radiostralen kunnen bereiken. Die lui zijn nog niet ontdekt, maar de taal waarin we met ze gaan praten is er al. Ik was in die maanden zeer onder de indruk van Freudenthals voorstel, zoals ik in dit Maandblad ook heb laten merken.

Ik begon, net als Freudenthal, met de rij natuurlijke getallen uit te spreken: ‘Tuut. Tuut tuut. Tuut tuut tuut. Tuut tuut tuut tuut.’ Wie op zijn verre hemellichaam niet begrijpt dat ik hier ‘1, 2, 3, 4’ zeg, met zo iemand valt niets te bespreken.

U moet weten dat toen en nu de letter ‘t’ aan het begin van een woord mijn grootste tuimelblok was. Nog steeds drink ik geen thee, en bestel ik nooit twee dingen. Als ik iemand ‘Twee thee’ hoor bestellen, schiet er een bliksem door mijn lippen.

Die eerste woorden tuut, tuut tuut, tuut tuut tuut kwamen vlekkeloos uit mijn mond. Misschien beschouwde ik ze als een libretto, of als woorden uit de vreemde taal Cosmic Language. Maar na die eerste woorden werd mijn redevoering (afgedrukt in Statistica Neerlandica van januari 1964) door de toehoorders niet verstaan. Niet zozeer door mijn gehakkel, want dat overdreef ik niet, maar door de verbazing bij mijn gehoor: ‘Hoe kunnen ze een stotteraar de toespraak hebben laten houden?’