Hollands Maandblad. Jaargang 2006 (698-709)

[p. 35]

Wat ik aan de universiteit leerde
door Mars Cramer

Vanaf 1961 ben ik bijna vijfendertig jaar als gewoon hoogleraar te Amsterdam werkzaam geweest, hoofdzakelijk met de gewone bezigheden van college geven, onderzoek doen, promovendi begeleiden, bestuursfuncties vervullen. Toen ik benoemd werd, was ik 33 jaar oud. Dat is nu heel gewoon, maar in die tijd was het uitzonderlijk jong. Voeg daarbij dat ik er jonger uitzag, enigszins slungelig, en men begrijpt dat het gevolg was dat niemand mij wilde geloven. De koffiejuffrouw wilde mij niet tot de vergadering van de Senaat toelaten, en toen ik op rekening een net pak kocht bij de Bonneterie, dat nog vermaakt moest worden, belde de verkoper mijn vrouw op met de boodschap dat haar zoon zojuist een duur pak had besteld en vroeg of ze wel op betaling mochten rekenen.

Toen ik aantrad, verliep het leven van een hoogleraar aan mijn faculteit nog geheel volgens de gewoontes van de alfawetenschappen uit de negentiende eeuw. Hoogleraren zaten thuis in hun studeerkamer boeken en tijdschriften uit het buitenland te lezen, en eens in de week stapten ze op de fiets om college te geven. Zo'n college was jaren geleden ontworpen en besloeg soms een cyclus van wel vier collegejaren. Een student, die maar één of twee jaar colleges behoefde te volgen, kreeg dus een willekeurig onderdeel voorgeschoteld. De rest kon men vinden in zogenaamde ‘klappers’, min of meer geautoriseerde collegeverslagen die door repetitoren waren samengesteld.

Bijna niemand van de hoogleraren kwam op het idee zelf onderzoek te doen, een congres te bezoeken of iets te publiceren - zeker niet in een vreemde taal. Werkkamers, instituten, een staf, dat was allemaal onbekend. Op zijn best beschikte men over een kandidaat-assistent die de boeken uit de bibliotheek moest halen en brengen. Het bestuur, of wat daar voor doorging, berustte bij de Faculteit, de vergadering van alle hoogleraren, die eens in de maand op zaterdagmorgen bijeen kwam. Wie zonder geldige reden wegbleef, kon rekenen op een telefoontje van de voorzitter met de vraag waar hij bleef. Voorzitter werd men om de beurt, naar anciënniteit, ongeacht de geschiktheid (of ongeschiktheid) voor deze functie. Er was een kantoortje met een of twee typistes, maar daar hield de ambtelijke ondersteuning mee op. Alle aanstellingen en wat er verder aan administratie voor handen was (en dat was niet veel) werden in Amsterdam verzorgd door een afdeling van de Gemeentesecretarie. - Dat was de goede oude tijd waar sommigen nu abusievelijk wel eens naar terugverwijzen.

Ik ontmoette in de Faculteit veel hoogleraren waar ik een paar jaar eerder nog tentamen bij had gedaan, en dat was een merkwaardige sensatie. Toen de voorzitter mij op mijn eerste vergadering welkom heette, gaf hij mij de vermaning mee dat ik zeker de eerste maanden vooral met aandacht moest luisteren en verder voorlopig mijn mond diende te houden. Maar al vrij spoedig achtte men mij geschikt voor de functie van secretaris van de Faculteit, een baantje dat niemand

[p. 36]

anders wilde vervullen. Samen met de voorzitter deed ik de noodzakelijke bestuurswerkzaamheden, de beantwoording van de schaarse brieven van hogerhand en het verstrekken van vrijstellingen aan studenten die in de studieregeling waren vastgelopen. Ook moest ik de maandelijkse vergaderingen notuleren.

Van mijn schoonvader leerde ik dat je heel eenvoudig notulen kunt maken tijdens de vergadering als je die maar goed voorbereidt: de lijst van aanwezigen en de agendapunten, met een korte beschrijving van de onderwerpen, schrijf je vooraf op (en wel zó dat je gemakkelijk dingen kunt toevoegen en schrappen) en verder maak je het verslag, langzaam schrijvend, tijdens de vergadering, onder gebruikmaking van stoplappen zoals ‘Na enige discussie besluit men...’ en zo meer. Bij sommige sprekers wist je dat ze zouden nakijken of je hun standpunt wel had vermeld, maar er waren anderen waarvan je niets behoefde te noteren omdat wat ze zeiden van geen belang was en ze dat zelf ook wel wisten.

Uit dadendrang heb ik ook nog enige tijd besteed aan het ordenen van het faculteitsarchief, dat een grote bende was. Hier en daar gaf het een fascinerend kijkje op het verleden. In 1961 werden de notulen uitgetypt en verspreid, maar in vroegere jaren schreef men de verslagen met de hand in een eenvoudig notulenboek. Van de recente verslagen, met daarin vermoedelijk beraadslagingen over mijn eigen benoeming, bleef ik af. Je kunt meestal maar beter niet weten waarom je een baan niet hebt gekregen, maar ook waarom je hem wel hebt gekregen; want dat is soms om een heel teleurstellende reden, bijvoorbeeld omdat een betere kandidaat het liet afweten.

Nu was ik een beetje een buitenbeentje omdat mijn vak tot een aparte studierichting behoorde, die soms wel, soms weer niet tot de faculteit werd gerekend, al naar men van hogerhand besliste. Zo kwam het dat ik nadat ik drie, vier jaar secretaris was geweest de faculteit alweer verliet en ergens anders directeur van een instituut werd en tegelijkertijd beheerder van het gebouw waarin dat instituut was ondergebracht. Ook werd ik al spoedig lid van allerlei andere besturen en commissies, want als men mij vroeg of ik iets wilde doen, nam ik dat doorgaans aan - het kwam gewoon niet bij me op dat je zoiets ook zou kunnen weigeren. Ik trad vaak op als secretaris, want ik had er wel aardigheid in het verlangde rapport te schrijven, en dat een beetje naar mijn hand te zetten.

Door mijn buitenlandse ervaring en de gewoontes van mijn jonge vak had ik wel een iets moderner opvatting van mijn wetenschappelijke taak dan hierboven is beschreven. Ik kon overweg met computers, wat toen nogal uitzonderlijk was, ik deed enig onderzoek, ik schreef wat papers en artikelen - zelfs een heel boek - en ik bezocht wel eens een congres. Maar ik was lang niet zo professioneel als een huidige succesvolle hoogleraar dat is, en ik mag niet te hoog opgeven van mijn wetenschappelijke carrière. Eens zat ik aan een diner naast een projectontwikkelaar die het erg interessant vond een levende professor te ontmoeten. Hij vroeg mij honderduit over mijn leven en mijn werkzaamheden. Om hem een beetje af te remmen, vertelde ik op een gegeven moment dat ik dan wel een professor was, maar misschien niet zo'n erg goede - ik gaf mijzelf een zeven. Hij vond dit ongelofelijk, zoiets had hij nog nooit gehoord.

Ik wist toen nog niet dat in het zakenleven bescheidenheid als een teken van zwakte wordt opgevat, en derhalve altijd wordt vermeden. Later, toen ik contractonderzoek deed en als een kleine zelfstandige opdrachten moest zien te verwerven, heb ik die les wel geleerd. Zodra je liet doorschemeren dat de zaken niet

[p. 37]

zo goed gingen en dat je eigenlijk wel om een opdracht verlegen zat, lieten alle opdrachtgevers het afweten en werd je gemeden alsof je een besmettelijke ziekte had.

Wat die zeven betreft, ik denk ook nu nog dat het een heel redelijke waardering was van mijn plaats als geleerde in de wereld. Trouwens, zoals ik na een tentamen vaak aan studenten heb moeten uitleggen, een zeven is heus best een mooi cijfer.

Voor mijn privéleven was het een aangename bijkomstigheid dat ik opeens erg goed verdiende. In die tijd gold voor alle hoogleraren hetzelfde salaris en ik kreeg,

[p. 38]

jong en pas benoemd, evenveel als een oude medische specialist. Bovendien was er net in die tijd een operatie aan de gang die bedacht was door de toenmalige minister van Binnenlandse Zaken Toxopeus om de salarissen van rijksambtenaren op te trekken. En in die ‘Toxopeusronde’ ging ik ook mee. Wij waren nu echt rijk! Toen ons vierde kind geboren was, ging ik met een duimstok naar de autotentoonstelling in de rai om een grote auto uit te zoeken, met plaats voor vier kinderen, waarvan één in een reiswieg. Er waren twee modellen die voldoende ruimte boden. Maar toen de dealer van Citroën voor een proefrit met een ds-break naar ons huisje kwam en zag hoe jong we waren en hoe wij daar leefden, zei hij direct: ‘Meneer, deze auto, dat is niets voor U.’ Zo werd het een Volvo Amazone Combi, zoals dat toen heette.

Nu zou je het een vrij kleine auto vinden maar destijds was het een opvallend grote wagen, en bovendien een toonbeeld van luxe en comfort. Toen ik eens in de Rijnstraat parkeerde, kwam er een oud mannetje naar me toe en die vroeg: ‘Wat kost het nou, zo'n auto?’ Ik antwoordde naar waarheid: ‘Zesduizend gulden.’ Dat was in die tijd enorm veel geld.

De eerste jaren na mijn aantreden ging ik geheel op in mijn werk en ik had nauwelijks belangstelling voor de grote gebeurtenissen elders in de wereld. Maar dat werd anders in mei 1968, met de revolte in Parijs. Ik vond deze gebeurtenissen heel erg spannend, Cohn Bendit interessant, en alles tegelijkertijd volstrekt onbegrijpelijk. Ik herinner mij dat ik in mijn auto op weg naar huis door de radio president De Gaulle hoorde spreken, die zei: ‘Ik treed niet af.’ De hele studentenbeweging ging als een nachtkaars uit en zij heeft goed beschouwd nauwelijks blijvende sporen nagelaten. Maar in de volgende jaren inspireerde het Parijse voorbeeld de Nederlandse studenten tot allerlei acties zoals de Maagdenhuisbezetting, die later weer hun weerklank vonden in de politiek.

Ik heb er persoonlijk nauwelijks last gehad, want onze faculteit was geen brandpunt van opstandigheid (en mijn onderdeel al helemaal niet), maar ik werd wel geraakt door wat er elders gebeurde. In die tijd hadden wij pas kort televisie, en dat was direct het voornaamste venster op de wereld. Ik herinner mij ook de beelden uit 1966 van de ‘bouwvakkeropstand’, toen bouwvakkers die zich tekort gedaan voelden over hun vakantiegeld dreigend over de Nieuwezijds Voorburgwal oprukten naar het gebouw van De Telegraaf. Daarmee begon het, als ik het goed heb, de bijna-revolutie in West-Europa. Onlust in Amsterdam, opstand Parijs, grote agitatie aan de universiteit over het beginsel van one man, one vote, - het was een onrustige, opwindende tijd.

Bij mij wekten de gebeurtenissen vooral grote verbazing, in het bijzonder over de volstrekte onmacht van de autoriteiten. Ik heb mijn hele leven een natuurlijk ontzag voor hooggeplaatsten gehad, en het vaste geloof dat ze over superieure kennis en inzicht beschikken. Dat vertrouwen werd nu voor het eerst (maar zeker niet voor het laatst) echt beschaamd, want ze brachten er niets van terecht.

Na jaren van troebele strijd en onbegrijpelijke conflicten in sommige faculteiten werd omstreeks 1972 de universitaire democratie ingevoerd. Er werden verkiezingen gehouden volgens het systeem van de ‘enkelvoudig overdraagbare stem’, een fraai klinkend maar erg ingewikkeld stelsel, dat naar ik meen werd ingebracht door een wetenschappelijk medewerker uit Delft die er artikelen of misschien zelfs een proefschrift over had geschreven. Dit stelsel werd bij mijn weten alleen in Ierland gebruikt, en dan nu in ons land bij de universitaire democratie vol-

[p. 39]

gens de wub (Wet Universitaire Bestuurshervorming) van minister Veringa. Zelfs nu wordt het hier en daar nog bij de verkiezing van Universitaire Medezeggenschapscommissies gehanteerd.

Zo ging in die tijd de Universiteitsraad (ur) - ‘het hoogste orgaan in de Universiteit’ - in zijn volle glorie van start. Deze Raad was samengesteld uit drie geledingen: studenten, de wetenschappelijke staf en het overige personeel, ieder met een derde van de zetels, aangevuld met enkele goedwillende en naïeve buitenstaanders. In Amsterdam werd in de praktijk de dienst uitgemaakt door een coalitie van studenten en activistische personeelsleden, met zeker in de eerste

[p. 40]

jaren een sterk communistisch kader op de achtergrond. Ik weet niet waarom de communisten er zo op gebrand waren de macht aan de universiteit in handen te krijgen, of wat ze daarmee eigenlijk wilden bereiken, afgezien dan van wat subsidies en baantjes voor trouwe kameraden.

Maar ook zonder die communistische invloed vond ik het al erg genoeg toen ik zag welke mensen het voor het zeggen kregen. De meeste van mijn collega's die er net zo over dachten, trokken zich terug in hun studeerkamers en hielden zich afzijdig; maar mij leek het beter de strijd aan te gaan. Ik vond enkele geestverwanten en samen richtten wij een partij op om aan de verkiezingen mee te doen. Zo moeilijk was dat niet: iedereen kon stencils maken (dat was in die tijd de techniek om een tekst te vermenigvuldigen), pamfletten verspreiden, mensen opbellen en vergaderingen beleggen. Het moeilijkste was om mensen bereid te vinden zich kandidaat te stellen voor de nieuwe raden, want het was vervelend werk, en velen waren bang voor moeilijkheden, voor acties van studenten, of ze waren bang als rechts te worden afgeschilderd.

Natuurlijk kon ik zelf niet afzijdig blijven, en zo kwam ik gedurende twee perioden, eerst in 1975 en 1976 en later nog eens in 1982, in de Universiteitsraad terecht en maakte er kennis met het politieke handwerk. Het was alsof ik in de gemeenteraad van een klein dorp belandde.

Mijn partij en ik hebben in het geheel niets bereikt. Wij waren ver in de minderheid, en de meerderheid die tegenover ons stond, was goed georganiseerd en heel agressief; wij werden zeker in de eerste periode onaangenaam bejegend. Het lidmaatschap van de ur nam verschrikkelijk veel tijd, met eindeloze vergaderingen op de dinsdagavond, en het bezorgde mij veel ergernis. Ik ondervond die eerste periode bijna als traumatisch.

Deze kennismaking met de politiek leerde mij wel drie dingen. Zodra de periode van activisme en ideologische strijd was aangebroken - nog vóór mijn lidmaatschap van de ur -, leerde ik dat heel brave mensen uit naïviteit en goedgelovigheid aan het meest abjecte bedrog willen meewerken. Als je zo'n aardige kamergeleerde vroeg waarom hij zo verschrikkelijk zat te liegen, zei hij dat dit nu eenmaal in de politiek heel gewoon was. Dat is natuurlijk helemaal niet zo. Ten tweede leerde ik, toen ik eenmaal in de ur zat, dat de regels het gedrag van de mensen bepalen. Ik had mij erover verbaasd dat verstandige mensen zich in de raad heel raar gingen gedragen, met moties, amendementen, en debatteertrucjes - maar toen ik zelf in de Raad zat deed ik spoedig mee. De spelregels maakten dat je alleen op die manier iets kon bereiken. Ten slotte leerde ik dat mensen nooit zo maar iets doen. Soms was ik heel verbaasd over het standpunt van een fractie, maar na enig nadenken kon je bedenken wat er achter stak, en dat kwam dan later meestal uit.

De universitaire democratie volgens de wub heeft ongeveer vijfentwintig jaar bestaan, met in de praktijk geheel verschillende uitwerkingen, al naar de universiteit of de faculteit. In de nadagen van het stelsel heb ik het nog eens in mijn eigen faculteit meegemaakt, toen ik daar bestuurder werd. Bij consequente toepassing was het een krankzinnig systeem, en het werd in 1996 dan ook zomaar afgeschaft. De doorgeschoten democratie werd vervangen door een soort leidersbeginsel, waarin universiteitsbestuurders nauwelijks verantwoording hoeven af te leggen. Of dat beter is, zal de tijd leren. In elk geval kan je niet zeggen dat de universiteiten niet met hun tijd meegaan.