Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 13]

Mijn uren met Nabokov
door Pieter Waterdrinker

Op een dag - ik was ergens begin twintig - vroeg een vriend me of ik met hem mee wilde naar Genève om een auto op te halen. Het betrof een dure automobiel van de vader van een studiegenoot die we vaag kenden uit de kroeg.

‘Alles wordt betaald, ook een overnachting onderweg,’ zei mijn vriend, die Jas heette. ‘Met de trein eerste klas heen, en met de auto eerste klas terug. Het is een Alfa Romeo.’

Ik was nog nooit in Zwitserland geweest, en ook het feit dat het half december was en ik kort ervoor mijn studie Russisch had ingeruild voor de juristerij bracht mij onmiddellijk in de stemming.

‘Wanneer vertrekken we?’ vroeg ik.

‘Morgen,’ zei Jas.

Het was mijn eerste treinreis door Europa, en wat genoot ik van de warme coupé, van het geklapper van de fineerhouten panelen, van het gitzwarte snorretje van de Belg tegenover me en van het voorbijdenderende landschap, de glooiingen, de bosschages en de kastelen met geel stucwerk in de verte!

‘Laten we gaan lunchen,’ stelde Jas voor, nadat we de galmende overkapping van station Luxemburg waren uitgereden. En sindsdien weet ik het: de hemel is een rijdende trein waar de tafeltjes van de restauratiewagen met wit damast zijn bedekt, een kunstroos trilt op het ritme van de bielzen in een verankerd vaasje, de servetten als kaboutermutsen zijn gevouwen en een keur van wijnen de rijke menukaart completeert. Zoals in die Express naar Zwitserland.

Van Genève herinner ik me vooral de hoerenbuurt achter het station, waar Jas en ik twee uur wachtten op de vader met de automobiel, in een etablissement met formica tafeltjes en tl-buizen. Het was er een komen en gaan van straathoertjes, die - na hun ambachtelijke werkzaamheden - samendromden bij het enige toilet, achter een stapel lege pilskratten.

‘Die wassen daar hun kut,’ meende Jas.

‘Zou het echt?’

De buurt ben ik later nog eens tegengekomen in een romannetje van Paulo Coelho, waarin het ook alweer alleen over neuken ging.

‘Sorry jongens, dat ik wat later ben!’ viel de vader van onze studiegenoot - een vijftiger met zo'n jongenslok en een cameljas - plotseling de zaak binnen. Hij hield zijn kalfsleren handschoenen als een bosje anemonen in de rechterhand. Met een leeuwenblik monsterde hij een verkreukeld meisje dat achter de kratten vandaan kwam. ‘Hoe was de reis?’

Een uur later zaten we met zijn Franstalige vrouw - zijn derde - in een restaurant aan het meer, met uitzicht op de Afghaanse ambassade. Ze hadden die dag inkopen gedaan in Milaan, waren door sneeuwval vlak voor de tunnel blijven steken, maar hoopten dat we ons hadden vermaakt.

Na de kreeft met mayonaise begreep ik pas dat de Alfa een kerstcadeau was voor hun zoon. Het was de zevende kerst na het overlijden van zijn echte moeder en de

[p. 14]

jongen miste haar zo. Het moest een verrassing zijn. De vader hoopte dat Jas zijn mond niet voorbij had gepraat.

‘Ik heb gezwegen als het graf,’ zei Jas plechtig, en wie had toen kunnen denken dat hij op een dag eindredacteur zou worden van 's lands grootste dagblad?

Zodra we de volgende dag het asfalt langs het meer waren opgereden, maakte zich een enorme bevrijding van ons meester. De benzinetank zat vol en we hadden een enveloppe gekregen, voor de kosten onderweg. Toen ik hem openmaakte, zag ik dat er zeker duizend gulden in zat; in diverse valuta.

Gingen we terug over Frankrijk of Duitsland?

‘Over Duitsland,’ zei ik, de wegenkaart op mijn schoot bekijkend. ‘Ik wil Montreux zien.’

Mijn vriend snoof misprijzend; dat was een bejaardentehuis voor miljonairs, een...

‘Drie minuten in Hotel Montreux Grand Palace, alsjeblieft,’ smeekte ik. Misschien kwam ik er wel nooit meer.

Toen we na enige tijd langs het meer Montreux binnenreden, herkende ik de majestueuze façade van het hotel waar mijn lievelingsauteur jarenlang had gewoond meteen.

Ik betreed nu, lezer, een van de tederste hoekjes uit mijn herinnering, al zult u me misschien uitmaken voor een dweper. Maar terwijl ik dit schrijf, voel ik de warme decemberzon weer die ons bescheen terwijl we de auto parkeerden tussen palmen die stonden te wiegen in koperen potten. En toen ik de lobby van het Grand Hotel binnenliep, kon ik slechts één ding denken: de messing handvatten, de teakhouten lambrisering, de opgewreven spiegels, de kroonluchters, de vaas van onyx, het gesis van een espressoapparaat, dit alles moest Nabokov zelf hebben gezien, hebben gehoord en hebben geroken.

‘Wat doen we hier eigenlijk?’ vroeg Jas.

Zwijgend zweefde ik voort, over hoogpolig tapijt naar een eetzaal, waar tafels waren gedekt alsof ze op de foto moesten. Behalve een kaalhoofdige gerant was er geen sterveling te zien. In een hoek stond een reusachtige kerstboom voorzien van goudkleurige versiersels en robijnrode verlichting.

‘Vous avez connu monsieur Nabokov?’ durfde ik de pinguïn op een gegeven moment te vragen. De man keek me met diepliggende ogen zwijgend aan. Hij wendde zijn hoofd af en ging verder met zijn werk: het met zijn vingertoppen afgaan van de tafels.

Ik walste de gangen door, begaf me in de toiletten, raakte tegels, zeepbakjes en deurklinken aan, als een kind in een speeltuin, terwijl ik me afvroeg of Nabokovs vrouw Eva nog leefde en hier woonde.

Mijn geluk duurde tot Jas er genoeg van had. Hij wilde vandaag nog doorrijden naar Baden-Baden; daar zouden we eten, spelen in het beroemde casino en tevens overnachten (het zou Hotel Holland worden, voorzien van een binnenzwembad waar we - na het verlies van de halve enveloppe op Zwei rot aan de roulettetafel - als apen rondzwommen).

Maar alvorens de reis te hervatten, kocht ik in het Grand Hotel een Le Monde en bestelden we in de bar twee cappuccino. Toen ik even opkeek van de voorpagina geschiedde iets krankzinnigs: over het wijnrode tapijt, in mijn herinnering steunend op een stok, kwam een slanke bejaarde vrouw met witgrijs haar in mijn richting lopen. Ik had vaak foto's van Vera Nabokova gezien en herkende haar meteen. Ze nam me met heldere blik op; ik was nog jong, maar reeds goeddeels kaal, net als haar man.

[p. 15]

‘Madame Nabokov?’ vroeg ik met kloppend hart toen ze me passeerde.

‘Oui monsieur,’ luide het antwoord, waarna ze haar hoofd glimlachend afwendde en verdween.

Drugs, noch drank, kunnen mij de euforie verschaffen waarin ik me toen lange tijd bevond.

Een jaar of acht later, vlak voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, liep ik op een grijze novembermorgen over de Nevski Prospekt in toen nog net Leningrad, zoekend naar een koffietentje om van de kou te kunnen bijkomen, in die tijd een hele toer. Uiteindelijk zeeg ik neer in een morsig café waar, ondanks het vroege uur, drommen mannen bij de toog kelkjes wodka en cognac stonden weg te werken, afgeblust met spotgoedkope zalmhapjes. Ik bestelde thee, greep een krant van tafel, en kreeg toen een warme schok: tussen aanprijzingen voor tweedehands auto's, reclame voor de behandeling van een zieke prostaat met een wondermiddel uit Tomsk en dergelijke, las ik de volgende regels: Onlangs opgericht, Nabokov Stichting. Informatie te bevragen bij... en dan een telefoonnummer.

Even later al belde ik vanuit een straatcel op.

‘Hallo,’ klonk het buitengewoon monter.

Ik maakte me bekend, vertelde dat ik de annonce had gelezen, dat ik een groot liefhebber was van Nabokov en...

‘Persorgaan?’

‘Hoe bedoelt u?’

‘U heeft een buitenlandse stem. Voor welke krant werkt u?’

‘Voor geen enkele,’ zei ik - dat ik ooit mijn brood zou verdienen met het schrijven voor een krant, kon ik toen niet eens dromen. ‘Op de universiteit heb ik...’

‘Ah, u bent wetenschapper! Mooi. Ik haat journaille, met hun slordige formuleringen,’ en de man vertelde me dat ik geluk had: hij had de hele dag vrij, en was bereid me meteen te ontmoeten.

Hij had zich voorgesteld als Nikolaj Tolstoj, maar dat was kennelijk een zinsbegoocheling van mijn kant, dacht ik, terwijl ik via een houten roltrap in de lauwwarme buik van de stad verdween en tien minuten later op de afgesproken plek arriveerde - het Finlandstation, aan de andere kant van de Neva.

De persoon zag er uit zoals hij aan de telefoon had geklonken. Hij was een jaar of veertig; een witte jas viel ideaal om zijn enorme bottengestel. Een hoornen bril zwom op zijn kinderlijke gezicht, dat één en al energieke voorkomendheid uitstraalde. Ter herkenning had hij een bolhoed opgezet.

‘Goedendag, Nikolaj Tolstoj,’ maakte hij zich nogmaals kenbaar, en stak zijn hand uit.

We verdwenen langs een archipel van paddenstoelverkopers, sigarettenvrouwtjes, omatjes die tweedehands bh's ophielden en andere straathandelaars in de richting van een woonkazerne, verscholen achter een woud van populieren. Tolstoj? Zou hij gelieerd zijn aan de grote schrijver?

Na een typisch Petersburgs trappenhuis, walmend van de verse pis en nicotine, bereikten we zijn flatje. Een bureau dreef als een eilandje van netheid in een wanorde van boekenkasten, antiek, kamerplanten en het echtelijke bed. Ik moest plaatsnemen op een krukje. In de ruimte tussen de dubbele ramen stonden potten ingemaakte bosvruchten, zeewierachtige augurken en andere conserven.

Tolstoj verzocht zijn vrouw door de half openstaande deur naar de overloop - eveneens stampvol antiek en boeken - om thee te zetten. Ze was een echte Russische schone, met grijsblauwe ogen en helblond haar, die ons op pantoffels had begroet. Zeker tien jaar jonger dan hij.

[p. 16]

Mijn gastheer begon te graaien in een stapel betikte vellen: het manuscript van een boek over de meester waaraan hij bijna de laatste hand had gelegd. Hoelang bestudeerde ik het oeuvre van Nabokov al? Waren er veel Nabokovkenners aan de Hollandse universiteiten? En wat vond ik van die voorpublicatie laatst in de Paris Review van Brian Boyd? Dat was een oplichter, een ijdeltuit, een...

Ik was inmiddels weliswaar magister juris, maar had in geen jaren een universiteit van binnen gezien, en sommige boeken van Nabokov niet eens gelezen, zoals Ada en Bleek Vuur (nog steeds niet). Ik had uit louter interesse gebeld, ook al omdat er in dat krantenstukje sprake was van de komst van een aan mijn lievelingsschrijver gewijd museum, dat ik bijzonder graag wilde bezoeken.

Toen de blonde schone met een dienblad vol thee, koekringetjes en schoteltjes vloeibare bosbessenjam kwam aanzetten, keek Tolstoj haar met vochtige ogen over de rand van zijn bril aan.

‘Liefje, wat zeg je hiervan? Een collega uit Holland. Dat had ik vanmorgen nooit kunnen denken!’

Het was duidelijk dat ik niet anders kon dan me voor te doen als een medegeleerde, en ik stak van wal over mijn bezoek jaren daarvoor aan Montreux. De wenkbrauwen van de Rus rezen omhoog; hij was zichtbaar onder de indruk. Vervolgens vroeg ik hem hoe hij tot de schrijver was gekomen.

‘Via mijn opa,’ antwoordde hij, een lepeltje bruinrode jam met een gulp gloeiendhete thee wegspoelend. ‘Mijn grootvader en Nabokov kenden elkaar destijds in Berlijn en Parijs zeer goed.’

En toen zag ik het: maar natuurlijk! Mijn gastheer was inderdaad een nazaat van Tolstoj; niet van de reus van Jasnaja Poljana, maar van de schrijver, dichter en historicus Aleksej Tolstoj, die ooit aan de zijde van de Witten had gevochten, met zijn familie naar Parijs was geëmigreerd, maar begin jaren twintig terugkeerde naar de Sovjet-Unie en daar, als heimelijk gehate oogappel van Stalin, met tal van romans en toneelstukken literaire successen oogstte. ‘Kameraad graaf,’ luidde zijn bijnaam, vanwege zijn adellijke komaf. Mijn gastheer en hij hadden dezelfde trekken; dezelfde mond, kin en neus.

De kleinzoon vroeg me welke van Nabokovs werken mijn favorieten waren.

‘Pnin, Heer Vrouw Boer, De lach in het donker en ook Glorie,’ bracht ik er in één volzin uit, wat in het Russisch klinkt als: Pnin, Korol, Dama i Valjet, Kamera Obskura i tozje Podvig.

‘U vergeet Wanhoop (Otstjajanije), maar uw keuze bevalt me. Ja, uw keuze bevalt me!’ reageerde Nikolaj Tolstoj euforisch. Hij trok een bureaulade open, begon er met zijn poezelige vingers in te graaien, en haalde er toen een boek uit te voorschijn. Het bleek een eerste druk van Glorie, door Nabokov gesigneerd en van een opdracht voorzien. Het was het allereerste exemplaar dat in de jaren dertig de Sovjet-Unie was binnengesmokkeld, door de componist Prokofjev.

‘Neemt u het gerust even in handen,’ zei Tolstoj, mij het werkje toestekend, dat ik als het hoofd van een jong meisje begon te strelen. ‘Ja, mirakels, is het niet? En ik heb nog veel meer. Nog veel meer... Zeg, voelt u zich wel goed?... Liefje thee! Snel, een verse pot sterke thee voor onze gast!’

Het laatste wat ik van Tolstoj heb vernomen, is dat hij eind jaren negentig naar Parijs is vertrokken en daar nog steeds woont.

Mijn volgende rendez-vous met Nabokov was veel later. Het was wederom een late najaarsdag, bijna winter reeds, maar ditmaal was het in Moskou, drie jaar voor de millenniumwende. Ik had op het Leningrad Station een kaartje gekocht voor de nachttrein van de volgende dag naar Sint-Petersburg.

[p. 17]

Die avond zag ik op tv een reportage over Dmitri Nabokov, in de woorden van zijn vader een congenitaal vertaler van diens werk, alsmede operazanger die het op de grote podia nooit echt had gered.

Ik zat meteen op het puntje van mijn stoel. In verband met een recente nieuwe verfilming van Lolita - die het niet zou halen bij de versie van Stanley Kubrick - was hij in de Russische hoofdstad. Hij trok van ontvangst naar ontvangst, werd door de Moskouse elite gefêteerd als een beroemdheid, wat hij zich met bijna tsaristische vanzelfsprekendheid liet welgevallen. Ook al ben ik een bewonderaar, ik moet toegeven dat het de Nabokovs nimmer aan zelfbewieroking heeft ontbroken.

Nabokov jr. vertelde de jongste ontwikkelingen in Rusland toe te juichen, maar dat die hem toch te langzaam gingen. Zo had hij de volgende dag graag met een privétrein naar Sint-Petersburg gereisd, waar hij het Nabokov Museum zou bezoeken, gevestigd in zijn vaders geboortehuis, aan de Grote Zeestraat 47. Particulier vervoer per spoor bleek echter onmogelijk, sprak hij misprijzend; nu zou hij morgenavond met de gewone trein gaan, de Rode Pijl Express.

‘Mijn God!’ riep ik tegen mezelf, want ik had voor dezelfde trein een slaapcoupé geboekt.

[p. 18]

Ik trok even later mijn exemplaar van Pnin uit de kast, een uitgave die ik op mijn achttiende uit de dorpsbibliotheek had geleend en nooit teruggebracht, zeg maar gestolen. En begon te lezen.

Opnieuw was ik op het Waindell College, volgde ik de arme professor naar zijn lezing in Cremona, las ik over de operatie aan het kolengruisje in zijn oog... Het duurde totdat mijn werkgever belde: de politieke pleuris was in het Kremlin weer eens uitgebroken. In de uren daarna deed ik verslag van een kwestie waarvan ik een minuut eerder nog niets wist, de crux van de journalistiek.

De volgende dag was de crisis alweer geweken, de crux van de werkelijkheid, zodat mijn plan om een paar dagen naar Sint-Petersburg te gaan alsnog kon doorgaan. Ik stopte Pnin, waarin ik halverwege was blijven steken, als reislectuur in mijn koffertje, stapte onder een dwarreling van sneeuw naar de uitvalsweg, hield een taxi aan, en reed van de grauwe flatwijk, waar ik toen woonde, naar het station.

Dat ik destijds in Montreux Nabokovs vrouw had gezien, geleek me een godswonder: waren we een paar minuten eerder of later in het hotel gearriveerd, dan was ik haar misgelopen. En was hetzelfde niet het geval geweest met Tolstoj in Sint-Petersburg? Door zuiver toeval had ik dat krantje van tafel genomen. Ik bevond me op de juiste tijd en plaats, want in de regie van een demiurg heb ik nooit geloofd.

Maar hoe het volgende te verklaren?

De taxi bracht me binnen dertig minuten naar het centrum. Toen we onder een striemende sneeuwval de Vleeshouwerstraat richting het station inreden, trof ik een chaos van elkaar verslindend verkeer. Magnesiumlampen kraakten boven de weg. Alles zat muurvast. Ik was bang te laat te komen, betaalde de chauffeur en stapte met mijn koffertje naar buiten en rende door de sneeuw naar het station.

In de kolossale stationshal heerste een broeiwarme trilling van mensen; bontmutsen dobberden voorbij. Ik had nog ruim een kwartier en liep naar een kiosk om een avondblad te kopen, en daar - o krankzinnigheid! - kwam Dmitri Nabokov tussen de duizenden reizigers, zwervers, stationshoeren, militieagenten, kruiers en ander volk, alsof het afgesproken werk was, recht op me afstappen.

Hij was in gezelschap van een knappe jongeman en een vrouw, gekleed in een absurd kanariegeel bontjasje. Toen hij mij passeerde - de sleetsheid van zijn schoenen trof mij - was ik aanvankelijk te verbijsterd om hem aan te spreken. Het drietal liep verder, mengde zich met de menigte, totdat ik een sprintje trok en hen van achteren naderde.

‘Gospodin Nabokov?!’ riep ik. ‘Meneer Nabokov?!’

De beroemde zoon van de nog beroemdere vader draaide zich half om, keek me over zijn schouder aan, en zei kalm in het Russisch: ‘Da, eto ja.’ - Ja, dat ben ik.

Ik vertelde dat ik een groot bewonderaar was van het werk van zijn vader en dat ik - volstrekt, volstrekt toevallig - een uitgave in het Nederlands van Pnin in mijn bagage had. Stralend van geluk hield ik hem het boek voor en vroeg hem er zijn handtekening in te zetten.

‘Neoezjeli?’ sprak hij, wat zoiets betekent als: ‘U meent het?’ een nogal prerevolutionair woord dat tegenwoordig in Rusland in de dagelijkse omgang nog slechts zelden wordt gebruikt.

Na de handtekening begonnen zijn begeleiders ineens te kuchen; het bleken zijn privésecretaris en secretaresse wier taak het was om de Nabokovtelg van het publiek af te schermen.

[p. 19]

‘Do svidanija en goeie reis!’ zei ik, het boek weer wegstekend.

‘Ja, tot ziens en een goeie reis!’

Dat is eigenlijk alles; het hele verhaal.

Toen ik later in mijn wiegende coupé lag, en de vaag wit oplichtende vlakten van het Russische platteland in de nacht zag voorbijglijden, moest ik denken aan de foto's van Nabokov, samen met zijn vrouw en kind in Berlijn, Parijs en de Verenigde Staten. Een paar coupés verderop lag zijn zoon als een gewone sterveling reeds te slapen. Ik had mijn lievelingsschrijver niet dichter kunnen benaderen.

Terwijl ik deze regels schrijf, kijk ik naar mijn boekenkast. Daar staat-ie - Grote abc, nr 98. De roman Pnin van Vladimir Nabokov. Gestolen begin jaren tachtig uit de Zandvoortse bieb. In het postcommunistische Rusland voorzien van een handtekening van diens zoon. Omdat ik geen kinderen heb, vraag ik me af wat er op een dag mee gebeurt.

Ik hoop niet het vuur in, zoals ik.