Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 24]

De engel komt van rechts
Goed en kwaad als ruimtelijk probleem
door Margriet de Koning Gans

Iedere etser, iedere lithograaf en iedere houtsnijder weet dat hij de voorstelling die hij in zijn hoofd heeft op de steen, op de plaat of in het hout in spiegelbeeld moet inkrassen. Dat is niet zomaar een gegeven. Links en rechts hebben een betekenis in de beeldende kunst die verder gaat dan louter de positionering van figuren in het beeld en de richting waarin ze kijken. Sterker nog: links en rechts bepalen voor een aanzienlijk deel onze appreciatie en interpretatie van kunst. Dus niet alleen etsers, lithografen en houtsnijders dienen zich het hoofd te breken over links en rechts in hun beeld, maar alle kunstenaars en alle toeschouwers hebben met deze kwestie te maken.

Dat waarschijnlijk niemand hiervan lang wakker ligt, komt omdat de strijd tussen links en rechts zich grotendeels onbewust en precognitief afspeelt. Maar toch, een kunstenaar die hiermee een vergissing maakt, kan zich lelijk in de vingers snijden. Er kan een heel ander kunstwerk ontstaan dan de bedoeling was. De wetten van links en rechts zijn immers onwrikbaar en zonder mededogen.

Die wet luidt min of meer als volgt: zet men een figuur links in het beeld en is er rechts van die figuur een ruimte waar hij naar kijkt, dan geeft dat openheid en beweging. De figuur zal straks weggaan, de ruimte in waarheen hij kijkt, of zelfs de buitenwereld in die zich verder rechts buiten beeld bevindt. Links ligt het verleden, rechts de toekomst. Zet men de figuur rechts neer en ziet men de ruimte links, dan heerst er een sfeer van stilstand. De figuur rechts sluit met zijn rug of met zijn hele gestalte de wereld buiten. De voorstelling ademt intimiteit; men verkeert in afwachting.

Sommige schilders zijn in staat met links en rechts hele verhalen te vertellen. Dat geldt bijvoorbeeld voor Johannes Vermeer. Op het merendeel van zijn schilderijen staan - of zitten - zijn figuren (meest vrouwen) bij een raam dat zich links in beeld bevindt. Door dat raam schijnt het licht naar binnen. Rechts is geen begrenzing zichtbaar. Daar is de ruimte van het huis, waar wordt geleefd, wellicht door een gezin met vele kinderen. Toch is daar op de schilderijen niets van te merken. De vrouw die wij zien, heeft zich afgezonderd van de drukte en staat er met haar rug naartoe. Zo heeft ze een hoekje van het huis afgescheiden tot een domein van intimiteit waarin de tijd even stil staat. Hoe gapend de ruimte rechts ook is, de vrouw staat centraal door het licht dat van links op haar valt. Van die kant zal ze niet lastig gevallen worden (daar is de intimiteit); hoogstens van rechts (daar is de openheid, de wereld).

Een andere meester van links en rechts is de symbolist Edouard Vuillard (1868-1940). Hij ging veel naar het Louvre om schilderijen te bestuderen. Een van zijn favorieten was ‘De kantwerkster’ van Vermeer, het beroemde kleine doek waarop een jonge vrouw in een geel jasje over haar kantwerk gebogen zit. Op dit doek komt (net als bij zijn ‘Meisje met de rode hoed’) het licht juist van rechts, vermoedelijk uit een raam waar zij onder zit, hoewel dat buiten beeld blijft. Dit is een van de weinige schilderijen van Vermeer waarin geen ruimte buiten beeld wordt gesuggereerd, maar alle aandacht gaat naar het totale opgaan van het meisje in haar werk. Alles ademt hier verstilde concentratie.

Vuillards vroegste en beste schilderijen (uit de periode 1890-1895) hebben als onderwerp het korsettenatelier van zijn moeder, waar zijn zuster ook werkte. Dat atelier is aan alle kanten dicht, op een zolderraam na dat soms ook wordt afgebeeld (altijd rechts op het schilderij), en een deur die haast onvindbaar is door het erop doorlopende bloemetjesbehang (altijd links of in de achterwand afgebeeld). Niet alleen komt het licht op deze schilderijen meest-

[p. 25]

al van rechts, er hangt ook een benauwde sfeer. De moeder zit gewoonlijk breeduit aan de rechterkant, en sluit zo de weg naar het licht af. Haar tengere dochter kan geen kant uit, tussen de kniptafels is nauwelijks bewegingsruimte, en links blokkeert de muur elke hoop op vrijheid.

Een verklaring die vroeger veel werd geopperd voor deze visuele wetmatigheid, is dat de verankering van links en rechts komt door onze schrijfrichting, die van links naar rechts gaat. Indien deze verklaring hout snijdt, zou het links-rechts idioom andersom moeten zijn in landen waar de taal van rechts naar links geschreven wordt, zoals het Arabisch en het Hebreeuws. Helaas is er in Arabische landen nauwelijks een traditie van figuratieve schilderkunst of fotografie is waaruit we dat kunnen afleiden. Het afbeelden van Allah, mensen en dieren is er immers doorgaans verboden geweest.

Toch wijst alles erop dat links en rechts in één beeld in het Midden-Oosten niet anders ‘gezien’ worden dan in het westen. Dat verandert bij een reeks beelden. Dat bleek toen een westers voedselconcern een reclamecampagne voor babyvoedsel ook in de Arabische landen lanceerde. Die campagne bestond uit een serie van drie foto's. Van links naar rechts waren te zien: een huilende baby, een blik babyvoeding en een lachende baby. De campagne deed helemaal niets... totdat iemand op het idee kwam om de foto's te verwisselen. En ja, van rechts naar links sloeg de boodschap meteen aan en de campagne werd alsnog een succes. Had men maar eerst naar Arabische stripverhalen gekeken!

Er is ook wel geopperd dat de beweging van de zon de reden is dat richting in een compositie van links naar rechts wordt ervaren als ‘open’ en ‘toekomstgericht’ en de richting in een compositie van rechts naar links als ‘gesloten’ en ‘gericht naar het verleden’, ja zelfs als ‘vijandig’. Bekeken vanaf het noordelijk halfrond draait de zon immers ten zuiden van ons van links naar rechts. Zo gaan ook de uurwijzers met de beweging van de zon linksom in de tijd mee. Chronologie is derhalve in zekere zin beweging van links naar rechts. Deze beweging is daarmee niet alleen ‘normaal’, maar ook ‘goed’ - en dus moet de beweging van rechts naar links wel tegendraads en fout zijn.

Afgezien van de vraag of deze verklaring dan wel hout snijdt, is het onloochenbaar dat het links-rechts principe niet alleen op schilderijen werkt, maar ook op het toneel en in de film. Al in de klassieke Griekse tragedies komt het goede nieuws steevast van links en het slechte nieuws van rechts. Dat principe is later voortgezet door tragedieschrijvers als Joost van den Vondel, en is nog steeds van kracht.

Zo zien we dit principe weer precies in het recente toneelstuk Gloed naar de gelijknamige roman van Sándor Márai, dat in 2003 de publieksprijs ontving. De langverwachte gast komt van links, evenals de trouwe voedster. Maar als de gastheer een oude rekening gaat vereffenen, verplaatst de handeling zich naar rechts. Er wordt van rechts bovendien een decorstuk aangeschoven dat de muren van de eetzaal voorstelt. De boodschap voor de gast is onmiskenbaar: ontsnappen is niet meer mogelijk, hij zal mee terug moeten naar het verleden.

Ook in films wordt trouw de hand gehouden aan het links-rechts principe, vooral in Westerns of films waarin strak geregisseerde strijdscènes voorkomen. Zelfs in Aziatische martial arts-films zoals die van Zhang Yimou worden links en rechts heel precies gebruikt in de choreografie van de handelingen. Zo zijn deze posities in zijn in 2004 uitgekomen, met prijzen overladen en voor een Oscar genomineerde film House of the flying daggers niet alleen in de vechtscènes, maar ook in de liefdesgeschiedenis tot het uiterste uitgebuit volgens dezelfde principes die in de schilderijen van Vermeer en Vuillard gelden.

Men zou kunnen opmerken dat hieruit blijkt dat de schrijfrichting van een cultuur niet ter zake doet in deze problematiek. De traditionele schrijfwijze van de Chinese karakters (en die van de daarop geënte Japanse) was immers van boven naar beneden (en - soms - in rijen van rechts naar links). Daarbij begonnen ze van oudsher rechts bovenaan de rol papier of zijde, al maakt het hun ook niet uit om links bovenaan te beginnen. Wel worden (altijd) alle karakters met een van links naar rechts en van boven naar beneden gaande beweging getekend. Tegenwoordig overheerst overigens de ‘Westerse’ richting, hoewel in China van rechts naar links nog wel voorkomt.

Hoe dit ook zij, inmiddels is het duidelijk

[p. 26]

dat de televisie eveneens de klassieke wetten van links en rechts zou moeten volgen. Zo wezen wetenschappers onlangs de redactie van het nos-journaal erop dat bij een interview niet de interviewer, maar de geïnterviewde links in beeld moet zitten. De kijker interpreteert de figuur links immers steevast als de belangrijkste.

In feite is het zonderling dat in de beeldtaal (van Griekse tragedies tot Westerns) het kwaad altijd van rechts komt en het goede van links. In de menselijke gebarentaal is het juist andersom. Wij brengen een toast uit door met onze rechterhand het glas te heffen, wij schudden elkaar de rechterhand, onze belangrijkste gast zit rechts van ons aan tafel, moslims moeten de gebedsruimte met hun rechtervoet betreden. In landen waar met de handen wordt gegeten moet men zijn voedsel met de rechterhand tot zich nemen - en de linkerhand gebruiken om de billen af te vegen. En net als bij ons nog niet zo lang geleden, is het in China en Japan verboden de kwast of de pen in de linkerhand te nemen.

En over Japan gesproken: ook de manier waarop daar de kimono moet worden dichtgeslagen ligt vast. De linker omslag moet aan de buitenkant zitten om de goede rechterkant tegen kwade geesten te beschermen. Wie zijn kimono andersom heeft dichtgeslagen wil zijn slechte inborst juist verbergen en de mensen misleiden. Hij is een kwade geest.

Bovendien: het Latijnse woord sinister betekent niet alleen links, maar ook duister, het kwaad, de onderwereld. Overigens zien we dit niet terug in de Romeinse interpretaties van de voortekenen door de auguren. Zij tekenden in de lucht een templum, een denkbeeldig vierkant, om tekenen van de goden te duiden, bijvoorbeeld door de vlucht van vogels. De belangrijkste vogel was de adelaar, de boodschapper van Jupiter. Kwam de adelaar van links het templum binnenvliegen, dan was Jupiter de onderneming gunstig gezind en kon er niets mis gaan.

Dit alles kwam bij mij boven toen ik De grote wandeling, de onlangs verschenen memoires van Frédéric Bastet, las. Hij vertelt daarin dat hij in de jaren vijftig eens in Italië bij een aldaar verblijvende hoogleraar Iconografie en Oudchristelijke kunst logeerde. Hij zag zijn kans schoon om zijn gastheer een vraag te stellen waarmee hij al lang rondliep: ‘Waarom komt op de schilderijen van de Annunciatie de engel eigenlijk altijd van links?’ De hooggeleerde antwoordde: ‘U zult het niet geloven, maar daar heb ik nog nooit over nagedacht.’ Bastet schrijft en passant dat hij het nog altijd niet weet.

Toch dringt het antwoord zich op wanneer men de visuele wetmatigheden uit de schilderkunst, uit de klassieke tragedie en van het Romeinse templum toepast op de Annunciatie. De meeste Annunciaties zijn tussen 1300 en 1500 in Italië geschilderd. Maria zit of staat rechts in beeld en kijkt naar links. Daarmee creëert ze een sfeer van intimiteit en rust, bereidheid om haar gast te ontvangen. De uitvinding in de veertiende eeuw in Italië van het schilderen met perspectief had ook consequenties voor de lichtval. Viel het licht op de meeste vroege Annunciaties nog van zowel links als rechts als van voren op het tafereel, tegen het eind van de vijftiende eeuw komt het steeds meer alleen van links, en schijnt het op Maria's gelaat. Ook de aartsengel Gabriël komt vanaf links bij haar aan. Zijn vleugels staan in het volle licht op zijn rug gespreid of zijn al gevouwen. Zo komt de blijde boodschap rechtstreeks van God naar Maria, van links - vaak ook nog aangegeven door gouden stippellijnen, die van linksboven uit de hemel komen. Een witte duif - symbool van de Heilige Geest - vliegt van links boven naar rechts beneden mee.

Voor de ongeletterde middeleeuwse gelovigen waren de afbeeldingen van het leven van Jezus in chronologische volgorde doorgaans op de noordelijke muur van de kerk aangebracht (zodat het zonlicht er de hele dag op viel). Chronologische volgorde wil zeggen: van links naar rechts, zoals beschenen door de zon. De Annunciatie is in die reeks de eerste schildering. Deze bevindt zich dus helemaal links op de muur, zodat het lijkt alsof de engel is binnengekomen door een raam dat zich er linksboven bevindt, boven de kerkdeur die traditioneel op het westen gericht is.

In Italië (Fra Angelico, Michelangelo, Titiaan), maar voornamelijk in Duitsland en de Lage Landen werden (vooral later) Annunciaties ook wel andersom geschilderd. Een reden kan zijn dat de betreffende kerk niet op de oost-

[p. 27]

west as ligt en de engel alleen van rechts door de zon wordt beschenen. Een andere reden kan de ontwikkeling van de schilderkunst zelf zijn. Na de ontdekking van het perspectief, dat niet in de laatste plaats in Annunciaties werd ontwikkeld, verschoof de aandacht van de kunstenaars naar het landschap op de achtergrond en werden de engel en Maria in verhouding steeds kleiner. En ten tijde van het maniërisme werd de traditionele links-rechts opstelling helemaal losgelaten en maakte plaats voor spel met clair-obscur en asymmetrie in de compositie. Maria wordt nu vaker van boven, van rechts of van achteren door de engel benaderd, waarbij zijzelf een geschrokken houding aanneemt. Soms wordt ze ook nog in de kleding van een keukenmeid afgebeeld. Daarmee gaat de theologische gelijkwaardigheid van Maria en de engel verloren. Het plechtige moment van de Annunciatie wordt een wonderbaarlijk incident dat zich aan zo maar een jonge vrouw voordoet.

Zo past het probleem van Bastet (‘waarom komt de engel altijd van links?’) in de visuele wetmatigheid die vanaf de oudheid tot science-fictionfilms loopt. Maar dan blijft de vraag waarom visueel het goede altijd van links komt als links in antropologisch opzicht sinister is, het kwaad, de duisternis.

Het antwoord is simpel. Dit komt doordat in de beeldtaal de blik van de toeschouwer als uitgangspunt genomen wordt, ook al bevindt die zich buiten en tegenover de het beeld. Beziet men het tafereel vanuit het standpunt van de actoren, dan komt het goede juist van rechts, en het foute van links. Dan wordt ineens helder dat vanuit Jupiter gezien de adelaar van rechts door het templum vliegt en dat voor Maria de engel van rechts afdaalt. Dan is het duidelijk dat de huiselijke drukte waar Vermeers melkmeisje even afstand van neemt, voor haar van links komt, dat de kwaaie moeder van Vuillard links van haar dochter zit en dat de bezoeker in Gloed van links door zijn rivaal wordt geattaqueerd.

De toeschouwer, die buiten de gebeurtenis staat, ziet alles andersom. Hij is zich daar niet van bewust, want hij ziet het nooit anders. Het antwoord op Bastets vraag luidt kortom: ‘De engel komt helemaal niet van links, maar van rechts!’

De wetmatigheid dat voor de toeschouwer het heilige, het belangrijke, het goede, altijd vanaf links in beeld komt, wordt in het Westen toevallig nog versterkt door onze schrijfrichting en door de richting waarin wij de zon zien draaien. In het Midden-Oosten doet die toevalligheid zich niet voor. Daar is alleen het heilige dat van rechts komt, hetzelfde als in het Westen. Sterker nog: misschien verklaart dat zelfs wel waarom het Arabisch en het Hebreeuws van rechts naar links worden geschreven. De Joodse Bijbel en de Koran worden immers geacht het woord van jwh en van Allah zelf te zijn, en er werd lange tijd geloofd dat zij die boeken eigenhandig hadden geschreven. En zij zullen, komend van rechts, allebei naar links geschreven hebben.

Hoe dan ook, de regel dat het goede van rechts komt en het kwade van links, is in veel culturen hetzelfde, ongeacht de schrijfrichting en de draaiing van de zon. In de beeldtaal wordt dit voor de kijker andersom: het goede komt van links in beeld en het kwade van rechts. Ook deze visuele wetmatigheid is wereldwijd vrijwel onomstreden en wordt precognitief aanvaard.

De verklaring hiervoor is ook weer tergend simpel. Het enige wat alle culturen met elkaar gemeen hebben om deze beeldtaal van goed en kwaad te verklaren, is het gegeven van de twee hersenhelften bij de mens. Die hersenhelften sturen ons diagonaal aan. Onze rechter hersenhelft (verantwoordelijk voor ons ruimtelijk inzicht en onze emoties) stuurt onze blik eerst diagonaal naar de linkerkant van het beeld. Die linkerkant wordt overigens het best bekeken door ons rechteroog dat weer wordt aangestuurd door onze linkerhersenhelft, dat zorgt voor interpretatie, logische coherentie en symbolische connotaties. Wij mensen kijken dus in een interpreterende beweging van links naar rechts over een beeld, zonder dat wij dit beseffen. De toeschouwer ‘ziet’ daarom meteen dat de persoon links in beeld de belangrijkste is, terwijl hij degene is die rechts van zijn gastheer of gastvrouw zit, zoals het hoort.

Bij het kijken naar kunst noemen wij dus automatisch rechts links, en links rechts. Als toeschouwers van onze eigen cultuur zijn wij de speelbal van een evolutionair foefje.