Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 31]

‘Damned nonsense!’
De tragische zoektocht van Samuel Taylor Coleridge
door Leo van der Sterren

Te stellen dat Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) een veelschrijver was, lijkt een understatement. Naast de talrijke poëtische, essayistische, wijsgerige en religieuze werken die deze Engelse dichter, filosoof en theoloog daadwerkelijk publiceerde, schreef hij voortdurend over alles en op alles zonder oogmerk die schrijfsels aan de openbaarheid prijs te geven. Zo voorzag hij vele bladzijden in de ontelbare boeken die hij gedurende zijn leven las, van marginalia. Zelfs de boeken die hij van anderen leenden, waren niet veilig voor zijn schrijflust en werden volgekrabbeld met commentaar. Menigeen was daar niet van gediend, maar op een gegeven moment bleken er ook mensen te zijn die hun boeken speciaal aan Coleridge uitleenden in de hoop dat de beroemde dichter er kanttekeningen in zou maken.

Naast deze marginalia pende Coleridge ook nog in totaal 67 eigen notitieboekjes of memorandumbooks vol. Die teksten handelen over de meest uiteenlopende onderwerpen, hoewel in de latere notebooks de bijbeluitleg overheerst. In het kader van het enorme project van de uitgave van de ‘Collected Works’ van Colerige is zowel de editie van de Marginalia (zes boeken, 1980-2001) als die van de Notebooks (vijf delen in tien boeken, 1957-2002) intussen voltooid (net als die van de Collected Letters (zes delen, 1956-1971).

Dat de dichter zich al op jonge leeftijd rekenschap gaf van zijn enorme productie bleek al in 1796 toen hij, te midden van een groot aantal losse en verspreide titels en ideeën voor literaire projecten, twee keer complete opsommingen van zijn ‘verzamelde werk’ neerschreef in een van die vele notebooks. Een van die lijsten zag er zo uit: ‘My Works

[a] - Imitations of the Modern Latin Poets with an Essay Biog. & Crit. on the Rest. Of Lit. - 2 Vol. Octavo.

[b] - Answer to the System of Nature - 1 Vol. Oct.

[c] - The Origin of Evil, an Epic Poem.

[d] - Essay on Bowles

[e] - Strictures on Godwin, Paley &c &c -

[f] - Pantisocracy, or a practical Essay on the abolition of In- div [id] ual Property.

[g] - Carthon an Opera

[h] - Poems

[i] - Edition of Collins & Gray with a preliminary Dissertation.

[j] - A Liturgy On the different Sects of Religion & Infidelity - philosophical analysis of their Effects on mind & manners -.

[k] - A Tragedy’

De tweede lijst, niet veel later ingeschreven, bleek zowel geheel anders van inhoud (op een enkel item na) als nog weer langer. Deze lijst bevatte bijna dertig items, waaronder ‘An Essay on Tobit’, ‘On the art of prolonging Life - by getting up in the morning’, een serie hymnen aan de zon, de maan en de elementen alsmede een ‘Ode to Southey’.

Het zijn indrukwekkende lijsten, en het meest indrukwekkend is misschien nog wel dat dit ‘verzamelde werk’ nog geschreven diende te worden. De meeste titels verwezen niet eens naar work in progress, maar waren slechts invallen, plannen, ontwerpen voor toekomstige projecten op zijn hoogst. In de meeste gevallen zouden de titels het stadium van voornemen dan ook niet passeren. Van de geschriften waarmee Coleridge wel een begin maakte, bleven er vele onvoltooid of kwam er niet meer op papier terecht dan een schema, een schets of een eerste versie. Maar gedurende zijn gehele leven welden er ideëen op en bleef Coleridge titels, beschrijvingen en eerste aanzetten noteren van ter hand te nemen projecten van zijn ‘verzamelde werk’.

Ondertussen bleek productiviteit geen garantie voor kwaliteit. Een enkele uitzondering daarge-

[p. 32]

laten, behoren de gedichten die Coleridge tot 1797 wrochtte (de bewering dat zijn poëtisch werk in vlagen van spontaniteit tot stand kwam, is niet vol te houden), niet tot zijn beste of meest tot de verbeelding sprekende scheppingen. Afgezien van de obligate jeugdgedichten met de obligate euvels die geschriften van pubers en adolescenten kenmerken, betreft het werk dat strak was ingebed in de achttiende-eeuwse traditie en zich dan ook nauwelijks onderscheid van wat destijds poëtisch gemeengoed was. Coleridge grossierde in allegorieën met een filosofische, moralistische of pedagogische inslag, waarin het wemelde van de personificaties.

Uitzondering hierop vormde één groep gedichten die bekend staat als de conversation poems. Deze gedichten onderscheidden zich van wat gangbaar was in de achttiende eeuw doordat Coleridge zich niet bediende van een ‘dichterlijke’ taal, maar omdat hij, naast een wat vrijere vorm, een meer alledaags vocabulaire gebruikte.

In de periode van september 1797 tot en met september 1798, in wat vaak zijn annus mirabilis wordt genoemd, kwam Coleridges genialiteit abrupt en kortstondig tot bloei. Dit was het gevolg van de gecombineerde werking van levensgeluk, poëtisch vermogen, geestdrift en werklust. Een plotselinge eruptie van de verbeelding instigeerde de productie van drie opzienbarende en wonderbaarlijke gedichten, die afweken van alles wat Coleridge tot dan toe had geschreven, ook van zijn conversation poems. Het betrof ‘Kubla Khan’, ‘The Rhyme of the Ancient Mariner’ en ‘Christabel’.

Daarnaast culmineerde de samenwerking tussen William Wordsworth en Coleridge in oktober 1798 in de uitgave van de Lyrical Ballads, een verzameling gedichten waarvan dikwijls is gezegd dat deze het begin markeerde van de romantische beweging in Engeland (vandaag de dag wordt dit nog wel eens betwist, al was het maar uit de behoefte een heilig huisje omver te werpen). Coleridges bijdrage aan de eerste editie van Lyrical Ballads bestond uit ‘The Rhyme of the Ancient Mariner’, ‘The Foster-Mother's Tale’, ‘Lines left upon a Seat in a Yew-tree which stands near the Lake of Esthwaite’, ‘Lewti; or the Circassian Love Chant’ en ‘The Dungeon’. Het eerste gedicht was de opening van de bundel en nam ruim vijftig bladzijden in beslag van de tweehonderd bladzijden waaruit het boek bestond. ‘The Ancient Mariner’, zoals het bekend is geworden, is het gedicht waaraan Coleridge - overigens terecht - zijn roem dankt, zij het dat die waardering lang op zich heeft laten wachten. In zijn eigen tijd was hij bekender door gedichten zoals ‘Love’, door zijn lezingen en door zijn filosofische en theologische werken.

Op de dag dat ‘Lyrical Ballads’ werd uitgegeven was Coleridge samen met broer en zus Wordsworth onderweg naar Duitsland. De belangstelling van Coleridge voor het werk van de Duitse filosofen en theologen van die tijd vormde de hoofdreden voor de onderneming. Maar de reis was ook symptomatisch voor een andere kant van zijn persoonlijkheid. De tocht naar Duitsland, met achterlating van vrouw en kind in Engeland, voorafschaduwde ook de onrust en neurotische rusteloosheid die de dichter gaandeweg steeds meer parten zou gaan spelen. Hij leed bovenal aan een onvermogen om lang dezelfde mensen om zich heen te hebben. Het zou tot 1816 duren voordat hij zich in Londen vestigde en over een vaste verblijfplaats beschikte (zij het ook weer als inwonende bij barmhartige lieden die zich zijn lot aantrokken).

Het verschijnen van Lyrical Ballads en het vertrek naar het continent markeerden ook het begin van een afnemende hartstocht van Coleridge voor de poëzie. Tijdens zijn verblijf in Duitsland schreef Coleridge nauwelijks eigen poëtisch werk (wel vertaalde hij gedichten uit het Duits). Andere activiteiten kwamen ervoor in de plaats, zoals de studie der wijsbegeerte en godgeleerdheid. Maar zijn ‘imaginative power’ voor de poëzie ebde geleidelijk weg.

Gaandeweg begon het Coleridge te dagen - en dit gevoel moet hem bij tijd en wijle tot wanhoop hebben gedreven - dat hij niet langer bij machte was om meesterwerken als ‘Kubla Khan’, ‘The Rhyme of the Ancient Mariner’ en ‘Christabel’ voort te brengen. Het moeizame gedoe om ‘Christabel’ te voltooien (‘Every line [van deel twee] has been produced by me with labor pangs’) blijkt daarvan het vege teken. Omdat ‘Christabel’ onvoltooid bleef, besloten Wordsworth en Coleridge in 1800 om het gedicht niet op te nemen in de tweede uitgave van ‘Lyrical Ballads’, een besluit dat zij weliswaar samen (of liever gezegd: gedrieën, want Dorothy Wordsworth besliste ook mee) hadden genomen, maar dat Coleridge niettemin ontmoedigd moet hebben.

Omstreeks deze periode liet Coleridge zich steeds vaker openlijk ontvallen dat hij de poëzie zou afzweren. Hij verklaarde de dichter in zich-

[p. 33]

zelf dood. Waarom, klaagde hij, was hij niet een gewone leerlooier geworden zoals zijn goede vriend Thomas Poole dat was? ‘I abandon Poetry altogether,’ schreef hij in een brief aan James Webb Tobin, ‘I leave the higher & deeper Kinds to Wordsworth, the delightful, popular & simply dignified to Southey; & reserve for myself the honorable attempt to make others feel and understand their writings, as they deserve to be felt & understood.’ En in brieven aan John Thelwall en Francis Wrangham noteerde hij dat Wordsworth behoorde tot de categorie der genieën, die mocht zich ‘a true Poet’ noemen, maar dat hij, Coleridge, slechts ‘a kind of a Metaphysician’ was. Zo gingen de litanieën gedurende enkele jaren door, totdat hij zijn omgeving duidelijk meende te hebben gemaakt dat zijn uitspraken hem ernst waren, namelijk dat hij het predikaat ‘dichter’ niet verdiende en dat hij het de afgelopen jaren eigenlijk ten onrechte had gevoerd.

De motieven van Coleridge om de poëzie de rug toe te keren, zijn uitvoerig gedocumenteerd in studies met pakkende titels zoals The Dark Night of Samuel Taylor Coleridge, Coleridge's Decline as a Poet en Coleridge: The Damaged Archangel. Iedereen is het er wel over eens dat Coleridge na het enerverende annus mirabilis niet alleen toegaf aan gevoelens van misplaatstheid in de wereld der dichtkunst, maar waarschijnlijk ook minder kans zag om te ontsnappen aan de voortdurende opduikende depressies en angsten (met bijbehorende bloedstollende nachtmerries) die zich door overmatig opium- en alcoholgebruik, maar ook door de obsessie met poëzie voordeden en versterkt werden. Gedichten zoals ‘The Ancient Mariner’ en ‘Christabel’, vormden zozeer de weerslag van Coleridges angsten en legden in zulke mate zijn allerdiepste gevoelens bloot - ook de gevoelens die verborgen dienden te blijven ten behoeve van zijn eigen gemoedsrust - dat zij uiteindelijk een desastreuze uitwerking hadden op zijn geestesgesteldheid.

Maar de neergang van Coleridge was ook een treurige optelsom van externe factoren. De afkalving van de eenmalige bezielende invloed van William Wordsworth. De eerste schermutselingen met zijn echtgenote Sara met als uitkomst een op de klippen gelopen huwelijk en geruïneerd gezinsleven. Zijn vertwijfelde onbeantwoorde liefde voor Sara Hutchinson. Het toenemende gebruik, in verslaving ontaardend, van opium, eerst om een aantal lichamelijke noden te lenigen, maar later als panacee voor zowel lichaam en geest. (Deze verslaving leidde uiteindelijk tot een legendarische dadenloosheid en een permanente staat van alles blokkerende verdoving.) De omstandigheid dat Coleridge niet langer aan de hoge verwachtingen van anderen en van zichzelf kon en wilde voldoen, als gevolg waarvan hij mensen in zijn directe omgeving teleurstelde. En ten slotte zijn groeiende belangstelling voor en zelfs toewijding aan filosofie, theologie en, zij het in mindere mate, de natuurwetenschappen. Dit alles overvleugelde Coleridges aandacht voor de poëzie, totdat de dichtkunst er vrijwel geheel bij inschoot.

De afzwering van de poëzie door Coleridge was derhalve niet alleen het gevolg van zijn zware depressiviteit, noch alleen van zijn verslaving aan opium, en al evenmin alleen van zijn huwelijks- en geldproblemen. Het ging om een opeenstapeling van oorzaken die zijn creativiteit blokeerden, en in dit verband is het aardig dat Coleridge zelf ook in hoge mate was gefascineerd door de mentale processen die ten grondslag liggen aan het creëren van kunst. Neem een notitie in de marge van Poems door George Dyer. Bij de voetnoot bij een gedicht waarin Dyer schrijft dat het eerste en onmiddellijke doel van poëzie het behagen van de lezer is, schrijft Coleridge: ‘Damned Nonsense! But why does it please? Because it pleases! O mystery! - If not, some cause out of itself must be found. Mere utility it certainly is not - nor mere goodness - therefore there must be some third power - & that is Beauty, i.e. that which ought to please. / My benevolent Friend seems not to have made an obvious distinction, between end and means - The Poet must always aim at pleasure as his specific means -’

Coleridge trachtte te doorgronden wat er aan het scheppen van kunst voorafging en wat er zich tijdens de daad van het creëren afspeelde in de menselijke geest. De verwondering daarover maar ook de gevoelens van vrees namen grotere proporties aan naar gelang het besef bij hem groeide dat hij zelf drie gedichten had geschreven waarvan de waarde en de wonderbaarlijkheid alsmaar uitdijden. De toewijding aan de filosofie, de ‘metaphysics’ zoals hij het noemde, fungeerde enerzijds als bewuste afleiding van de poëzie en anderzijds als instrument om te bepalen hoe poëtische meesterwerken als ‘The Ancient Mariner’,

[p. 34]

‘Kubla Khan’ en ‘Christabel’ tot stand waren gekomen. Waar kwamen zulke ingevingen vandaan? Wat lag er ten oorsprong aan dergelijke uitzonderlijke visioenen? Welke processen voltrokken zich in het hoofd van de dichter en in zijn ziel, tijdens een dergelijke scheppingsdaad? Wat viel de dichter spontaan ten deel en waar kwam die inspiratie vandaan? Maar van de andere kant, wat diende de dichter door noeste denkarbeid, met behulp van zijn ‘active mind’ uit de meest afgelegen en verscholen krochten van zijn wezen op te diepen om de spontane inspiratie vorm te geven?

En deze vragen leidden weer tot andere vragen, zeker bij de religieus aangelegde Coleridge. Was de scheppingsdaad van de kunstenaar niet een nabootsing en afspiegeling van de ultieme scheppingsdaad zoals beschreven in Genesis? En uiteindelijk: openbaarde de creatie van kunst, en in het bijzonder de vervaardiging van gedichten als ‘The Ancient Mariner’, van ‘Kubla Khan’ en van ‘Christabel’, niet een element van goddelijkheid in de mens? Coleridge hoopte het antwoord op die vragen met behulp van de wijsbegeerte te vinden, omdat de filosofie zich in zijn ogen immers bezighield met de oorsprong van alle dingen.

Maar met deze perspectiefwisseling in Coleridge's leven was de kans verkeken om ooit dezelfde mate van spontaniteit en verwondering deelachtig te worden, zoals die zich tijdens het annus mirabilis hadden voorgedaan. Het verzinken in een dagdroom; de betovering door de verbeelding uitgedrukt in één totaalbeeld of één alleszeggende zin, zo krachtig dat ze de generaties overleven, maar ook de overweldigende, koortsachtige plicht wanneer dat eerste beeld of die eerste zin zich heeft aangediend; de pen die niet van het papier genomen kan worden, die niet van het papier genomen mag worden - dat alles was Coleridge voorgoed kwijt.

De wijsbegeerte leverde zo een bijdrage aan de analyse van creatieve processen en de ontwikkeling van een theorie met betrekking tot de wording van literaire werken, waardoor Coleridge benamingen als ‘imagination’, ‘symbol’ en ‘reason’ kon reinigen van het filosofische vuil dat eraan was gaan kleven. Hij definieerde de termen die nog steeds behoren tot het begrippenapparaat van de letterkunde opnieuw en voorzag de literatuurcriticus van een normatief instrumentarium. Maar wat dat wijsgerig perspectief niet bevorderde, was de geesteshouding waarin ‘The Ancient Mariner’, ‘Kubla Khan’ en ‘Christabel’ gestalte hadden gekregen.

Op zoek naar zijn eigen kunstzinnige genie, verloor Coleridge zijn eigen genie en raakte hij de kunst kwijt. Na 1803 maakte hij geen lijstjes meer met nimmer te verschijnen ‘verzamelde werken’. Dat was een teken aan de wand. Verbeelding en de verklaring van die verbeelding waren bij Coleridge in botsing gekomen, een drama dat wezenlijk bijdroeg tot de reeks van depressie-achtige gesteldheden waaraan hij pas in 1816 enigszins wist te ontsnappen, zij het zwaar geschonden - of in elk geval, om met de verteller van ‘The Ancient Mariner’ te spreken, ‘sadder and wiser’.