Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 25]

Mevrouw wil herfstbladeren kieken
door Frederik Philip Kuethe

Op die vrijdag de 17de november 1989 haastten Ton Vanderplas en ik ons door de buitenwijken van Praag. We waren op weg naar de Karels Universiteit, maar op het vliegveld waren we zojuist twee uur door de politie vastgehouden in een hok dat slechts van buitenaf open kon. Daarom dreigden we nu te laat te komen voor de manifestatie die 's middags zou worden gehouden. Het was al jaren traditie in Tsjecho-Slowakije om op deze nationale herdenkingsdag in optocht te lopen van de universiteit naar het graf van Jan Opletal die op 17 november 1939 tijdens de studentenopstand tegen de nazi's was doodgeschoten. Maar al op het vliegveld meenden we te ruiken dat er iets in de lucht hing, dat alles anders dan anders zou worden. Misschien was het slechts ijdele hoop op een scoop, maar in elk geval hadden we haast.

Wij waren hier in Praag, Ton als fotograaf en ik als journalist, omdat ter redactie van Elsevier de vraag was gerezen waarom, nu in dit zonderlinge jaar 1989 Hongarije (in mei), Polen (in augustus) en de ddr (in oktober en begin november) ‘om’ waren gegaan, juist in Tsjecho-Slowakije nog steeds de rust van het communistische graf heerste. Dat kon niet blijven duren.

Er bleken inderdaad duizenden mensen op de been. Het was koud maar er scheen een bibberig zonnetje. De rector magnificus en twee andere heren hielden een toespraak. Vijf studenten met linten om hun nek droegen een krans. Daarna zou men vanaf de heuvel waarop de universiteit ligt lopen naar het graf. De menigte maakte zich op om als een brede rivier te stromen in de richting van het kerkhof waar Opletal begraven ligt. Ik had een afspraak in de stad, terwijl Ton de studenten nog wat langer wilde fotograferen. Daarom spraken we af elkaar die avond in de eetzaal van ons hotel weer te treffen.

Even later zat ik tegenover Doctor Eis in zijn flat op de derde verdieping van een grauwe woonburcht. Hij gaf zonder enige aarzeling zijn diagnose: ‘De directeur van elk laboratorium, de rector van elk gymnasium, het hoofd van elke sportacademie, iedereen moet eerst en vooral gewaardeerd partijlid zijn. Daarom heeft deze maatschappij zo'n volstrekt gebrek aan elan.’ Tijdens de Praagse Lente van 1968 was Eis journalist bij een hervormingsgezind weekblad geweest, nu werkte hij als psycholoog op een centrum voor geestelijke gezondheidszorg veertig kilometer buiten de stad. ‘Wij hebben in de geschiedenis zo dikwijls vooraan gelopen om dan weer achter in de rij te eindigen. Dat is nu ook weer zo,’ zei hij gelaten.

Het waren de kleine pesterijen en de dagelijkse tekortkomingen die hem in het communisme nog het meest dwars zaten. Net zoals Joseph Brodsky zijn afkeer van het communisme verwoordde in de klacht dat er in de Sovjet-Unie nooit rouge voorhanden was om de prachtige wangen van de Russische vrouwen nog meer glans te geven. Eis was voor zijn werk een paar keer in West-Europa geweest, maar zelfs daar zuchtte hij onder het juk. ‘Wij krijgen praktisch geen vreemde valuta mee en ik ben onderweg altijd bang voor autopech. Geld voor een nieuwe accu heb ik niet. Op congressen ga ik 's avonds onder het voorwendsel van hoofdpijn meteen naar mijn kamer, terwijl ik juist niets liever zou doen dan bij een paar biertjes nog wat na te praten. Maar ik heb nooit geld om een rondje te geven.’

[p. 26]

De eetzaal van hotel Alcron was die avond vrijwel uitgestorven. Uit de kroonluchters van Boheems glas viel een gelig licht, een uitgeblust strijkje had kennelijk de moed opgegeven om het liedje over de kleine gardeofficier ooit nog dragelijk over het voetlicht te brengen. Terwijl ik op Vanderplas zat te wachten, had ik ruim de gelegenheid te observeren hoezeer het hotel ritselde van de muizen en de hoeren. Het was zo'n Oost-Europees onderkomen waar tot in de kussens van je bed de vettige lucht doordrong die destijds zo kenmerkend was voor dit deel van de Oude Wereld: een kleverig mengsel van jarenoude bakolie, overrijpe knoflook en verstikkende bruinkool.

Toen ik Vanderplas eindelijk aan zag komen, dacht ik even dat hij dronken was. Hij waggelde en steunde af en toe op de leuning van een stoel. Pas toen hij mijn tafeltje was genaderd, besefte ik dat er iets mis was. Ton was opgezwollen als een Michelinmannetje. Hij zat van boven tot onder gewikkeld in het verband en bleek zeventien hechtingen in zijn lijf te hebben.

Met gezwollen lippen vertelde hij dat we een juist voorgevoel hadden gehad. Een deel van de studenten was na de kranslegging op het kerkhof in de richting van het Wenceslasplein opgetrokken en had leuzen geschreeuwd tegen het regime. De politie was keihard opgetreden. In de Národnistraat werd Vanderplas, terwijl hij aan het werk was, door twee leden van de speciale politie het portiek van een bioscoop binnen getrokken. En dat was geen uitnodiging voor een avondje film. Zij smeten zijn camera's stuk op de grond en knipten met een instrument zo groot als een heggenschaar de lichtmeter van zijn riem. Zij trapten en sloegen hem over zijn hele lichaam. Zijn voortanden werden losgeramd. Tons windjack met al zijn papieren werd hem van het lijf gerukt en niet meer teruggegeven. Voorbijgangers hadden hem gevonden terwijl hij bloedend en verdwaasd op straat zat. Zij hadden hem naar het ziekenhuis gebracht.

Ik ontplofte in stilte van machteloze woede, en ook van frustratie dat ik zelf de ongeregeldheden had gemist. De enige troost vonden we in collega's. Binnen een uur was Ton wereldnieuws. De World Service van de bbc meldde dat een Nederlandse fotograaf door de politie in elkaar was geslagen in een onrustig Praag. Ton glimlachte flets toen wij naar de geruststellend monotone stem van de nieuwslezer luisterden. Maar het nieuwsonderwerp zelf zat mooi met veel blauwe plekken en zonder papieren. En wat voor een fotograaf nog veel erger is: hij zat zonder camera. Zijn oog op de wereld was weg. Juist nu het erop leek dat ook in Praag de tijd van de omwenteling was gekomen, was Ton Vanderplas in professioneel opzicht blind.

De volgende morgen bleek dat de winkels gesloten waren. Dat betekende: geen nieuw toestel voor Ton. Ook onze pogingen om vanuit Amsterdam nog die dag een camera te laten overvliegen, liepen op niets uit. Er was plots evenmin een collega-journalist te zien die zou kunnen aanbieden een camera te lenen. Het fatale scenario doemde op dat wij middenin de Fluwelen Revolutie zaten maar met lege handen zouden thuiskomen.

We begaven ons naar de ambassade om althans Tons papieren in orde te brengen. Het is me als journalist dikwijls goed van pas gekomen dat ik eerder vijftien jaar lang ambtenaar van de buitenlandse dienst ben geweest. Ook nu weer bleken de oude banden wonderen te doen. De ambtenaar van piket die morgen was tweede secretaris Dick K. Dat trof bijzonder. Dick en ik hadden zes jaar eerder in de Lange Houtstraat in Den Haag samen op de directie Verenigde Naties gewerkt. Dick was een knappe jongen met veel blonde krullen en helblauwe ogen. Hij gaf destijds op een avondschool in de Schilderswijk ook nog les in de economie. Dick had me altijd lichtelijk getikt toegeschenen, maar dat had me juist voor hem ingenomen. Als Dick je in de gangen ontmoette, kon hij je plotseling aan je revers vastgrijpen en je dicht naar

[p. 27]

zich toetrekken onder de uitroep: ‘Zeg, weet jij wel dat jij een verdomd goede vent bent.’ Zo iemand.

Ons weerzien was dan ook hartelijk. K. meldde dat de ambassadeur Lambert graaf de Marchant et d'Ansembourg de dag daarvoor met vrouw en schoonmoeder naar Wenen was vertrokken. Ik was niet verbaasd. Diplomaten hebben er een handje van om als het werkelijk spannend wordt in het land hunner vestiging elders te vertoeven. Die Lambert is overigens een bijzonder aardige man. ‘Jij had z'n schoonmoeder eens moeten zien,’ zei D., ‘een grote vrouw met een bontjas die tot haar voeten reikt. Hier op het plein voor de ambassade nam ze al een slok uit haar zilveren heupflacon. Ze leek op een bruine berin die zich moed indronk.’

K. liet zich ontvallen dat hij later die ochtend een brief van de Belgische minister van Buitenlandse Zaken moest afleveren bij Vaclav Havel, de ongekroonde koning van het verzet, die daags daarvoor uit zijn buitenhuisje waar hij onder huisarrest had gestaan was teruggekeerd naar zijn appartement aan de Moldau. Ik rook mijn kans en zei dat hij het vast wel goed zou vinden als ik dan even met hem mee liep. Dat kon. Bovendien kreeg Ton zonder veel moeite een tijdelijk paspoort. Alles liep op rolletjes.

Ten slotte legde ik K. de brandende kwestie van de camera voor. Hij zweeg een tijdje en zei toen: ‘Mijn vrouw, heeft wel een camera, dat is een heel eenvoudig dingetje, maar als jullie het daar mee kunnen doen, wil ik haar wel vragen of zijn hem twee dagen af wil staan’. Hij adviseerde ons terug te gaan naar het hotel en daar te wachten. Hij dacht ons binnen een uur bescheid te kunnen geven over de beschikbaarheid van de camera.

Al na twintig minuten belde K. op. Van het lenen van de camera kon tot zijn spijt geen sprake zijn. Zijn vrouw was namelijk van plan om die dag herfstbladeren te gaan fotograferen. Toen maakte ik een kolossale fout waar ik nog altijd spijt van heb. Ik

[p. 28]

moet blaren in mijn mond hebben gehad van het inwendig vloeken en misschien heeft hij mijn knarsetanden gehoord, maar ik zei tegen K. dat ik het begreep. Hoe is het mogelijk, om ons heen wankelde het bewind van Tsjecho-Slowakije, traangas vulde de straten, en ik zei dat ik het begreep.

Later besefte ik dat een beetje journalist met een beroep op het Huis van Oranje, Erasmus, de belastingbetaler, of die jaren samen aan de Lange Houtstraat, noem het maar op, die camera had moeten confisqueren. Desnoods had ik moeten dreigen met geweld. Of hem voor tien keer de eigenlijke waarde moeten kopen, zoals een vriend mij jaren te laat aanraadde.

Maar het kwaad was nu geschied. ‘Je krijgt haar camera niet, zijn vrouw wil herfstbladeren kieken,’ zei ik schaapachtig tegen Ton die in zijn kamer zijn wonden aan het verzorgen was. Opeens kregen wij daar op de vierde verdieping van het Alcron hotel de slappe lach: ‘Mevrouw wil herfstbladen kieken,’ zeiden wij steeds maar tegen elkaar. Wij zouden het nog dikwijls zeggen. In zekere zin voelde ik me gegeneerd en had zelfs medelijden met Dick K. ‘Elk huwelijk is ook een machtsverhouding, moet je maar denken,’ zei ik tegen Ton.

‘Vaclav Havel gevangenzetten, is zoiets als een net over de wolken gooien,’ had Arthur Miller gezegd, en ik wist al dat ik die zin zou gebruiken in mijn stuk toen ik met K. mijn opwachting bij hem maakte. Tegen wil en dank was de schrijver en politicus voor het eerst sinds lange tijd terug in zijn hoog gelegen flat aan de Nàbrevi Bedrîcha Engelse, terwijl de opstand tegen satrapen als Milos Jakes en Gustav Husak in de straten beneden hem aanzwelde. Hij had een goed uitzicht op Hradcin, de oude burcht op de andere oever waar de machthebbers zich verschanst hadden. Het zonlicht spatte over de Moldau, alsof de natuur het drama wilde onderstrepen. Havel, de kettingroker, had Tsjecho-Slowakije voorheen wel eens vergeleken met een astmalijder in een gevangenis vol rokers. Veel belangstelling was er niet voor de patiënt, want doodgaan deed hij niet. ‘Wie wil er nu blijven luisteren naar ons eenzame monotone gekuch?’

Die vergelijking klopte niet meer. Toen Dick en ik rond het middaguur aankwamen bij Havel, was zijn flat afgeladen met journalisten uit de hele wereld. Een verslaggever van de bbc vroeg voor de grap of hij niet bang was voor een Russische inval. Havel glimlachte: ‘Wie weet vragen we de Russen ditmaal wel degelijk om ons een handje te komen helpen. De Hongaren en de Polen hebben zich al verontschuldigd voor de inval van 1968. Ik voorzie dat de ddr, het Congres van Gedeputeerden in Moskou en de Bulgaren dat binnenkort ook doen. Dan krijg je de idiote situatie dat de overvallers hun spijt zullen hebben betuigd, maar dat alleen het slachtoffer nog altijd prat op de aanslag gaat. Precies zoals in een van mijn toneelstukken.’

Dat weekeinde was Obcanske Forum (Burger Forum), een coalitie van anticommunistische krachten opgericht. Baardige jongelingen reikten Havel onder het spreken voortdurend briefjes aan met spoedeisende boodschappen of fluisterden hem wat in het oor. De telefoon ratelde voortdurend. De wereld wilde hem dringend spreken. ‘Ik zou er heel wat voor overhebben om weer twee dagen per week in de gevangenis te zitten, want dit is ook geen doen,’ zei de schrijver met zijn bekende scheve grijns.

Die namiddag gingen we in de vroege schemer weer de straat op, want de aanhoudende onrust lokte. Ton wilde mij de plek laten zien waar hij in elkaar was geslagen. Inmiddels hadden onbekenden onder de met bloedvlekken besmeurde witte muur van dat portiek aan de Národnistraat zeven rode kaarsjes neergezet. Zij brandden allemaal, want al sneeuwde het zacht, er was geen wind. Voorbijgangers bleven even staan en knikten goedkeurend. Ton kreeg er een ongemakkelijk gevoel van, want het was zijn bloed daar op die muur.

[p. 29]

Voor de bioscoop raakten wij aan de praat met Larisa Zemanova, die op het punt stond zich aan te sluiten bij de aanzwellende menigte op het Wenceslasplein. Eenentwintig jaar eerder had de student Jan Palach zichzelf daar in het hart van Praag in brand gestoken uit protest tegen de inval van de Sovjets. Ik weet niet wat Larisa daarvan dacht, want ondanks haar hoogblonde haar dat zoveel Praagse vrouwen hadden, was ze een Russin. Ze kwam uit Odessa en was getrouwd met een Tsjechische scheepskapitein. Ein ganz grosser Egoïst. Daarom lag ze nu ook in scheiding. Hoe zij erop kwam, weet ik niet meer, maar Larisa vertelde dat zij een maand onvrijwillig had vastgezeten op de Tsjecho-Slowaakse ambassade te Rangoon in Birma. Die Exotik hat auch so seine Begrenzungen.

In elk geval was Larisa vol lof over de zachtmoedigheid waarmee de duizenden op het Plein opkwamen voor hun zaak. Kaarsen ontsteken en met je sleutelhanger rammelen om dat zootje uit de Burcht te jagen, kon je onmogelijk agressief noemen.

Aan het uiteinde van het Plein rijst het observatorium op, het lijkt wel een gigantische lift naar de bovenste verdieping van het heelal. Daar in de buurt kwamen we Jiri Dedecek tegen, de liedjeszanger en volgens eigen zeggen poète maudit. Hij droeg zijn dochtertje op de arm. ‘Het zijn zwijnen, maar in plaats van geslacht te worden, slachten ze zelf,’ zei hij peinzend. Toen de avond daarvoor het nieuws van de uit elkaar geslagen demonstratie bekend was geworden, had hij zijn voorstelling gestaakt en was met het publiek in debat gegaan. ‘Het hele land staat achter de studenten en wil dat het hier verandert, alleen de dinosaurussen zijn daar nog tegen’.

We naderden nu het heiligste der heiligen, het ruiterstandbeeld van Sint Wenceslas, waar vanaf de eerste nacht een wake werd gehouden. Het was er ijskoud, meisjes boden thee met rum aan. In de bloemperken waar de kaarsen brandden, ontstonden druipsteengrotten in alle mogelijke kleuren. Tussen het kaarsvet lagen bossen bloemen, vaak nog in het cellofaan, met daar tussenin votiefprentjes, handgeschreven gedichten, foto's, vlaggetjes en papieren anjers.

Ondanks de onzekerheid heerste er een soort uitbundigheid. Mannen zijn op hun best en vrouwen op hun mooist als ze met iets groots en zinvols bezig zijn. Ik had dat in 1975 in Spanje gezien toen er een einde kwam aan het Franco-tijdperk, en in 1986 in Manilla toen Ferdinand Marcos werd verdreven, en ik had het twee jaar later weer geproefd in Santiago, op de dag dat Pinochet het veld moest ruimen. Optrekken tegen een onderdrukker maakt een mens beslist beter, althans voor even.

Voor Ton was het om gek van te worden. Als beroepsfotograaf stond hij middenin een historische gebeurtenis en hij kon er geen plaat van schieten. Maar hij hield zich groot en klaagde niet. Voor de foto's bij het verhaal moesten we een beroep doen op het bureau Sigma, en dat voelde aan als een nederlaag. Gelukkig kreeg Ton op maandagochtend 20 november, enkele uren voor ons vertrek, van de vrouw van de plaatselijke klm-vertegenwoordiger een simpele Agfa-box te leen, en zo kon er toch nog één door hem gemaakt fotootje worden afgedrukt.

Ik kom Dick K. tegenwoordig nog wel eens tegen op diplomatieke gelegenheden in Den Haag, zoals de viering van de Nationale Dag van België of van die van Bangladesh. Zijn vrouw heb ik nooit ontmoet en dat is misschien maar beter ook. Na al die jaren is Dicks gêne over het camera-incident in Praag nog altijd groot. Zo gauw de vroegere tweede ambassadesecretaris mij ontwaart, begint hij te snuiven als een onrustig paard. Aan mijn revers sjorren onder de uitroep dat ik zo'n verdomd goede vent ben, doet hij allang niet meer. Want hij weet dat ik het, ook als het hartje zomer is, nooit zal laten hem te vragen of zijn vrouw de laatste tijd nog fraaie herfstbladeren heeft gefotografeerd.

[p. 30]