Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 49]

Een omtrek van Eden
De levenstaak van Emily Dickinson
door Marijke Smalbraak

In de periode 1860-62 vroeg Emily Dickinson zich bij herhaling af wat haar levenstaak was, wat haar roeping. Ze was begin dertig, en ze had zich vrijwel geheel teruggetrokken uit het openbare leven met het voornemen zich te wijden aan de poëzie. Maar waar was ze nu precies mee bezig, zoals we vandaag de dag misschien zouden zeggen. In een relatief vroeg gedicht (‘I cautious, scanned my little life -’, uit 1860) kwam ze tot de volgende conclusie: ‘My business is, to find!’ Een paar jaar later meldde ze aan Dr en Mrs Josiah Holland, een bevriend echtpaar van wie het niet helemaal duidelijk is hoe serieus zij haar namen: ‘My business is to love’, en ‘My business is to sing’. In juli 1862 formuleerde ze haar levenstaak evenwel iets abstracter, iets raadselachtiger. ‘My Business is Circumference’ schreef ze in een van haar eerste brieven aan de literaire journalist Thomas Wentworth Higginson, met wie zij nadien nog bijna vijfentwintig jaar - tot het eind van haar leven - zou corresponderen.

Volgens veel kenners van haar oeuvre geeft deze laatste, gedecideerde uitspraak de essentie weer van Dickinsons poëtica. Toch blijft de vraag wat ze precies bedoelde met ‘Circumference’, deze van het Latijn afgeleide wiskundige term die vanaf dit jaar 1862 ook dikwijls in haar poëzie opduikt, steeds met een hoofdletter. En wat zou het Nederlandse equivalent moeten zijn: Omtrek? Omgeving? Omheining? Omtrekkende beweging?

Misschien valt er iets te zeggen voor ‘(Al)omvattende Omtrek’. Dickinson verbleef de laatste twintig jaar van haar leven immers grotendeels in en rondom haar ouderlijk huis in Amherst, Massachusetts - de ‘Homestead’ waar ze in 1830 werd geboren en waar ze in 1886 overleed. ‘I do not cross my Father's ground to any House or town,’ schreef ze in 1869, en op oude afbeeldingen van de Homestead is te zien dat die was voorzien van een dubbele omheining van haag en hek. Zelfs 's zondags verliet Dickinson de omheining zelden: de sabbat vierde ze liever ‘at Home’, zoals ze schreef, ‘With a Bobolink for a Chorister - / And an Orchard, for a Dome -’.

De grijs-granieten kerk die haar broer Austin liet bouwen, tegenover de Homestead aan de overkant van Main Street, staat er nog - steil, strak, hard-Puriteins. Misschien geen wonder dat Emily zich daar zelden of nooit vertoonde.

Dickinson moge bekend staan als een enigszins wereldvreemde ‘recluse’, maar het is goed te bedenken dat ze in het ouderlijk huis de beschikking had over publicaties zoals de Atlantic Monthly, Scribner's, Harper's, en de Springfield Republican, en dat ze een bedreven, gedreven brievenschrijfster was die druk, bijna hectisch correspondeerde binnen haar kring van familie en vrienden. Er zijn in totaal meer dan duizend brieven van haar bewaard gebleven; wat ze zelf aan correspondentie ontving is na haar dood vrijwel geheel vernietigd, naar wens van de overledene. Mede tengevolge hiervan breken biografen en critici zich nog steeds het hoofd over Dickinsons - al dan niet vergeefse - ‘liefde(s)’, en over datering en mogelijke identiteit van degene tot wie ze zich in de zogenaamde ‘Master’-brieven richtte, en die ze in verschillende liefdesgedichten uit ongeveer dezelfde tijd zo hartstochtelijk aanspreekt.

Omtrent het zielenleven van Emily Dickinson is heel wat afgeschreven, maar het enige dat onomstotelijk lijkt vast te staan, is dat ze rond haar dertigste heftige emoties heeft ondergaan, en dat deze ervaring min of meer samenviel met een fase van grote creatieve productiviteit. Van de in totaal 1789 poëtische teksten die zij schreef, kwamen er 1073 tot stand in de jaren tussen 1859 en 1865.

Dickinsons brieven zijn levendig, sprankelend, beeldend, soms raadselachtig, en ze zijn geschreven in een intens eigenzinnige stijl. Ze vormen een waardige tegenhanger in proza voor haar ge-

[p. 50]

dichten die door de verrassende metaforen, de subtiele poëtische taalexplosies vaak zo'n lust voor de geest zijn. Tijdens haar leven werden slechts tien gedichten gepubliceerd, allemaal anoniem, en door verschillende redacteuren ‘verbeterd’ en ‘gecorrigeerd’. Veel van de overige gedichten werden na Emily's dood gevonden door haar zuster Lavinia, terwijl andere her en der verspreid in haar correspondentie opnieuw werden ‘ontdekt’. Uiteindelijk is het complete poëtische werk over een tijdsspanne van zo'n honderd jaar verzameld en uitgegeven, veelal in stukjes en beetjes, en vaak in een aan de heersende smaak aangepaste vorm. De standaard editie van haar dichterlijk oeuvre was gedurende enige decennia Thomas H. Johnson's The Complete Poems of Emily Dickinson uit 1955, maar in 1999 werd dit vervangen door The Poems of Emily Dickinson, bezorgd en chronologisch gerangschikt door R.W. Franklin.

In de in 1958 eveneens door Thomas H. Johnson bezorgde Letters of Emily Dickinson vinden we in elk geval ook de context voor een beter begrip van haar vastberaden dictum ‘My Business is Circumference’. In het jaar dat zij dit schreef, had in het aprilnummer van de Atlantic Monthly een kort artikel gestaan met de titel ‘Letter to a Young Contributor’. Het was van de hand van Higginson, die niet alleen een veelzijdig publicist was, maar ook radicaal dominee, voorvechter van de vrouwenemancipatie en een bekend voorman in de beweging tegen de slavernij. Zes maanden later - de Burgeroorlog was inmiddels uitgebroken - zou deze zelfde Higginson vertrekken naar het zuiden van de VS als kolonel van het eerste zwarte regiment van de Unie (zijn Army Life in a Black Regiment uit 1870 vormde nog in 1989 de inspiratie voor de film Glory).

Wellicht was Emily opmerkzaam gemaakt op dit artikel door een enthousiaste aankondiging ervan in de Springfield Daily Republican van 29 maart, waarin werd gesteld dat Higginsons oproep tot inzendingen (‘every editor is always hungering and thirsting after novelties’) voor iedereen met literaire aspiraties van belang was: ‘[It] ought to be read by all the would-be authors of the land’. Sterker nog, beweerde de krant, in het stuk lag een sleutel voor toekomstige roem: ‘Whoever rises from its thorough perusal strengthened and encouraged, may be reasonably certain of ultimate success.’

Emily Dickinson reageerde op de ‘Letter to a Young Contributor’ met een beroemd geworden briefje (gedateerd op 15 april 1862) waarin ze meteen met de deur in huis valt over de vier gedichten die ze meezond: ‘Mr Higginson, Are you too deeply occupied to say if my Verse is alive?’ En even daarna: ‘Should you think it breathed - and had you the leisure to tell me, I should feel quick gratitude’. Maar ze schreef ook: ‘If I make the mistake - that you dared to tell me - would give sincerer honor - toward you.’

De vier proeven van haar dichtkunst die ze voorlegde aan Higginson waren ‘Safe in their Alabaster Chambers -’ (1859), ‘I'll tell you how the Sun rose -’ (1861), ‘We play at Paste’ (1862), en ‘The nearest Dream recedes - unrealized -’ (1862). Dit was allesbehalve het werk van een beginner, laat staan van een amateur, en uit de correspondentie van Dickinson blijkt dat Higginson op z'n minst geïntrigeerd was en om meer informatie vroeg.

Er volgde een stroom van epistolaire juweeltjes, vol curieuze en excentriek geformuleerde autobiografische details. Het is duidelijk dat Higginson, die literair gezien niet bepaald een vernieuwer was, meteen was gaan snijden en ‘verbeteren’ in de hem toevertrouwde poëzie - hij zat op een totaal andere golflengte dan zijn niet meer zo jonge ‘Contributor’. Dickinson hield echter vol, stuurde meer gedichten, en schoof tegelijkertijd haar ‘Preceptor's’ kritiek (hij vond Dickinsons werk weliswaar interessant, maar haar rijmwoorden ‘imperfect’, haar metrum ‘spasmodic’, en haar poëzie te vaak ‘uncontrolled’, ‘wayward’ en ‘dark’) deemoedig doch beslist terzijde. Bovendien, begreep hij dan niet dat wanneer ze de ikvorm hanteerde en sprak als ‘the Representative of the Verse’, ze niet zichzelf bedoelde? ‘It does not mean - me,’ legt ze uit, ‘but a supposed person.’

Higginson vond wat hij tot dusver van Dickinson gelezen had evenwel zo vreemd, zo helemaal nergens te plaatsen, dat hij blijkbaar negatief adviseerde ten aanzien van publicatie. Dickinsons reactie hierop heeft iets voornaams en tegelijk iets schrijnends: ‘I smile when you suggest that I delay “to publish” - that being foreign to my thought, as Firmament to Fin.’ - Want waarom had ze dan zo halsoverkop gereageerd op Higginsons aansporing aan ‘young men and women’ om hun werk op te zenden? Waarom had ze hem benaderd, als ze toch niet geïnteresseerd was in publicatie?

[p. 51]

We zullen het nooit weten. Wel weten we dat ze is doorgegaan met dichten en schrijven, en dat ze ergens in hetzelfde jaar 1862 tot de conclusie moet zijn gekomen dat de beslotenheid van haar privé-leven te prefereren was boven de openbaarheid van literaire bekendheid. In een gedicht uit 1863, haar meest productieve jaar, gaat ze een stapje verder en schrijft enigszins uit de hoogte: ‘Publication - is the Auction / Of the Mind of Man’. Het is iets verwerpelijks, ‘foul’, en een ‘Disgrace of price’. Zij (ze schrijft ‘We’) distantieert zich van zo'n koopmansmentaliteit, in verheven termen als ‘Royal Air’, en ‘Heavenly Grace’.

De correspondentie met Higginson, inclusief het meesturen van gedichten, heeft desondanks tot het eind van Dickinsons leven geduurd, zij het met ‘spasmodische’ tussenpozen. Haar voorlaatste epistel, gedateerd ‘early May 1886’, is aan Higginson gericht, in woorden die doen terugdenken aan haar eerste briefje aan hem: ‘Deity - does He live now? / My friend - does he breathe?’ De cirkel van Emily Dickinsons aardse leven was rond, ze overleed op 15 mei 1886 - ‘Called back’, zoals ze in haar allerlaatste schrijven aan twee geliefde nichtjes liet weten.

Higginson speelde ten slotte toch nog een rol in het uiteindelijke succes van zijn ‘Scholar’ en ‘Friend’, zij het na enig aandringen. In 1890 kwam de eerste bundel uit van Emily Dickinsons Poems. Hij bevatte 115 gedichten, thematisch gearrangeerd, van titels voorzien en ook ‘geredigeerd’. De samenstellers waren Thomas Wentworth Higginson en Austin Dickinsons vriendin Mabel Loomis Todd. Het boekje was een derma-

[p. 52]

te groot succes dat er in 1891 een vervolgbundel verscheen, Poems: Second Series, eveneens bezorgd door Todd en Higginson.

We weten langzamerhand veel over Dickinsons intellectuele achtergrond, haar ‘culturele context’ en speciale leesvoorkeuren. Ze was opgegroeid met de Bijbel, Shakespeare was onmisbaar (‘While [he] remains Literature is firm’), terwijl haar ‘Lexicon’ (Webster's American Dictionary of the English Language uit 1847) naar eigen zeggen een aantal jaren haar ‘only companion’ was. Ze was een groot bewonderaarster van de Brontës, van George Eliot, alsmede van Robert Browning en Elizabeth Barrett Browning. Walt Whitman had ze niet gelezen (ze had gehoord dat hij ‘disgraceful’ was), maar Nathaniel Hawthorne, Henry David Thoreau, en Ralph Waldo Emerson waren ‘living presences’ in Dickinsons leven zoals haar biograaf Richard B. Sewell schreef in zijn The Life of Emily Dickinson (1974). Boeken waren voor haar ‘the strongest friends of the soul’, en ze noemde deze vrienden haar ‘Kinsmen of the Shelf’.

In haar tweede brief aan Higginson (van 25 april 1862) selecteerde Dickinson, klaarblijkelijk in antwoord op een vraag naar wat ze zoal las, ‘Mr Ruskin - Sir Thomas Browne - and the Revelations’ wat betreft proza. Thomas Browne lijkt hier misschien onverwacht - tot we lezen dat Higginson in zijn Atlantic Monthly-artikel Browne, en ook Ruskin, expliciet had aanbevolen. De Dickinsons waren in het bezit van The Works of Sir Thomas Browne, in een editie uit 1852, en het is goed mogelijk dat Emily, indachtig het advies van haar nieuwe ‘leermeester’, Browne's Religio Medici (1643) is gaan doorbladeren.

Waarschijnlijk zullen toon en stijl van Browne's ‘religieuze’ reflecties haar hebben aangesproken, evenals zijn visie op ‘nature’ - ‘that universal and public manuscript that lies expansed unto the eyes of all’. Hetzelfde geldt voor een observatie als: ‘We carry with us the wonders we seek without us: there is all of Africa and her prodigies in us’. In haar poëzie zocht Dickinson de verste hoeken van de aardbol op, van ‘Zinzebar’ tot ‘Van Dieman's Land’, van Tenerife tot Cashmere en ‘Himmaleh’. Ze zal Browne's milde theologie hebben gewaardeerd, en misschien zal de verwijzing naar ‘Hermes’, diens idee van het goddelijke mysterie als een sphera met een alomtegenwoordig centrum en een nergens eindigende circumferentia, haar zijn opgevallen. De allegorische omschrijving bekoorde Browne ‘beyond all the Metaphysical definitions of Divines’. En misschien heeft Dickinson zelfs een blik geworpen in Browne's The Garden of Cyrus, oftewel ‘The Quincunciall Lozenge, or Net-Work Plantations of the Ancients, Artificially, Naturally, Mystically Considered’ uit 1658: welke woord- en tuinliefhebster zou niet nieuwsgierig zijn naar een dergelijke titel?

Waarschijnlijker is echter dat Emily Dickinson in het voorjaar van 1862 Emersons Essays nog eens ter hand had genomen, en dat haar ‘My Business is Circumference’ de vrucht is van een (her)lezing van diens ‘transcendentale’ verhandeling over ‘Circles’. Dat essay begint zo: ‘The eye is the first circle; the horizon which it forms the second; and throughout nature this primary figure is repeated without end. It is the highest emblem in the cipher of the world.’ Dan gaat het verder: ‘St Augustine described the nature of God as a circle whose centre was everywhere, and its circumference nowhere’ (na Browne's Religio Medici komt dit bekend voor).

Volgens Emerson blijven we ons gehele leven bezig de ‘copious sense’ van deze ‘first of forms’ te ‘lezen’ - er iets van te begrijpen, iets nieuws van te maken. Dichters slagen soms hierin. ‘The life of man’, zegt Emerson, ‘is a self-evolving circle, which, from a ring imperceptibly small, rushes on all sides outwards to new and larger circles, and that without end’.

In dit perspectief krijgen de talrijke ‘Circles’ en ‘Circuits’ in Dickinsons poëzie, al die bogen en banen, al die wielen en spaken en ringen en bollen, al die ‘sferische’ beelden en expansies meer betekenis: ze zijn even zovele facetten van dit Emersoniaanse (visionaire) gedachtegoed. De cryptische slotzin van een late brief (misschien een soort terugblik?), lijkt ook opeens iets duidelijker te worden: ‘The Bible dealt with the Centre, not with the Circumference’. In zoverre de bijbel Gods woord is (‘In den beginne was het Woord, en het Woord was met God, en het Woord was God’), ging het hier voor Emily om dat alomtegenwoordige, niet te bevatten centrum van existentie.

‘Circumference’ - in de zin van ‘(al)omvattende omtrek’ - is even ongrijpbaar, en op zich ‘nergens’. Het bestaat slechts bij gratie van ‘Centre’, en kan alleen gedacht en/of gezien worden in

[p. 53]

het licht van dat middelpunt. Dickinson heeft dit ‘Circumference’ blijkbaar omarmd, niet als filosofische abstractie maar als metafoor voor het ‘overal-en-nergens’ zijn van de dichterlijke verbeelding, van ‘levende’, ‘ademende’ creativiteit.

Ik denk dat de klankcadans van ‘Circumference’ haar lokte, - maar ook de beeldenrijkdom die het woord als concept met zich meebracht, en de mogelijkheden die dit opende om haar eigen creatieve experiment voort te zetten. ‘I dwell in Possibility -’, schreef ze in een beroemd geworden gedicht uit alweer datzelfde jaar 1862, ‘A fairer House than Prose - / More numerous of Windows - / Superior of Doors -’. De derde en laatste strofe luidt: ‘Of visitors - the fairest - / For Occupation - This - / The spreading wide my narrow Hands / To gather Paradise -’.

‘Possibility’ is hier synoniem met poëzie, en poëzie was haar roeping, besefte Emily Dickinson omstreeks deze tijd. En zie, ‘Circumference’, dit ‘spreading wide... to gather’ was haar allesomvattende ‘bezigheid’.

Dat poëzie een hachelijk en eenzaam avontuur kon zijn, dat wat ze onderging en onder ogen zag lang niet altijd ‘paradijselijk’ was, wist Dickinson van jongs af aan. Scepsis was een bestanddeel van ‘possibility’, evenals wanhoop, pijn en verlies. Haar poëzie is doortrokken van zowel verlangen als vervreemding, ‘anguish’ en ‘delight’, ‘transport’ en ‘pain’ - een dubbel bewustzijn dat zich articuleert in existentiële lyriek, in paradox en diepe ironie. Soms zijn hier maar twee woorden voor nodig, ‘Heavenly Hurt’ bijvoorbeeld, ‘Granite lip’, of ‘Quartz Contentment’.

Hoe intens Dickinson zich de duizelingwekkende dimensies van ‘Circumference’ kon voorstellen, en hoe onverschrokken ze zich niettemin die richting bewoog, wordt duidelijk in een gedicht als ‘I saw no Way - The Heavens were stitched - / I felt the Columns close -’. De ‘ik’ voelt zich verloren, buitengesloten, ingesloten. Dan: ‘The Earth reversed the Hemispheres - / I touched the Universe -’. Wat gebeurt hier, keert de aarde zich binnenstebuiten of ondersteboven? En hoe is het mogelijk, hoe durft de ‘ik’ het universum, het heelal te beroeren, aan te raken - dat dan vervolgens openschuift: ‘And back it slid - and I alone - / A speck opon a Ball - / Went out upon Circumference - / Beyond the Dip of Bell -’. Dit klinkt als een reis waar niemand van weerkeert, ondernomen in twee vierregelige strofes!

Nu wordt ook begrijpelijker waarom Dickinson in haar poëzie zo dikwijls verwijst naar ‘Eden’ (‘Would the Eden be an Eden’, ‘Dear - Old fashioned, little flower! / Eden is old fashioned, too!’, ‘[...] As if this little flower / To Eden, wandered in -’, ‘Come slowly - Eden! / Lips unused to Thee -’, ‘Rowing in Eden - / Ah - the Sea!’, ‘Eden is that old fashioned House / We dwell in every day’). Het is het noodzakelijke middelpunt zonder welke ‘Circumference’ niet kan bestaan, brandpunt en centrum van zowel aardse als hemelse verrukkingen. Het is ook de hof, de gaarde van Dickinsons poëzie, haar ‘Possibility’ - toegankelijk voor publiek zonder hek, haag, of omheiningen.

Bij betreding van deze tuin krijgen we via ‘superieure’ ramen en deuren zicht op wat ‘Circumference’ behelst: alle fases en facetten van wat Dickinson ‘the haunted house of Nature’ noemde. Dit kon een lichtval zijn, een soort stilte, of een plots dagende relatie tussen het nietigste bloempje, het kleinste schepsel enerzijds, en universele abstracties als ‘Grace’ en ‘Immortality’ anderzijds. De seizoenen, de continenten, de zeeën en oceanen, het heelal, het firmament, maar ook de krekels en bijen en vlinders, de bobolink en de kolibrie, klaver en lelie, paardebloem en roos - ze bieden even zovele ‘openingen’ naar een gebied, een domein voorbij plaats en tijd, uitgedrukt in mysterieus-alledaagse beelden als ‘Degreeless noon’, of de uitwaaierende symboliek van de (non)kleur wit in bewoordingen als ‘the White Election’ en ‘the White Exploit’.

Voor een geest, een ziel, een brein (alle frequent aanwezig in Dickinsons oeuvre), kortom voor een verbeelding die dermate centrifugaal opereerde, waren kamer, huis, en hof niet alleen een letterlijk eindeloze bron van inspiratie, maar vooral pure noodzaak als vast centrum. De Homestead en haar directe omgeving vormden Dickinsons aardse ‘Centre’, haar wereldse hof van Eden. Vanuit dat middelpunt kon ze de voortdurend wisselende elementen onderzoeken van een alomvattende omtrek, en zo haar poëzie van ‘Circumference’ bedrijven. Die gaat over wat rondom zicht biedt op wat ons mensen bezig houdt, en raakt derhalve aan zaken als schoonheid, waarheid, liefde, licht en duisternis, dood, leven, en (on)sterfelijkheid - en aan alles wat dit met zich meebrengt.

[p. 54]