Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 41]

Journaal
door J.J. Peereboom

juni 2005 - Er waren eens - nee, er zijn nog steeds twee Amsterdamse vrouwen, bevriend sinds hun schooltijd en nu in de vijftig, die zolang zij elkaar kennen eens per dag met elkaar gepraat hebben aan de telefoon, als zij elkaar niet toch al spraken of buiten bereik waren. Het is niet omdat zij ziek of eenzaam zijn. Zij hebben het altijd druk; en doen dit erbij.

Het zal meer voorkomen. Alles komt meer voor dan je gedacht had. Als je de samenleving overziet voorzover je hem hebt leren kennen, is het wel ongewoon: niet voor een paar jaar schooltijd, nee, een heel half leven lang. In de meeste vriendschappelijke relaties zal elkaar eens in de week opbellen aangemerkt kunnen worden als heel vaak; eens in de twee weken als vaak; in de drie weken als tamelijk vaak; eens in de maand als nogal eens. De gangbare vorm is met tussenpozen van drie tot zes maanden, die ingekort worden alleen in geval van ernstige ziekte en operaties.

Hoewel gangbaar blijft het een onwennige omgangsvorm. Het kan niet anders of achter die twee of drie gesprekken per jaar leeft een gevoel van ‘Wat jullie doen en beleven interesseert ons natuurlijk bijna niet, en wij nemen aan dat dit wederzijds is; wel denken wij dat jullie het net als wij gewenst vinden om enige tientallen mensen op een afstand aan te houden; sommige zijn onderhoudend, en dan kun je aan andere vragen, kennen jullie die ook?’.

*

Onder mensen die niet zelf op het idee gekomen waren, zullen er weinig zijn die door het voorbeeld van de Amsterdamse vrouwen tot navolging verleid worden. Zoveel belangstelling hebben de meesten van ons voor niemand, zoveel jaren lang; en het zou veel teveel tijd kosten.

Wat misschien wel zou kunnen is, in bescheiden mate nadoen. Om dat de moeite waard te maken, moeten wij aannemen dat de gesprekken van de vriendinnen niet alleen over de gebeurtenissen van de dag gaan, ook over wat zij eraan beleefd en ondervonden hebben. In dat geval kunnen wij bij wijze van proef aan hun vertrouwelijkheid het cijfer tien toekennen, en dan de vergelijking trekken met onszelf - en waarschijnlijk vaststellen dat wij zelden hoger komen dan anderhalf, alleen met heel goede vrienden wel eens in de buurt van tweeëneenhalf.

Sommige mensenkenners zullen deze becijfering tegenspreken. Het kan voor mannen gelden, zullen zij zeggen, omdat die praten over wat er in ze omgaat meisjesachtig vinden; vrouwen hebben het meer over innerlijke ervaringen, hoewel niet elke dag; en mannen en vrouwen gemengd - dat zal ervan afhangen.

Dat kan wel. Een mens moet zich niet verbeelden te weten hoe al die onbekenden leven. Als je rondkijkt in een volle zaal, met vijftienhonderd personen, hoe vaak kun je dan iets vermoeden van hun omgang - denk je daar iets van aan hun gezichten te kunnen zien? Een heel enkele keer.

Dus vallen wij terug op eigen ervaring. Hoe vaak heb ik niet in praatgrage gesprekken gezeten met mensen en gedacht, ik zou bepaalde geheimen van jou willen weten, in ruil desgewenst voor een paar van mijzelf. Daar komt niets van. Het zou ongewoon zijn. Dat doe je niet.

*

[p. 42]

Dat wij elkaars geheimen met rust laten, is niet alleen uit schroom en conventionaliteit. De vertrouwelijkheid opgevoerd tot een waarde van zelfs maar tweeëneenhalf of drie riskeert chaotische gevolgen. Geschikt uitziende mensen met prettige stemmen en ongedwongen grapjes kunnen teleurstellende voorkeuren onthullen: verkeerde politiek, verkeerde literatuur, verkeerde vrienden, verkeerde vakantiebestemmingen. Laten wij onze geheimen dan toch maar met rust laten, en doorgaan over kennissen en gebeurtenissen van de dag.

De stemming blijft wisselvallig. Als je hele terrein van vrienden en vriendinnen en goede en halve bekenden in een grote visuele greep neemt, lijkt soms gezegd te kunnen worden, in de oude troostrijke formule: zo is het goed. Dan weer, in andere uren, lijkt het lang niet goed genoeg: teveel weggelaten en overgeslagen.

Een enkele keer heb ik een oude vriend of goede bekende zomaar opgebeld, nadat wij elkaar meer dan zes maanden niet gezien hadden; en dan na lange aarzeling. Je moet voorkomen dat je de indruk maakt van iemand die te weinig mensen kent. Een aanleiding kan een hulp zijn, bijvoorbeeld een gebeurtenis in de familie van een derde oude bekende; of je maakt er een toeval van: ik dacht ineens, hoe zou het jou gaan?

Meestal is de opgeroepene verbaasd en weet niet meteen iets te antwoorden. Ik begrijp dat ik je overval, is dan de kalmerende formule: ik word wel eens verrast door een gevoel van nalatigheid, en toen ik dat nu had kreeg ik ineens jou voor ogen.

Geen probleem, hoor. Helemaal geen nalatigheid; aardig om je nog eens te horen.

*

Deze oude bekende zou kennelijk niet op het idee gekomen zijn om mij op te bellen. Misschien is zijn bestaan zo volmaakt afgerond dat hij nooit iets merkt van de nalatigheid die overal woekert.

Dat onze vroegere buurman niet bedankt heeft voor het boek dat wij hem voor zijn verjaardag gestuurd hebben: nalatig? Dat ik nog steeds niet met A. gebeld heb over zijn gezinsproblemen, vrezende dat een gesprek met hem weer een half uur duurt: nalatig? Dat de B's die luidkeels zeiden onder het weglopen ‘Over tien dagen zijn wij terug uit Marokko, dan komen jullie bij ons!’ alweer drie maanden niets hebben laten horen; dat ik het opzoeken van de bejaarde vriendin in haar saaie tehuis telkens uitstel; dat ik nog steeds het manuscript van B. niet ingekeken heb; en dat ik dertig jaar geleden toen mijn moeder vroeg of ik niet een keer...

Jawel, dat waren en zijn nalatigheden. Horen erbij. Vaak zouden de betrokkenen niet weten waar je het over had. Dan herinneren zij zich andere nalatigheden. Die horen er ook bij. Soms gaan oude betrekkingen verloren doordat de nalatigheid maar duurt en duurt. Soms gaat een van de partijen dood. Soms allebei.

Op één ding kun je rekenen: als je een paar nalatigheden opruimt komen andere hun plaats innemen in de herinnering. Zou het niet tenminste juist zijn, verstandig zijn, hartelijk, flink en genereus zijn om eindelijk het nummer te draaien van de oude vriend in Dublin met wie wij zo'n ongedwongen dag doorgebracht hebben een paar jaar geleden, en daarna alleen nog in het begin een paar kaartjes gewisseld? Ja, het zou juist zijn, en de overwegingen die mij blokkeren deugen niet, dus...

Wel moet in aanmerking genomen worden dat sociaal gesproken nalatig-zijn beter is dan nalopen-zijn. Nalatigheid heeft een glans van wij-hebben-jullie- niet-nodig; nalopen is klein en lastig.

*

Het huismiddel tegen het onbehagen dat nalatigheden teweeg kunnen brengen zowel bij de actieve als bij de passieve partij is de gelegenheidsglimlach. Dat wil zeggen, de smile, die het midden houdt tussen de kleine opening van de lippen bij de vriendin

[p. 43]

die haar vriend leert kennen, en het geschater van zakenlieden in witte overhemden aan de lunch.

Als ik het goed heb, is die glimlach in de loop van de twintigste eeuw vanuit Amerika overgewaaid naar Europa. Tussen de oorlogen had hij Engeland al bereikt; Nederland misschien niet zo. Mijn vader vond het een van de gekunstelde vormen van Engels leven dat je geacht werd te glimlachen in winkels. Na 1945 is het ook in Nederland gangbaar geworden, eerder in de omgang tussen beleefde mensen dan in winkels dacht ik. Het weinige dat ik erover gelezen heb, geeft geen duidelijk beeld hoe het gegaan is. Ik stel mij voor dat als echtparen elkaar in 1910 ontmoetten in de pauze van het Concertgebouw zij een buiginkje maakten en elkaar de hand gaven; dat glimlachen net zomin bij hen opkwam als wangkussen.

Uit de Europese portrettraditie zijn de enige glimlachende gezichten die in de herinnering komen die van de Maagd tegen het Kind - heel kleine lachjes; verder zijn er over de hele breedte van het spectrum alleen anonymi, en ten slotte de dorpelingen op hun feesten. Ook de moderne portretkunst, in de fotografie net als in de schilderkunst, beeldt zijn onderwerpen niet lachend uit. Iedere portrettist ziet dat het gezicht van iemand die met eigen gedachten bezig is of onderzoekend om zich heen kijkt de helft van zijn expressie verliest wanneer de smile begint.

Daar is de gelegenheidsglimlach dan ook voor: om de gelaatsuitdrukking af te schermen die onzekerheid en verveling zou kunnen verraden. Heel verstandig, omdat veel mensen in hun ware gedaante niet elkaars type zijn. Kijk, bericht de glimlach: al kun je best horen dat wij elkaar niet liggen, je moet toegeven dat wij ons onberispelijk voordoen.

Van sommige mensen lijkt het bepaald onwezenlijk zoals ze glimlachen, met een overgave alsof zij ergens verrukt van zijn, niet van ons natuurlijk - van iets dat uit henzelf opwelt. Zou de ontsnapte patiënt ook zo kijken als hij zijn mes op onze borst richt; en de oppas die een baby smoort; en de gifmengster die in de theepot roert?

De vergelijking spreekt aan.

*

‘Als ik met hem praat, heb ik altijd het gevoel dat ik het verkeerde zeg,’ had mijn moeder van onze buurvrouw in Heemstede gehoord over mij toen ik een jaar of dertien was. Ik vond haar een aantrekkelijk ogende mevrouw, sportief met donkere krullen; het was niet bij mij opgekomen dat zij gevoelig kon zijn voor mijn waardering.

Dat zij die waardering zo beoordeelde, begrijp ik achteraf best. Hij had alleen beter geformuleerd kunnen worden als ‘dat hij niet begrijpt waarom ik zeg wat ik zeg’. Dat onbegrip kende ik toen al, en ik ken het nog steeds, alleen beter gecamoufleerd en verzacht door de veronderstelling dat gespreksgenoten het van mij ook hebben, soms mild, soms zowat gelijk aan ‘waar heeft hij het in godsnaam over’.

En zij hebben het van elkaar - andere mensen van elkaar. Het lijkt mij dat je heel bijzonder onopmerkzaam of onverschillig moet zijn om aan die vraag nooit te denken. Het spraakgebruik van de mensen is zo verschillend dat daar meteen al misverstanden door ontstaan. ‘Die heerlijke avond waar jullie ook waren,’ zegt een vrolijke vriendelijke vrouw bij een latere ontmoeting; en ik herinner mij alleen een doodgewoon gewoel, misschien bij harde muziek. Ja ja! antwoord ik dan, iets te neutraal voor het oor van de vriendelijke vrouw die in mij een droge eigenwijze man ziet en zich tegelijk afvraagt of zij geëxalteerd deed, zoals wel eens meer.

Dat gesprekgenoten het ooit haarfijn met elkaar eens zijn is ondenkbaar. Hun gelijkluidende gevoelens en meningen zijn gevormd door ongelijke levenservaringen. Als zij vlot en goedwillend met elkaar praten hindert het niet; zodra een van beiden een risico neemt kan het misgaan. Soms blijft de herinnering aan zoiets als een virus actief in de betrekkingen. Tien, twintig jaar later nog steeds wanneer je elkaar

[p. 44]

[p. 45]

ontmoet laat het verschil in onze waardering van de heerlijke avond zich voelen. Of zouden wij het allebei vergeten zijn? Dan weten wij toch nog dat er tussen ons iets niet klopt; daarom houden wij vriendelijk een halve afstand.

Deze vervreemdingen komen in de dagelijkse omgang zelden ter sprake, omdat wij niet kleinmoedig willen klinken, met innerlijk pruttelende grieven. Wij moeten ons de geheimen van de mensen maar zonder opheldering proberen voor te stellen. Nooit meer iets gehoord van deze gasten na hun laatste onthaal hier in huis - man alleen uitgenodigd op receptie, terwijl meeste anderen als echtpaar - twee keer beloofd ‘ik bel je terug over dat verzoek’, nooit gedaan - niet willen toegeven dat de kinderen zich vervelend gedragen hebben - kwaaddenkende stemming in gesprek over immigratiebeleid - kwetsende term gebruikt in stuk in de krant - geen koninklijke onderscheiding gekregen - verveeld niet gelachen bij twee verhalen die minstens een grijns verdienden - benoeming gedwarsboomd, volgens betrouwbare bron - twee keer eigen glas bijgevuld zonder het mijne op te merken.

Al zulke dingen kunnen het zijn die onze omgang verstoren, al zullen zij ons niet beletten om elkaar met een zweem van een glimlach te begroeten. Er hoeft ook niet gevreesd te worden dat als wij toevallig samen in een hoek staan het hoge woord eruit zal komen: ‘Ik heb nooit begrepen waarom jij weigerde te lachen om twee verhalen van mij die iedereen grappig vond.’

Zulke taal ontvalt ons niet. De grieven en griefjes blijven in de opslag. ‘But at my back I alwaies hear...’, niet alleen wat Andrew Marvell in de zeventiende eeuw in zijn ‘To his Coy Mistress’ hoorde (‘Times winged charriot hurrying near’), ook de kleine gemene dwarsliggers die langer voortleven dan bijna alles wat wij verder besproken hebben.

Zulke taal ontvalt ons niet. De grieven en griefjes blijven in de opslag. ‘But at my back I alwaies hear...’, niet alleen ‘Times winged charriot’, die Andrew Marvell 350 jaar geleden hoorde toen hij zijn ‘Coy Mistress’ moest overhalen, ook de kleine gemene dwarsliggers die langer voortleven dan bijna alles wat wij verder besproken hebben.

*

Bij het binnenkomen in een kantoor of vergaderzaal of bij een ontvangst zal het wel eens verhelderend zijn om te blijven staan en in het kort je betrekkingen te definiëren met de bekenden onder de aanwezigen. Geen twee hetzelfde, tussen de uitersten van vertrouwden tegen wie een knikje al welsprekend is en aan het andere uiteinde de verongelijkten tegen wie het teveel zou zijn. Ertussen al de varianten van belangstelling en onzekerheid en koelheid, de meeste sinds jaren vaststaand, onveranderlijk, en in de meeste gevallen onuitgewerkt, zodat de gedachte opkomt: als wij op een dag samen ergens heen moesten, dan zou misschien... Misschien integendeel.

Iemand die beweert geïnteresseerd te zijn in de verscheidenheid van betrekkingen tussen mensen, zou die er niet wat meer aan kunnen werken - door nalatigheden goed te maken, misverstanden open te breken, andere gesprektonen te proberen? Er zou iets ondernomen kunnen worden, als er tijd voor was. Zonder illusies. Misverstanden zullen nogal eens blijken niet op misverstand te berusten; en wij weten allemaal hoe afstotend het kan zijn als iemand een aardige belangstellende toon gaat forceren.

Besluit maar om te beginnen een paar van de meest onvergeeflijke nalatigheden op te heffen; wie weet wat eruit voorkomt, en het is in ieder geval goed voor de nalater zelf. Wat het uitwerken van onvolledige betrekkingen aangaat... Probeer liever de volgende oefening: als ik A. was en A. was mij, wat zou ik dan tegen hem hebben. Niets te bedenken? Natuurlijk wel: de toon van die stem; de zogenaamde grapjes (‘scherts’) om problemen mee af te schuiven; het soms maar met een half oor luisteren naar wat je te vertellen hebt; de vriendschap met C. over wie wij heel verschil-

[p. 46]

lend denken; het bij een ontmoeting op straat laatst spottend kijken toen ik gewoon vroeg ‘Alles goed?’. Een ruil van identiteiten kan inzichten openen waar je van opkijkt, zo niet in A. dan in jezelf en in de vreemdheid van mensen tegenover elkaar. Als kroon op het werk zou overweging verdienen een gesprek met A., als hij zich daarvoor leende, om de conclusies uit de identiteitsruil te toetsen. ‘Zeg het eerlijk, A., als er niets van klopt: wij blijven even slechte vrienden!’

*

Het zal nooit mogelijk zijn voor een mens om in onverstoorbare harmonie te leven met zijn medemensen. De wederzijdse afwisseling van gevoelens en indrukken is te complex om iemand die erop let ooit rust toe te staan. En iemand die er niet op let dan? Iemand die in hoofdzaak geconcentreerd is op zijn werk, thuis de verschillen in levensgevoel heeft weten te ontzenuwen en in gezelschap gezag laat gelden, die hoeft niet te delen in de rusteloosheid van de medemens.

Vele anderen zijn van het soort dat zich afvraagt wat er eigenlijk aan de hand is: waarom zij in het ene gesprek niet alleen de ander saai vinden, ook zichzelf; waarom zij in het andere gesprek voortdurend het hoogste woord hebben wat zij helemaal niet wilden; waarom zij in het derde telkens onwillekeurig lachen in plaats van meegaand.

Zulke verschillen zijn onbeheersbaar, niet onverklaarbaar. Hoe kun je met iemand die alleen hele betekenissen begrijpt, nooit halve, tot wederzijds begrip komen? Wat moet je aan met de zwijgzame geleerde die jou frivool lijkt te vinden? Waar kan je met deze bekende Nederlander over praten als hij begint te merken dat jij niemand kent?

Het doet er allemaal niet toe in zoverre dat wij ten slotte toch verheugd bedanken voor de ontvangst en op weg naar huis aan andere dingen kunnen denken. Alleen, pas op. De indrukken van die gezichten en gesprekken komen later fragmentarisch wel eens terug, en roepen iets op dat niet bepaald vragen genoemd kan worden: beter onzekerheid, over wat het een was en wat het ander, of wij elkaar inlichtten of afhielden, kalmeerden of enerveerden.

Die indrukken worden op den duur naar de achtergrond verschoven door nieuwe, waar een enkele soms nog even tussendoor kijkt - die man met het lelijke gezicht wie was dat ook weer, en die vrouw die veel te luid lachte hoewel iemand zei dat zij een heel onderhoudend mens is. Dan verschuift het innerlijk beeld, naar een ongeregelde vriend, vijf maanden niet gesproken, misschien iemand om uit te nodigen met de mensen die... of met andere mensen die niet...

Ten slotte zou kunnen blijken dat je ze allemaal in de herinnering terug wilt zien, de saaie en de grappige, de dierbare en de onverschillige. Komt allen terug, dan scherpen wij het beeld nog eens aan, en stellen ons voor wat zij ervan begrepen, niet veel meer dan wijzelf.

Wat een panorama, al die figuurtjes bijeen, sommigen nog wel eens in gedachten geweest, anderen nooit meer; en daartussen de hele en halve vertrouwden, met een ‘Hallo’ en een ‘Hé’.

Dat hele gezelschap moet nog eens bezien worden. Vat het niet te ernstig op. Een dag duurt maar vierentwintig uur. De meeste van die relaties waren zo-zo; we hebben er weinig aandacht aan besteed, al was een van beiden wel eens bereid tot meer.

Als je maar goed kijkt, en begrijpt wat er allemaal half begrepen is, dan wordt het heel duidelijk genoeg.