Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 3]

Crisis? What crisis?
Drie vijanden van de journalistiek
door Bastiaan Bommeljé

Zeer geachte hoofdredacteuren - Ik richt mij tot u als eenvoudige redacteur, en derhalve met enig lood in de schoenen alsmede wat schroom in het hart. Tegenwoordig is men huiverig iets over de journalistiek in Nederland te zeggen, want de beroepsgroep lijkt gedompeld in een hypersensitieve stemming, die zich nu eens uit in vijandige afweergebaren bij de mildste opmerking, dan weer in masochistische zelfkastijding die bijna medelijden wekt. Een symptoom van dat laatste is uw uitnodiging aan mij met het verzoek u nog verder te geselen, nadat uw voorzitter u reeds voorhield dat de ‘crisis in krantenland voortduurt en zich verdiept’, dat ‘de structurele problemen op de advertentiemarkt worden versterkt door een ernstige oplagecrisis’, dat u allen blijkbaar ‘er onvoldoende in slaagt een krant te maken die relevant is’ en dat ‘de kloof tussen lezer en media reëel is’.

Hij sprak wellicht met in het achterhoofd de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid die onlangs officieel vaststelde dat de dagbladen ‘in de hoek zitten waar de klappen vallen’ (zulks deed de Raad in het tamelijk ronkende rapport Focus op Functies; uitdagingen voor een toekomstbestendig mediabeleid waarin de samenstellers zelf alvast concludeerden dat zij toch echt ‘een eigentijds en realistisch beeld van het - toekomstige - medialandschap’ schetsten). Overigens was dat geen erg opzienbarende slotsom nadat het Centraal Plan Bureau (cpb) even daarvoor had berekend dat jongeren tussen 12 en 19 jaar tegenwoordig nog slechts één minuut per dag besteden aan het lezen van een krant. Maar anderzijds klonken de sombere woorden van uw voorzitter nog vóórdat Het Oplage Instituut (hoi) had berekend dat de neergang van de dagbladabonnees ook in het vierde kwartaal van 2004 over de gehele linie wederom in snel tempo was doorgegaan (minus 3,3 procent op jaarbasis).

Alvorens ik mij buig over uw grote lijden, lijkt een woord van troost mij derhalve gepast. Gekanker op ‘de media’ is een topos van deze tijd geworden, een mantra van moderne ontevredenheid en een platitude die zich lui achteroverleunend heeft genesteld in het huidige wereldbeeld. Bovendien is kritiek op ‘de pers’ van alle tijden. De krant als medium was nog nauwelijks uitgevonden of Kierkegaard mopperde al dat journalisten slechts ‘de liefde voor oppervlakkigheid voeden’, en Hegel foeterde dat de ochtendkrant ‘het gebed had verdreven van de ontbijttafel’.

Typisch voor het gevoel van teleurstelling dat tegenwoordig blijkbaar zo wijdverbreid leeft, is wellicht ook het mechanisme dat historici wel omschrijven als de ‘J-curve of rising expectations and declining satisfactions’. Deze kloof tussen irreëel stijgende verwachtingen en de daarbij achterblijvende werkelijkheid deed ooit de Franse Revolutie ontbranden, maakte dat de instituties wankelden tijdens de jaren zestig van de vorige eeuw, en voedt nu het schamperen op ‘de pers’. Het is onwaarschijnlijk dat de media over de gehele linie veel slechter zijn dan voorheen, maar de verwachtingen die wij koesteren ten aanzien van diezelfde media zijn zo hoog, en stijgen zo snel, dat wij zelfs bij gestage verbeteringen niet anders dan teleurgesteld kunnen worden. En dan mag er weer geweeklaagd worden, hetgeen de klagers voldoening geeft (want walging van en verslaving aan de journalistiek gaan immer hand in hand), maar er ook voor zorgt dat er zo'n sfeer van belegering hangt onder u journalisten.

Niet lang geleden werd ik ook al gevraagd een bijdrage te verzorgen tijdens een discussie met journalisten. Toen ging het om jonge en deels allochtone journalisten op een bijeenkomst van de Nederlandse Vereniging van Journalisten nvj. Ik geloof dat daar drie stellingen centraal stonden:

1 - Onder druk van de concurrentie vanwege een afkalvende lezersmarkt springen de media te slordig om met het nieuws;

[p. 4]

2 - De hoofdredacteuren hebben de greep op hun media verloren. Ze laten zich teveel opjagen door zucht naar primeurs en worden teveel in beslag genomen door de oplage- en de kijk- en luistercijfers;

3 - Moet als er een probleem is, de redding komen van de overheid of via zelfregulering. (Via welke stappen kan dan het vertrouwen in de media en de journalistiek worden verbeterd?).

Het werd een levendige gedachtewisseling, waarbij niemand zich erg leek te storen aan de onhandige formulering van de stellingen. Maar de atmosfeer van Alamo, Dien Bien Phoe en de Grebbeberg drong tot in alle poriën door. De jonge journalisten voelden zich omsingeld en zonder ammunitie. Sommige jonge journalisten vertelden bijvoorbeeld dat zij bij hun regionale kranten moesten werken zonder enige eindredactie of redactionele begeleiding van hogerhand. Zij zelf - deels met allochtone achtergrond licht onzeker over hun taalkundige trefzekerheid - vonden dit schokkend alsmede fnuikend voor de kwaliteit van het medium waarvoor zij zelf werkten. Zolang zij met dit soort problemen moesten worstelen, konden zij slechts hun schouderophalen over de vraag ‘zelfregulering’ dan wel ‘overheidsingrijpen’ ter bewaking van de kwaliteit van de pers. Ik kon slechts beamend knikken.

Nu tref ik u - allen oudere en zeer zeker niet allochtone journalisten - en voor zover ik het begrijp staan op deze jaarlijkse toogdag van uw genootschap drie stellingen centraal:

1 - Onder druk van de concurrentie vanwege een afkalvende lezersmarkt springen de media te slordig om met het nieuws;

2 - De hoofdredacteuren hebben de greep op hun media verloren. Ze laten zich teveel opjagen door zucht naar primeurs en worden teveel in beslag genomen door de oplage- en de kijk- en luistercijfers;

3 - Moet als er een probleem is, de redding komen van de overheid of via zelfregulering. (Via welke stappen kan dan het vertrouwen in de media en de journalistiek worden verbeterd?).

De overeenkomsten tussen uw pijnpunten en die van uw jonge collega's zijn treffend. Ze zijn dermate treffend dat men niet anders kan dan concluderen dat ofwel journalisten elkaar inderdaad voortdurend overschrijven, ofwel dat dezelfde bekommernissen alle generaties journalisten in gelijke mate wakker houden. En dat u gebukt gaat onder bekommernissen is duidelijk: uw eigen voorzitter hield u zo-even nog onverbloemd voor dat wat betreft uw beroep ‘alle indexen op rood staan’.

Ik ben zo vrij daaraan te twijfelen. Daarom zal ik trachten u een riem onder het hart te steken. Ik meen dat de journalistiek een gouden toekomst heeft, mits ze kan afrekenen met drie vijanden die haar thans bedreigen. En dan bedoel ik niet de concernvorming, de ontlezing en de kritiek van politici die eind vorig jaar uw genootschap voorhielden dat het hoog tijd was dat ‘de media hun verantwoording nemen in deze verwarrende tijden’. Ik hoef u - hopelijk - niet te vertellen dat onze tijden in het geheel niet verwarrender zijn dan welke andere tijden dan ook. En ik hoef u - hopelijk - ook niet te vertellen dat de verhouding tussen dalende oplages enerzijds en ‘ontlezing’ anderzijds niet zo eenvoudig ligt als men wellicht hoopt wanneer men op zoek is naar een zondebok.

Neen, de drie vijanden van de journalistiek schuilen dichter bij huis. Het gaat om: 1 - het huidige journalistieke wereldbeeld; 2 - de moderne journalist; 3 - de eigentijdse hoofdredacteur. Ik meen dat indien de journalistiek erin slaagt deze vijanden eronder te krijgen, een gouden, of althans een goede toekomst binnen handbereik ligt.

het journalistieke wereldbeeld - Van de drie vijanden is het huidige journalistieke wereldbeeld bepaald de meest ondermijnende. De journalistiek geeft sinds mensenheugenis antwoord op de aloude vraag die de Romeinen elkaar stelden op het Forum, die bij Augustinus te vinden is, en die Spinoza ook bezigde: ‘Quod novi?’ - ‘wat is het nieuws?’ Een ieder die niet wijsgerig antwoordt ‘nihil novi’ - ‘er is niets nieuws’ - begeeft zich op het pad van de journalistiek. In de journalistiek is er immers altijd iets ‘nieuws’ waarover te vertellen valt, maar dat impliceert ook dat er iets ‘ouds’ is dat het vertellen niet waard is. De schifting tussen het ‘nieuwe’ en het ‘oude’ is kortom de hoofdtaak van de journalistiek. Die schifting veronderstelt evenwel kennis van het oude en kritische toetsing van het nieuwe.

Het probleem van onze tijd is dat ‘nieuw’ en ‘oud’ zulke misbruikte, versleten en bezoedelde begrippen zijn geworden. Door de komst van 24-uurs nieuwszenders en internetnieuws is er - neen, moet er voortdurend iets nieuws zijn.

[p. 5]

Dit leidt ertoe dat de journalistiek niet langer schift, zeeft en selecteert, maar verslaafd is geworden aan nieuws, hunkert naar nieuw, nieuwer, nieuwst breaking news. En dit leidt weer tot een pathologische drempelverlaging van wat nieuws is. De huidige journalistiek maakt van de journalist een nieuwsjunkie die steeds minder onderzoekt en wantrouwend wacht, maar meteen opgewonden raakt van alles wat niet verveelt. Hierdoor staat de grens tussen nieuws en trivialiteit serieus onder druk. Leukigheid lijkt immers het tegendeel van verveling en vertelbaar nieuws is snel gemaakt, want clichés, topoi, en platitudes vervelen nooit.

Dit werd niet alleen duidelijk na de moord op Theo van Gogh, toen de Nederlandse ‘kwaliteitsmedia’ over elkaar heen buitelden met koppen zoals ‘“Doe het niet, doe het niet” riep hij nog’ (NRC Handelsblad) - ‘Moord begin heilige oorlog in Nederland’ (de Volkskrant) - ‘Majesteit, spreek alstublieft uw volk toe’ (Algemeen Dagblad) - ‘Waarom zwijgt EU over Van Gogh?’ (NRC Handelsblad) - ‘Langs het ravijn van chaos en haat’ (de Volkskrant) - ‘Het is hier oorlog’ (Trouw) - ‘Bloedige botsing van beschavingen’ (NRC Handelsblad) - ‘Nederland staat in brand’ (NOS Journaal).

Die moord was schokkend, maar deze koppen zijn eveneens schokkend in hun idioom dat meer ontleend lijkt aan de antivervelingsfabriek Hollywood dan aan wat er destijds bekend was omtrent feiten en omstandigheden van het gebeurde. Hier is het ‘quod novi’ verdwenen achter de toon en taal van de literaire vertelling - de literaire vertelling van het niveau van een goedkope thriller wel te verstaan.

En we zagen het weer bij het overlijden van paus Johannes Paulus ii. Ook toen zorgde de journalistiek ervoor dat zij zichzelf en ons niet verveelde. Hoewel er in feite een oude, zieke man alleen en buiten beeld overleed (zoals hij ook alleen en buiten beeld was geboren), waren er meer dan honderd Nederlandse journalisten hals over kop afgereisd naar Rome om ons kond te doen van het ‘drama’, van de ‘tranen in de ogen’ (van steeds dezelfde Congolese nonnetjes), van de studenten (steeds dezelfde twee) die ‘om erbij te zijn’ naar de Heilige Stad waren gelift, en van de ‘spanning’ van het navolgende conclaaf, inclusief de catharsis van de witte rook.

Wie lag hier eigenlijk dood te gaan? Was het André Hazes? Was het ‘JR’ uit de tv-serie Dallas? Het was al niet meer van belang. De dood van de paus was een herkenbaar - althans in literaire termen herkenbaar - verhaal vol gemakkelijk verteerbare ‘emotie’, waarbij ook de media die van nature afstand bewaren van de rooms-katholieke kerkorganisatie schaamteloos mee likkebaardden. Het eindigde ermee dat de toegestroomde pers zichzelf tot onderwerp van het ‘nieuws’ verklaarde, en berichtte dat er ook hier een ‘record’ gebroken was. Me dunkt, een journalistieke zelf-analyse waard, deze plotse Nederlandse mediadevotie met een zonderlinge provinciale en nostalgisch-reactionaire ondertoon.

Wat ik probeer te zeggen, is dat het huidige journalistieke wereldbeeld gevangen is geraakt in een idioom. Dat idioom neigt voortdurend naar wat we onmiddellijk herkennen uit de literaire en filmische beeldtaal, en schift steeds minder tussen ‘quod novi’ en ‘quod vetus’, tussen wat werkelijk nieuws is en wat een oude platitude. De journalistiek heeft zo enkele basisingrediënten verloren: wantrouwen, afstand en scepsis tegenover wat zich voordoet. De conclusie is dat de explosie van mediatechnologie heeft bijgedragen aan een naïeve houding van de journalistiek tegenover haar eigen grondstof.

de moderne journalist - Van de drie vijanden van journalistiek is de moderne journalist het lastigst te bestrijden. Reeds in het jaar 2000 stelde een visitatiecommissie onder leiding van oud-voorzitter van de nvj M.M. de Bok in haar eindrapport Hoor en Wederhoor over de opleidingen journalistiek dat deze bepaald niet gebukt gingen onder een overdaad aan diepgang. Een deel van de afgestudeerde journalisten heeft, zo stelt de commissie, zijn diploma eigenlijk niet verdient, want lijdt aan ‘een zekere oppervlakkigheid’ (of ‘leidt’ aan die oppervlakkigheid zoals het Hoger Onderwijs Persbureau destijds deze conclusie ongewild maar treffend onderstreepte). De studenten journalistiek kunnen volgens de commissie ‘slecht verbanden leggen en analyseren’, sterker nog: ‘De belangstelling voor actualiteiten is vaak ver te zoeken, de taalbeheersing gebrekkig en het ontbreekt aan nieuwsgierigheid.’

Niet één Nederlandse krant heeft indertijd van deze conclusies melding gemaakt. Wel zijn er sindsdien diverse academische opleidingen journalistiek bijgekomen. Maar het feit dat steeds meer journalisten tegenwoordig doctorandus

[p. 6]

zijn, helpt niet erg. In meer dan één opzicht is de universiteit immers de slechts denkbare opleiding voor een journalist. Het is een beschermd milieu waar zelfexpressie, literaire aspiraties en het uitdrukken van de eigen mening het glansrijk winnen van acribie, taalbeheersing en ontzag voor de feiten. Geen wonder dat uw eigen genootschap zich niet lang geleden zorgelijk over het niveau van de nieuwe generatie journalisten uitliet, en geen wonder ook dat bij diverse kranten klasjes werden ingericht waar aan nieuwkomers het verschil tussen mening en feit alsnog werd onderwezen.

Het hoger onderwijs is misschien wel de slechtst denkbare voorbereiding om journalist te worden, en de gevolgen van de academische neergang grijnzen ons dagelijks vanaf de krantenpagina's en de beeldbuis tegemoet. En dan bedoel ik niet alleen de ironiserende toon die zo gemeengoed is geworden (en vanaf de diverse life-style bijlagen meedogenloos de omringende journalistiek binnensijpelt), de quasi-literaire sfeerbeschrijvingen die zo'n onverteerbare Hollandse variant van New Journalism opleveren, en het feit dat bij de laatste verkiezingen in Nederland zestig procent van het nieuws in de landelijke kranten bestond uit ‘human interest’ (de dassen van Pim Fortuyn) en ‘horse race journalism’ (‘sp op 18 zetels volgens nieuwste peiling’). Neen, ik bedoel misschien wel vooral de journalist die zijn beroepsgroep definitief te schande maakte door op het nos-journaal de tsunami in Azië te duiden door het voordragen van een zelfgemaakt gedicht.

de eigentijdse hoofdredacteur - Tsja, de derde vijand van de journalistiek, dat bent u zelf. Althans, de moderne behaagzieke hoofdredacteur die naast u zit. Die hoofdredacteur wil al zijn natuurlijk vijanden - de concernleiding, de marketingafdeling, de lezers, de journalisten - tegelijk behagen, en daarom is hij een gevaar. Met ‘behagen’ bedoel ik niet dat u een krant voor een doelgroep maakt, en ik bedoel ook niet dat u met uw uitgever meedenkt over het opkrikken van de oplage, noch bedoel ik dat u vrolijk wordt van advertenties in uw krant. Neen, ik doel op uw behaagziekte, op uw pathologische behoefte om de ‘shit-threshold’ van uw medium op te offeren aan ‘meer jonge lezers’ of ‘hogere kijkcijfers’. U wilt iedereen te vriend houden. Dit leidt tot de spiraal der middelmatigheid waaronder wij als publiek zuchten.

Alle Nederlandse media zijn aan het populariseren. Niet sommige, maar allemaal tegelijk. Dat zeg ik niet, dat zei onlangs Willem Sijthoff, de directeur/eigenaar van het Financieele Dagblad en bnr Nieuwsradio - iemand kortom met meer geloofwaardigheid dan ikzelf. Sijthoff heeft gelijk. De waarheid is dat een goede krant geen vrienden wil, en dat een goede journalist geen vrienden heeft.

Ik zie aan uw onrustig schuiven dat u wilt protesteren. ‘Middelmatigheid? En al die bijlagen vol opinie en debat dan?’ wilt u roepen, ‘Al die bijdragen aan de aan de maatschappelijke meningsvorming die wij bieden!’ U beroert hier echter een symptoom van een behaagziekte eerder dan de oplossing ervan. Dezelfde Willem Sijthoff zei nog iets dat mij trof: ‘Meningen verarmen het publieke debat.’ Wie de mening van iedereen laat horen of lezen, verruilt de zuiverende kracht van het argument voor de vergissing dat elke mening het aanhoren waard is. Dat is een abuis, zelfs voor hoofdredacteuren.

Indien u het metier wilt redden dat u zo liefheeft, dient u, kort gezegd, meer vijanden te maken. U dient vijanden te maken onder uw journalistieke personeel dat u moet beroven van hun journalistiek wereldbeeld, en u dient vijanden te maken onder uw concernleiding die u moet beroven van hun illusie dat kwalitatief aanvaardbare journalistiek een profijtelijke bezigheid kan zijn. Wie van u in eenzaamheid de ‘shit-threshold’ van zijn medium verdedigt, die zal worden herinnerd. Alle anderen zullen naamloos ten onder gaan in fusiekranten en herschikking van de zendtijd.

Heren en dames hoofdredacteuren. Uw taak is duidelijk. Uw vijanden zijn bekend. Bevecht ze uit al uw macht, want ongaarne zou ik zien dat Hegel alsnog zijn zin zou krijgen en dat de ochtendkrant het aan de ontbijttafel moet afleggen tegen het gebed. Klamp u vast aan de wetenschap dat tegen elke dwaalleer één wapen is opgewassen: nieuwsgierigheid. Dat was ooit een journalistieke eigenschap.

Dit is de uitgewerkte tekst van een discussiebijdrage tijdens de Jaarvergadering van het Nederlands Genootschap van Hoofdredacteuren op 15 april jl.