Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 37]

De Westelijke Belvedère
door Kristofer Schipper

Het moet een bibliotheek worden, een bewaarplaats van geschriften, een Ark van Noach voor boeken. Van onze boeken wel te verstaan, en dat wil zeggen ook voor onze Nederlandse literatuur, die - enigszins zwelgend in nostalgie en zelfverwijt - lijkt onder te gaan in de maalstroom van de globalisering. Maar zij heeft toch ook een eigen stem en is de moeite van het lezen waard, niet het minst voor Chinezen. Daarom noemen we de boekerij ‘De Bibliotheek van de Westelijke Belvedère’ (Xiguan cangshulou). Dat Nederlands een klein taalgebied is, betekent niets voor Chinezen. Engels, Frans, Duits, Russisch, Nederlands, voor hen zijn het allemaal ‘kleine letteren’ vergeleken met hun eigen taal en literatuur. En bovendien beseffen alle 1,3 miljard mensen in dit land: hoe kun je met slechts zesentwintig letters van het alfabet ooit iets volkomen uitdrukken?

Anders dan letters leven karakters op zichzelf. De perfecte kalligrafie schept wezens van vlees en bloed, zoals een meester ondervond toen de kraanvogel die hij zojuist met penseel en inkt op papier had aangebracht zijn vleugels uitspreidde en wegvloog. Mijn idee om een ‘westerse bibliotheek’ in Fuzhou op te zetten, heeft vooralsnog niet die levensvatbaarheid. Het is dan misschien ook wat laat in de dag. Ik weet niet of onze voorvaderen, toen ze de ‘Nederlandse Wetenschap’ (rangaku) in de late achttiende eeuw en negentiende eeuw naar Japan brachten, naast wis- en natuurkunde ook Vondel en Bredero in het onderwijspakket hadden opgenomen. Maar in elk geval zijn de Japanners vandaag de dag verwoede lezers van de westerse literatuur, en onder de vooraanstaande kenners op dit gebied vindt men dan ook een groot aantal Japanse geleerden. Waarom dan niet de Chinezen?

Het hemelsbrede verschil in taal en schrift is minder belangrijk dan men zou denken. Dat is hoogstens een drempel, en dan nog voor de echt ongeschoolden. Zodra het om werkelijke studie gaat van een gebied dat van waarde wordt geacht en ook belangeloos beschikbaar wordt gesteld, overschrijden Chinezen die drempel zonder aarzeling. Zie bijvoorbeeld de geweldige opmars van het Boeddhisme hier, dat toch ook dit land veroverde met boeken die oorspronkelijk zijn geschreven in alfabetische talen die met de onze verwant zijn.

Maar daar zit het hem nu net. Werd het boeddhisme in China door bedelmonniken uit het Westen (India en Centraal Azië) op vredelievende wijze verspreid, het christendom kwam met de opdringerige missionarissen, die ‘van buiten’ werden gefinancierd en werden ondersteund door de krijgsmacht van de westerse mogendheden. Toen Japan zich, in de tweede helft van de negentiende eeuw, weliswaar onder druk van buiten, maar toch resoluut op eigen kracht en met vertrouwen in de eigen toekomst, opende voor de westerse cultuur, had China net de twee bloedige Opiumoorlogen achter de rug.

China leerde het Westen kortom kennen door opiumhandel en krijgsgeweld, en daarbij nog door missionarissen. De drie waren nauw met elkaar verbonden, zoals het voorbeeld van de in zijn tijd in Nederland beroemde (en door Nederland gefinancierde) Duitse missionaris Karl Gutzlaff (1803-1851) laat zien. Gutzlaff was gids en tolk op de Britse schepen die opium smokkelden op de kust van China. Wanneer hij in de steden en dorpen van Zuid-China de bevolking toesprak, hield hij in de ene hand de Bijbel en in de andere een bal opium, ter illustratie van de keus die de Chinezen volgens hem moesten maken.

Niemand begreep aanvankelijk goed wat hij wilde. Hoezo was dit een alternatief? Het gebruik van opium voor andere dan medische doeleinden was al sinds jaar en dag in China wettelijk streng verboden. Ook het boeddhisme en het taoïsme waren fel gekant tegen het opiumschuiven (een Nederlandse uitvinding!). Gutzlaffs zendingswerk had als resultaat dat het merendeel van zijn

[p. 38]

bekeerlingen zich ging toeleggen op de illegale opiumhandel.

China was in die tijd weerloos tegen de economische agressie van de Europeanen. Onze voorvaderen maakten daarbij handig misbruik van de afwezigheid van een op landelijke schaal georganiseerde politie en grensbewaking in het Chinese rijk. Deze zaken had het grote keizerrijk voor de komst van de westerlingen nauwelijks gemist. Men deed de vrede heersen door de handhaving van de confucianistische rituele normen. Het bestrijden van misdaad was een collectieve verantwoordelijkheid, waar elke maatschappelijke groep zijn eigen deel in had.

Alleen zeer ernstige misdrijven werden door de keizerlijke ambtenaren berecht en op voorbeeldige wijze gestraft. Er bestonden evenwel geen wetten tegen economische of spirituele agressie. En trouwens, wat China wel aan wetgeving had, werd door de westerse naties niet erkend. Heroïsche pogingen om de Chinese wet tegen opiummisbruik te doen respecteren, zoals de keizerlijke afgezand Lin Zexu (afkomstig uit Fuzhou) dat probeerde, leidde zelfs tot de eerste Opiumoorlog (1839-1842).

Het was pas tien jaar na de dood van Gutzlaff dat iemand het dilemma: ‘Bijbel versus opium’ ernstig ging nemen. Zijn naam was Hong Xiuquan en hij was een jonge schoolmeester uit de arme Hakka-bevolking van Zuid-China, die geïnspireerd was geraakt door een religieus pamflet dat hem door missionarissen in de hand was gedrukt. Een van de openbaringen die hij mocht ontvangen toen zijn goddelijke taak als vertegenwoordiger van Christus in China kreeg opgelegd, was dat opiumgebruik onverenigbaar was met het geloof. Deze Hong Xiuquan stichtte de ‘Kerk van het Hemelse Rijk der Vrede’ (Taiping tianguo) die zeer succesvol was en snel vele zieltjes won.

Men zou verwachten dat Gutzlaffs navolgers en met hen alle Christelijke naties hun volle steun aan deze Chinese variant van de westerse religie zouden geven. Maar het tegendeel was waar. Na eerst een tijdje de kat uit de boom te hebben gekeken om te zien of de Chinese overheid in staat zou zijn om de fervente Christenbeweging te onderdrukken, besloten de westerse naties dat deze nieuwe Chinese kerk een gevaar betekende voor hun commerciële belangen. Zij bewapenden een leger van westerse huurlingen dat, door superieure wapens, in staat was de beweging een halt toe te roepen.

Christen? Prima, maar dan wel strikt op de westerse manier. Zelfs Karl Marx, die een tijdlang zijn hoop had gevestigd op het proletariaat van China als de eventuele bakermat voor een anti-imperialistische revolutie, was teleurgesteld in deze ‘Taiping rebellie’. Anti-opium? Akkoord, maar dan om anti-kapitalistische redenen en vooral niet vanuit religieuze overtuiging. Het was deze desillusie die hem bracht tot zijn beroemde conclusie: ‘Religie is de opium van het volk.’

We schrijven 1864. Het was definitief afgelopen met de ‘Taipings’, maar op hetzelfde moment ontstond in China een sterke stroming voor studie van het Westen en de ‘Westerse Wetenschap’ (xixue). Die was weliswaar al veel eerder bekend gemaakt door de Jezuïeten in de vroege zeventiende eeuw, maar de kennis die zij aandroegen kende buiten het keizerlijk hof slechts een zeer beperkte verspreiding. Nu men zich in wijdere kring voor het Westen begon te interesseren, ging de belangstelling in de eerste plaats uit naar de techniek en de daarbij behorende toepassingen van de exacte wetenschappen. Weldra keerde men zich echter ook tot de filosofie en de letteren.

Nadat de eerste Chinese studenten uit Amerika en Engeland waren teruggekeerd, verschenen al spoedig de eerste vertalingen van westerse literatuur. Ook via Japan, na de Meiji revolutie van 1886, kwamen veel boeken en ideeën uit het Westen naar het Hemelse Rijk. Met veel enthousiasme, erg veel haast en een enorme dorst naar kennis en wetenschap, greep men alles aan om meer van het Westen en haar cultuur te leren. In die tijd schreef men nog klassiek Chinees, en de eerste vertalingen van de westerse literatuur verschenen dus ook in die moeilijke schrijftaal. Aan het begin van de twintigste eeuw kwam echter het literaire gebruik van de spreektaal in zwang, en daarmee werden de vertalingen voor veel meer mensen toegankelijk.

In deze jaren wilde men in China alles lezen, alles leren kennen, van alles genieten. Er waren echter maar weinig mensen die de westerse talen beheersten. Daarvoor moest je naar het buitenland, een privilege dat slechts voor een zeer kleine elite was weggelegd. Zij die in China Engels, Frans, Duits of Italiaans leerden, deden dat aan de missiescholen, maar daar werd geen literatuur onderwezen, en al helemaal niet gesproken over vrijheid, revolutie, en al die andere beloften uit het Westen die de jonge Chinees aantrokken.

[p. 39]

Het intellectuele contact bleef derhalve beperkt, en werd nog bemoeilijkt door het feit dat in China vrijwel geen westerse literatuur in de oorspronkelijke taal te vinden was. Het was dus moeilijk erachter te komen wat nu goed vertaald was en wat niet, en nog moeilijker om de betekenis van westerse literaire werken helder in te schatten.

De grote Lu Xun (ook Lu Hsün geschreven) had in het begin van de twintigste eeuw in Japan een tijd medicijnen gestudeerd. Toen hij zich bewust werd van zijn roeping als schrijver, begon hij alles wat hij aan westerse boeken kon lezen te verslinden, uiteraard in Japanse vertaling. Hij leerde ook een beetje Duits, en bestudeerde de toneelstukken van Ibsen in die taal. In zijn notities komt de paradoxale situatie van de letteren in China vaak ter sprake. Zoals wanneer hij schrijft: ‘Men zegt dat de gedichten van Byron appelleren aan jonge mensen. Ik vind dat daar wel iets waars in steekt. Wat mijzelf betreft: ik herinner me nog hoezeer het lezen van zijn gedichten me in vervoering bracht. En dan was er die afbeelding van hem, toen hij, in een veelkleurig kostuum gestoken, Griekenland ging helpen in de strijd om de onafhankelijkheid. Die afbeelding is pas vorig jaar dankzij het literaire maandblad Xiaoshuo yuekan in China gepubliceerd. Jammer dat ik geen Engels kan en dat ik dus alles in vertaling moet lezen! Onlangs hoorde ik discussies waarin beweerd werd dat die vertalingen geen cent waard zijn. Mij leken die gedichten helemaal zo slecht nog niet. Indertijd stelde men nog niet zulke hoge eisen. Ik vond het allemaal prachtig, maar het is best mogelijk dat ik, omdat ik de oorspronkelijke tekst niet kan lezen, stinkend onkruid aannam voor welriekende orchideeën! De vertalingen die in de “Nieuwe Romantische Vertellingen” (Xin luoma chuanqi) zijn verschenen, heb ik ook een keer helemaal voor mezelf gereciteerd. En dat ondanks het feit dat ze in de metriek van [Chinese] klassieke zangen zijn vertaald en dat de naam Sappho als Sa-Zhi-Bo is getranscribeerd, wat bewijst dat het hier om een hervertaling van een Japanse vertaling gaat.

De heer Su Manshu [een romanschrijver uit het begin van de 20ste eeuw; k.s.] heeft ook eens een paar gedichten van Byron vertaald. In die tijd pretendeerde hij nog niet de Grote Harpspeler van de poëzie te zijn, en had hij nog wel wat met Byron op. Maar zijn vertalingen zijn buitengewoon duister - het lijkt wel alsof onze grote Zhang Taiyan [een van de laatste klassieke geleerden van de oude stempel, bekend om zijn aanstellerig anti-

[p. 40]

quarisch proza; k.s.] ze nog eens heeft bijgeschaafd. Ze klinken dan ook erg als klassieke gedichten, en kennen ze maar een zeer beperkte lezerskring.

In werkelijkheid is de reden waarom Byron indertijd bij de Chinezen enige bekendheid genoot dat hij de Griekse onafhankelijkheid steunde. In die laatste jaren van de Qing dynastie heerste er in de harten van een gedeelte van de Chinese jeugd een sterke drang naar revolutie. Alles wat maar verband hield met wraak en rebellie vond bij hen gretig weerklank. Ik herinner me nog uit die tijd dichters als de Poolse rebel en dichter Adam Mickiewitcz, de Hongaarse patriottische dichter Petofi Sandor, en ten slotte de door de Spaanse regering vermoorde Filippijnse schrijver [José] Rizal - zijn grootvader was nota bene Chinees - en het gedicht dat hij voor zijn dood heeft geschreven is ook in China vertaald. Andere schrijvers zoals Hauptmann, Sudermann en Ibsen, hoe beroemd ze ook mochten zijn, kregen van ons minder aandacht dan de hierboven genoemden.’ - (‘Zayi’, in: Luxun zawen quanji [‘Verzamelde essays van Lu Xun’], Henan Renmin 1994: p. 70)

Dit schreef Lu Xun omstreeks 1915. Uit zijn woorden blijkt hoezeer de jonge Chinese intellectuelen geïnteresseerd waren in alles wat de westerse cultuur te bieden had, maar ook dat hun benadering volledig werd bepaald door hun eigen problematiek, die voortsproot uit de verschrikkelijke gebeurtenissen die in China hadden plaatsgevonden. Daarom konden de positieve kanten van het Westen niet los worden gezien van de uiterst negatieve. ‘De westerse wetenschap is nuttig, maar alleen de Chinese cultuur kan de basis zijn van ons bestaan,’ werd dan ook de leuze. Deze leerstelling was geen uiting van bekrompen nationalisme, maar de verdediging van een met ondergang bedreigd volk.

Gedurende het grootste deel van de twintigste eeuw zou deze positie ten opzichte van de westerse cultuur onveranderd blijven. Niet alleen trouwens op het Chinese vasteland, maar ook in Hong Kong en op Taiwan. Dit is een van de oorzaken dat er tot nu toe geen grote westerse bibliotheek in China bestond.

Pas in de laatste vijfentwintig jaar is er een wezenlijke kentering gekomen. Het China van vandaag lijkt in vrijwel geen enkel opzicht meer op dat van Lu Xun. De aloude literatenklasse waar hij, nolens volens, met vrijwel alle intellectuelen van zijn tijd toe behoorde, heeft vrijwel opgehouden te bestaan. De westerse invloed is tegenwoordig op overweldigende manier aanwezig. Lu Xun droeg nog Chinese kleren, en ik heb die in de het begin van de jaren zestig op Taiwan ook nog gedragen. Nu gaat iedereen op z'n Amerikaans gekleed. De oude tempels, de traditionele meubels, de penselen, de waaiers, ze zijn allemaal uit het dagelijks leven verdwenen. Peking is een stad vol wolkenkrabbers. In de moderne flats is vrijwel niets meer te vinden wat er op wijst dat de bewoners Chinees zijn.

In dit land grijpt de globalisering letterlijk om zich heen. Zoals we zelf in de vorige eeuw hebben ondervonden, is niets zo radicaal voor de afbraak van traditionele levensvormen als de consumptiemaatschappij. Ogenschijnlijk wint hier dus het nuttige van het fundamentele. Maar dat is niet noodzakelijkerwijs waar onder de oppervlakte van mobiele telefoons en spijkerbroeken.

Want welke toekomst mag men verwachten voor de kunst, de literatuur, de geesteswetenschappen in China? Wat dit betreft is wat nu hier gebeurt van mondiaal belang. De Chinese film heeft al een wereldpositie veroverd. Chinese avant-garde kunstenaars zijn over de hele wereld actief. Zowel de cineasten als de schilders en beeldhouwers hebben - en wel degelijk op basis van hun eigen cultuur - een universele taal gevonden. Alles wijst erop dat ook voor de ontwikkeling van de letteren een zeer vruchtbare voedingsbodem bestaat, hoewel we nog niet goed kunnen zien welke vormen hieruit zullen groeien.

Laat in de dag is vroeg in de morgen. Ik hoop in deze kroniek de lezers van Hollands Maandblad regelmatig over deze ontwikkelingen te mogen inlichten.