Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 3]

De kruisiging
Het geloof der Büchianen
door Rudie Kagie

Aangenaam, ik ben de biograaf van Boudewijn Büch. Weinig van het vele dat die charmante oplichter (1948-2002) publiceerde, liet ik ongelezen. Tevens nam ik kennis van de stroom soms verbluffend openhartige interviews waarin hij zijn ziel blootlegde. Bovendien wisselde ik uitvoerig van gedachten met een kleine dertig personen die deel uitmaakten van de hermetische habitat van Büch. Vervolgens haalde ik diep adem en schreef vorig jaar mijn ‘biografische schets’ Boudewijn Büch, verslag van een mystificatie (Prometheus 2004).

Het is niet mijn schuld dat dit boek een aantal passages bevat die sommige mensen als ‘ontluisterend’ opvatten. Büch was een fantast die zich vanaf de jaren zeventig tot halverwege de jaren tachtig een weg blufte naar het letterkundige en academische milieu waar hij graag bij wilde horen. Daarbij ging hij letterlijk over ten minste één zelf bedacht lijk. Eén van zijn grootste leugens betreft het verdriet over een zogenaamd jong gestorven zoontje. Zijn relaas - dat hij niet zelden snikkend bracht - berustte voor hooguit drie procent op ware feiten, maar daar kwamen intimi pas achter nadat hij was overleden. Ook schudde hij twee (soms drie) afgeronde universitaire studies uit de mouw, terwijl hij in werkelijkheid de mulo doorliep. Zijn bestedingspatroon was afgestemd op een miljoenenerfenis die zijn vader hem zou hebben nagelaten. Omdat het in feite ging om een bedragje van 763,48 gulden, raakte hij in financiële nood. In 1978 ging hij failliet, in 1985 werd dat faillissement opgeheven.

Kortom, alles wat Boudewijn Büch over zichzelf vertelde, kon zowel waar als onwaar zijn. Toch slaagde niemand - ik ook niet - erin met een aanemelijke verklaring te komen voor het raadselachtige gemak waarmee Büch de ontmaskering van zijn duistere natuur tot na zijn dood wist uit te stellen. De speculaties die in dat verband werden opgeworpen - Büch bewoog zich in strikt gescheiden circuits, niemand drong écht tot hem door, het was hem als schrijver vergund om zijn eigen realiteit te scheppen, etcetera - zijn te oppervlakkig om dit mysterie op te helderen.

Uiteindelijk werd ik als gevolg van een ongelukkige omstandigheid in staat gesteld iets van de magische invloed van Büch op zijn omgeving te begrijpen. Voordat ik zal toelichten waarom mijn analyse dienaangaande waarschijnlijk klopt, moet ik uitleggen welk onfortuinlijk lot mij trof. Op dinsdag 22 november 2004 liet Het Parool onder de kop ‘Tijd voor echte biografie over Boudewijn Büch’ twee pagina's lang de fotograaf Klaas Koppe aan het woord over de biografische schets die ik net had gepubliceerd. Omstandig lichtte hij toe waarom hij ‘woedend’ was over het boek dat ik over zijn ‘vriend’ had geschreven. Die laatste aanhalingstekens gebruik ik omdat de vele door Büch gekoesterde geheimen altijd een gelijkwaardige vriendschap in de weg hebben gestaan. Büch verzekerde keer op keer dat hij niet van mensen hield. Merkwaardig genoeg waren veel mensen wél dol op hem.

Van belang hier is echter dat de boutade van Koppe in de Amsterdamse tabloid een aaneenrijging van onzinnige verwijten aan mijn adres behelsde. Zo zou ik aan de haal zijn gegaan met een boek dat Koppe had bedacht. Wat een ‘monument’ voor zijn dierbare Boudewijn had moeten worden, was - zo betoogde hij - onder mijn handen vermolmd tot een bouwval. Bovendien zou ik ‘bijna plagiaat’ hebben gepleegd door te citeren uit correspondentie tussen Komrij en Büch. (In werkelijkheid had ik geciteerd met toestemming van Komrij, die het hoofdstuk vóór publikatie las en met de inhoud accoord ging.) Ook had ik volgens Koppe op zoek moeten gaan naar een Privé uit 1978, waarin de ouders van het doodgewaande zoontje vertelden over hun vriendschap met Ko van Dijk. (Dat stuk bevindt zich wel degelijk in mijn archief, maar er staat niets in dat het vermelden waard is.)

[p. 4]

Nu ja, ik was een diabolisch biograaf, zoveel werd wel duidelijk. Eén voor één had ik alle aantijgingen van Koppe kunnen weerleggen, maar dan had de auteur van het stuk, Maarten Moll, me even moeten bellen voor een weerwoord. Dat liet hij achterwege. Het was een opluchting om later te vernemen dat Het Parool deze nalatigheid van Moll ‘ernstig betreurde’, al werden lezers daar helaas niet over ingelicht. Op vrijdag 26 november 2004 legde adjunct-hoofdredacteur Albert de Lange me in een lang telefoongesprek uit dat het artikel van Moll ‘in deze vorm nooit had mogen worden afgedrukt’, ‘het stuk was er doorheen geslipt’ en ik moest De Lange op zijn woord geloven als hij zei dat deze blunder de leiding van de krant ‘bijzonder speet’. De basisprincipes van het journalistieke hoor en wederhoor zouden Moll nog eens op het hart worden gedrukt.

Om de zaak netjes af te ronden - en ook omdat ik nieuwsgierig was of de omissie uit journalistieke luiheid dan wel lafheid voortkwam -, stelde ik verslaggever Moll per e-mail voor om elkaar ergens in Amsterdam te treffen. Bij het heffen van een glas zou hij dan een woord van excuus kunnen mompelen. ‘Goed idee, doen we!’ mailde Moll terug, allicht met een ondertoon van opluchting. ‘Laat even weten waar, wanneer en hoe laat en ik zal er zijn,’ antwoordde ik. Daarna hoorde ik niets meer.

Het duurde een paar maanden voordat ik begon in te zien dat de potsierlijke monoloog van Koppe een interessante kant had. Voor het eerst had iemand mij in het openbaar zijn vijandschap verklaard en toch borrelde een gevoel van dankbaarheid in mij op. Hier lag de sleutel waarmee het raadsel Büch ontsloten kon worden. Toen ik het stuk er nog eens op na sloeg, besefte ik welke diepere betekenis moet worden toegekend aan het woord ‘gekruisigd’ waarmee de fotograaf zijn ongenoegen onderbouwde: ‘Kagie heeft maar één kant van Büch willen beschrijven. Hij heeft hem genadeloos gekruisigd.’

Met deze woorden erkent Koppe niets minder dan dat dat Büch voor hem de rol van Messias vervulde. Het religieuze aspect dat hier werd aangeroerd, moet van cruciale betekenis zijn geweest voor diverse contacten die Büch onderhield. Büch was Jezus. Voor zijn grillige gedrag ontving hij vergiffenis van degenen die hem lief hadden. Als twaalfjarige had hij al een handgeschreven tekst boven zijn bed hangen: ‘Ik ben God en morgen is het oorlog.’

Volgens de voor mijn boek geraadpleegde psycholoog Ton van der Wiel leidde een persoonlijkheidsstoornis ertoe dat de jeugdige Boudewijn zich verschanste in een fantasiewereld waar hij de rest van zijn leven in bleef hangen. Als hoofdrolspeler in zijn superieure totaaltheater beschouwde hij vrienden en bekenden als niet meer dan figuranten. Deze opvatting van het bestaan wordt wel als ‘solipsisme’ aangeduid.

Büch kon het fabuleren niet laten, maar ontmaskering was voor hem het bewijs dat hij niet serieus werd genomen. Vervolgens ging hij dan op zoek naar iets nieuws, iets groters, vastbesloten om zijn zelfuitgeschreven wedstrijd met de werkelijkheid te winnen. Dit psychische ongemak moet hem zowel eenzaam (zijn duistere zieleroerselen kon hij met niemand delen) als bang (hij kon elk moment door de mand vallen) hebben gemaakt. Paradoxaal genoeg stimuleerden juist de eenzaamheid en de angst hem weer in het bedenken van nieuwe verzinsels, want naarmate meer mensen hem volgden in zijn fantasie, voelde hij zich minder alleen en dat maakte hem zekerder van zichzelf, zodat hij minder bang hoefde te zijn.

Deze spiraal leidde ertoe dat hij niet zozeer vriendschap en genegenheid zocht, maar veeleer volgelingen die bereid waren om zijn gedachtenkronkels met hem te delen. Hij provoceerde de afwijzing door verhalen op te dissen die aan het ongelooflijke grensden. Degenen die meewarig het hoofd schudden, zakten voor zijn test en schopte hij van zich af. Wat overbleef, was een schare medestanders die zijn kwetsbaarheid doorzagen en hem in bescherming namen. Ze gelóófden hem, op een manier waarop anderen in Baghwan geloofden. Ze betaalden zijn rekeningen toen hij er een financiële puinhoop van had gemaakt. Ze klemden de kaken op elkaar of legden valse getuigenissen af toen de authenticiteit werd betwist van zijn droeve autobiografie over de dood van de kleine blonde.

Ja, Büch koos zijn mythen met zorg. De scepticus die op het onzalige idee zou zijn gekomen om uit te zoeken hoe het precies zat, liet zich daar op voorhand van weerhouden. Büch had voldoende status en macht om de media met succes te kunnen bespelen. ‘Smakeloos’ en ‘rattig’ vond hij journalisten die bleven doorzeuren over dat dode zoontje van hem.

[p. 5]

Als publicist en televisiepersoonlijkheid profileerde Büch zich als een belezen erudiet. Wat hij niet wist, deed hij af als nutteloze kennis. Hij wilde graag de geschiedenis ingaan als een minstens zo'n groot denker, dichter, schrijver en filosoof als de door hem bewonderde Goethe. Büch schreef meer, was beroemder, had meer boeken in de kast staan en verdiende meer dan enig andere Nederlandse schrijver. Zijn charisma werd bevestigd en versterkt door de populariteit van tv-optredens en de volle zalen die hij met zijn theaterprogramma's trok.

Steevast sprak Büch zijn mythomane zekerheden uit op een toon die geen tegenspraak duldde. En die kreeg hij dan ook niet. De veertienjarige Boudewijn voorzag zijn bundel met verzamelde

[p. 6]

gedichten van Gerrit Achterberg van een nieuw kaft met het opschrift: ‘De Gerrit-Bijbel.’ Zijn eigen poëzie diende de zelf gecreëerde mythe en was derhalve - onder aansporing van de dichter die zei dat in zijn verzen lag besloten wie hij was - geknipt voor een welhaast bijbelse exegese die voortduurt tot op de dag van vandaag.

Tijdens de voorbereidingen van mijn biografische schets ontmoette ik een paar verstokte Büchianen die over hun gestorven held spraken alsof hij aan het hoofd van een sekte had gestaan. Deze gesprekspartners wisten precies hoe het zat, ‘maar al die verhalen dat Boudewijn dingen zou hebben verzonnen en zo, moet je niet geloven’. Wél geloven of níet geloven, dat was de kwestie. ‘Als ik jou was, zou ik daar niet in gaan wroeten, want daarmee kun je bepaalde mensen enorm veel leed berokkenen,’ adviseerde een antiquarisch boekverkoper tegen beter weten in. Het sprookje mocht niet kapot. In retrospectief was Klaas Koppe de meest vrome Büchiaan die mijn pad zou kruisen, al had ik dat niet direct in de gaten toen ik met hem kreeg te maken.

Naar aanleiding van een omslagartikel van mijn hand in Vrij Nederland (‘Het verzonnen leven van Boudewijn Büch’, 15 maart 2003) had Plien van Albada, toen uitgeefster van Prometheus, gevraagd of ik over dat onderwerp een boek wilde schrijven. Het lag voor de hand om Klaas Koppe bijbehorende foto's te vragen. Omdat hij Büch vijfentwintig jaar lang met de camera had gevolgd, moest uit diens honderden portretten een fotokatern van veertig pagina's te destilleren zijn. Bij de bespreking die aan het opstellen van het contract vooraf ging, opperde Koppe dat hij toegang had tot geheime bronnen, ‘mensen die Boudewijn goed gekend hebben, maar die alleen iets zullen zeggen als ik daarbij aanwezig ben.’ Aan de leverantie van het gevraagde materiaal koppelde Koppe de voorwaarde dat hij een werkzaam aandeel zou krijgen in de ‘research’.

Spoedig nadat we met het project aan de slag gingen, bleek dat de met Koppe gemaakte afspraak de basis had gelegd onder een onmogelijk monsterverbond, vergelijkbaar met de samenwerking tussen een auteur die een onafhankelijk biografie van Jomanda beoogt te schrijven en een adept die in de ban van de zieneres verkeert. Achteraf beschouwd had ik meteen van de medewerking met Koppe moeten afzien toen diens nooit terugbetaalde lening van tienduizend gulden aan Büch ter sprake kwam. Uitgever Mai Spijkers zat erbij toen ik aan Koppe vroeg of zijn vriendschap met Büch geen deuk had opgelopen toen duidelijk werd dat hij naar zijn centen kon fluiten. Nee, zo zag Klaas dat allerminst. Boudewijn had Klaas wel eens een bibliofiel bundeltje toegestopt. En toen Boudewijn columns voor de Viva ging schrijven, mocht Klaas daar de foto's bij maken. Begrijp je, op die manier werd die lening gecompenseerd. Toen verzuimde ik daar de enig juiste conclusie uit te trekken. Hier sprak een gelovige over zijn offerande.

Naarmate de voorbereidingen van het boek vorderden, manifesteerde Koppe zich steeds grimmiger als de achterdochtige weduwe die vreest dat een biograaf de nagedachtenis van haar man zaliger zal ontheiligen. ‘Ik vind... dat je teveel... je eigen gang gaat,’ zei hij dan. Alsof het boek zijn idee was geweest, eiste hij zeggenschap over de inhoud op. Hij wilde bij alle interviews aanwezig zijn, ook als het ging om afspraken met mensen die hij niet kende. Uitgetikte cassettebandjes dienden ter goedkeuring aan hem te worden voorgelegd. En Koppe klaagde voortdurend dat ik hem onvoldoende op de hoogte hield van wat ik - zijn woorden - ‘uitspookte’. Hij vond dat ik mijn tijd verdeed met het lezen van Büch's omvangrijke oeuvre: ‘Die boeken moet je er buiten laten, het gaat puur om het weergeven van herinneringen van mensen die Boudewijn gekend hebben.’

Uiteindelijk riep hij de uitgeverij te hulp. Op dinsdagochtend 27 januari 2004 zouden we de zaak ten kantore van Prometheus ‘uitpraten’ in bijzijn van een redacteur. Twee schooljongens, onmachtig om hun geschilletje op te lossen - het was te gênant voor woorden. Daarna maakten we een afspraak voor de volgende avond. Ik zou met mijn bandrecorder naar hem toekomen om over Boudewijn te praten. Zo ver kwam het niet, hij belde af. Het leek hem beter om pas bij elkaar te gaan zitten nadat alle andere interviews hadden plaatsgevonden.

Dat schoot op en op 14 maart 2004 kon ik de concepten van de eerste vier hoofdstukken naar de uitgeverij en naar Koppe versturen. De redactie van Prometheus was zeer content, maar Koppe niet. Op 28 maart kwam er een éénregelig mailtje van hem: ‘Rudie, ik wil niets meer met het boek te maken hebben, Klaas.’ Het contract

[p. 7]

had hij verscheurd, het voorschot stortte hij terug en in de publicatie mocht niet één foto van hem worden afgedrukt. Koppe heb ik sindsdien niet gesproken.

Het droevige slot van het liedje was dat dit alles zich herhaalde. Zoals elk woord van Büch er bij Koppe (en vele anderen) inging als Gods woord bij de ouderling, zo voegde verslaggever Maarten Moll zich immers onderdanig naar het woord van Koppe. Hij noteerde bijvoorbeeld gretig dat uitgever Mai Spijkers gezegd zou hebben: ‘Maar je wist toch dat Kagie niet te vertrouwen is?’ (hoewel die dat absoluut niet gezegd heeft). Ook ontving Koppe ‘signalen’ dat Bernadette Gallis (een vriendin van Büch) ‘Kagie niet vertrouwde’. Persoonlijk kreeg ik andere signalen van deze Bernadette: een ansichtkaart met ‘liefs’ en een cd met een handgeschreven opdracht die me aan het blozen bracht.

Ik heb geleerd van de fout een liaison aan te gaan met een gelovige. Dit was eens, maar nooit weer. Als atheïst ga ik een kritische biografie over Jezus schrijven, maar geen christen mag me daarbij helpen.