Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 21]

Zonder uitgang
door Katinka van der Kooij

Een man loopt de winkel van het benzinestation binnen. De bediende kijkt op een monitor hoe hij de deur nadert, raadpleegt dan een vel met gezichten dat boven de kassa hangt. Terloops drukt hij op een knop onder de toonbank. Een kooi daalt neer over de onbekende man. Hij is gevangen.

Het was stil in de keuken, Annet was klaar met de afwas. Ton hoopte dat ze snel bij hem op de bank kwam zitten. En dat ze zou vragen hoe zijn dag was geweest. Ze deed dat niet vaak meer. Binnen neuzelde de nieuwslezer van het Journaal verder. ‘De Landelijke Vereniging van Zelfstandige Tankstationhouders denkt dat van dit nieuwe systeem tegen diefstal een preventieve werking uitgaat.’ Ton grinnikte. De voorzitter van de Landelijke Vereniging van Zelfstandige Tankstationhouders zei ernstig tegen de microfoon: ‘Jaren hebben we getracht tegen de diefstal te strijden, in Den Haag namen ze ons niet serieus.’

Gelijk heeft-ie, dacht Ton. In Den Haag neemt niemand iets serieus. Net zoals ze op het gemeentehuis niets serieus nemen. Dat de Landelijke Vereniging van Zelfstandige Tankstationhouders zo'n antidiefstalkooi had gebouwd, deed hem goed. Hij voelde zich gesterkt. Nu wist hij zeker dat hij vrijdag zijn plan zou doorzetten.

Waar bleef Annet nou?

Het stond Ton nog levendig voor ogen hoe trots Annet was geweest toen hij jaren geleden met zijn afstudeerproject een prijs had gewonnen. De hele zaal had geapplaudisseerd nadat hij beschreven had hoe men ornithologisch verantwoord zangvogels kan beschermen door stickers van witte meeuwen tegen ruiten en doorzichtige geluidswallen te plakken. Die avond was Annet midden in de kamer vol bloemen gaan staan. ‘Kleed me uit,’ had ze gezegd, zacht en hees. Alsof ze bij een rockster, of zelfs een burgemeester was geweest. Hoge ambtenaren vond Annet uitzonderlijk begeerlijk, zoveel besefte hij toen hij haar trouwde. Het was lang geleden dat ze met hem de liefde had bedreven. In elk geval niet sinds hij voor de gemeente een plan tegen de duivenoverlast aan het uitdenken was.

‘Je moet je bovenste knoop niet dichtdoen,’ zei Annet toen ze de kamer binnenkwam. ‘Ik las het laatst al in een magazine en vanavond hadden ze het er weer over bij zo'n showprogramma.’ Ton bekeek zijn grijze jasje, jaren geleden had hij het gekocht in een zeer respectabele winkel. Het had dezelfde kleur als zijn ogen, had de verkoopster opgemerkt. Nooit had iemand hem op zijn bovenste knoopje aangesproken, dat was er toch zeker met een reden opgenaaid.

Hij deed de bovenste knoop open en zei: ‘Ik verwacht morgen een belangrijke bespreking, men is erg benieuwd naar mijn onderzoek, en we gaan de presentatie agenderen.’ Agenderen, mooi woord, belangrijk woord. Annet knikte even, alsof hij elke dag een belangrijke vergadering verwachtte, en elke dag presentaties agendeerde. Morgen was trouwens de dag niet om met zijn ontwerp naar buiten te komen. Morgen was het woensdag, tegen het einde van de week was beter. Vrijdag was het duivendag op het gemeentehuis. Vrijdag was perfect.

De volgende dag was hij onrustig. Hij kon zich er niet toe zetten te doen alsof hij nog volop bezig was met zijn duivenonderzoek. In de kantine had hij Wim van Bodemonderzoek horen praten over de kooien in de pompstations. ‘Een belachelijk plan, maar ze kwamen er toch maar mooi mee op de tv,’ had die gesneerd. ‘Volslagen geschift,’ had Geurt van Watermanagement beaamd. Ton had de plakjes gekookte

[p. 22]

worst zorgvuldig op zijn broodje recht gelegd en gezwegen. Na de lunch was hij meteen naar zijn kamer teruggegaan. De deur liet hij op een kier staan, want dat was een teken van openheid en transparant bestuur had hij geleerd van de consultant.

Op de pc opende hij een paar keer de map ‘Ton 2004’. Daarin stond zijn ontwerp. Het ontwerp dat hij vrijdag naar buiten zou brengen. Kernachtig samengevat in een PowerPoint-presentatie. Het was potsierlijk, het was ridicuul, het was onuitvoerbaar, het was veel te duur, ja, het was een proeve van volslagen ambtelijke gekte. Ze zouden eerst verbaasd zijn, dan hem achter zijn rug uitlachen, en uiteindelijk zouden ze hem ontslaan. Maar dat zou niet kunnen zonder de regeling! Hij had het uitgezocht. De regeling was waterdicht. En dankzij de regeling zou hij het jaren kunnen uitzingen! Ongestoord op zolder, ver weg van Bodemonderzoek, Watermanagement en consultants. De duiventil zou hem vrij maken.

Die woensdagmiddag keek Ton af en toe naar de oorkonde aan de muur, ‘Ornithologisch Idee Van Het Jaar’ stond erop. Dan twijfelde hij steeds even of hij wel met zijn plan naar buiten zou komen.

In de loop van donderdagochtend hoorde hij een stem op de gang. Was het Binnendijk van personeelszaken? ‘Wat doet Ton eigenlijk?’ had de stem gezegd. Jezus! Hij had het wel uit willen schreeuwen: ‘Ik ben geselecteerd uit vele ornithologen om hier een einde aan de duivenoverlast te maken! Honderdduizenden kost het de gemeente om de schade van hun uitwerpselen op te ruimen. Monumentale panden, ja zelfs het Koninklijk Paleis gaan ten onder aan nestelende, poepende duiven!’

Het zou geen zin hebben.

Een rebelse boosheid was zijn borst binnengeslopen, verwarmde hem. Ton zou niet vermalen worden in de evolutie van het gemeentelijk bedrijf naar meer marktwerking en moderne klantgerichtheid. Hij zou niet als Gaarland en Jacobs en al die anderen met hangende pootjes afdruipen naar z'n prepensioen. Althans niet voordat hij met zijn duivenplan een bom geplaatst had onder het leven van Ton, dezelfde Ton, die zo betrouwbaar en zo gemakkelijk en zo meegaand was - en die tussen al die snelle types zo eenvoudig in de vergetelheid verdween. Het plan zou opzien baren, inslaan als een bom; er zou nog jaren over zijn ontslag worden gepraat in de kantine. Wim van Bodemonderzoek en Geurt van Watermanagement zouden snoeven tegen jongeren dat ze hem nog hadden gekend!

Vandaag had hij nog nodig om zijn frustratie te laten broeien en borrelen, maar morgen zou hij het duivenplan in hun gezicht tot explosie brengen. Het moest een ontploffing zijn en geen sisser. Hij was geen gevangene van het leven; het zou een uitbraak worden die men zich hier nog lang zou heugen.

Nooit eerder was de tijd op kantoor zo belangrijk geweest, besefte Ton. Vandaag zou hij eens goed op de klok letten, stilstaan bij elke minuut die voorbijging terwijl hij niets deed. Hij zou eens flink achteroverleunen, de blik gericht op de klok boven de deur. De deur piepte, zwaaide een stukje open. Ton zag Wim door de gang lopen. Snel rechtte hij zijn rug en schoof hij zijn stoel weer naar het bureau.

Ja, die rebelse geestdrift moest niet te gek worden. Laten we een kort moment met Ton meeleven. Hij ging een groot avontuur tegemoet.

Vrijdag - Dirk van Gemeentelijke Actieplannen stond pontificaal in de deuropening, zijn appelgroene overhemd maakte dat hij nog groter leek dan hij in werkelijkheid was.

‘Vandaag is duivendag, Ton. Ben je er klaar voor?’

Tons handen waren koud en klam. Met de grootste moeite wist hij voldoende speeksel in zijn mond te verzamelen om Dirk te woord te staan.

‘Ik ben eruit, Dirk. Zijn jullie er klaar voor?’ Bijna uitdagend keek Ton zijn projectbegeleider aan.

[p. 23]

‘Als 't maar revolutionair is, Ton, dat is de key.’ Dirk nam een grote slok van zijn café latte. ‘We willen laten zien dat de gemeente innovatief naar de mensen toekomt met een stukje wijkgerichte problem solving. Ik bedoel een plan dat het ook in de media meteen goed doet.’

Ton schoof zijn bril omhoog en keek hem zwijgend aan. Dirk was nu zo dichtbij dat zijn aftershave in zijn neus prikkelde. Tons mond was nu droger dan hij ooit voor mogelijk had geacht. Toch wist hij zichzelf te hervinden. ‘Ik heb het probleem van zoveel kanten benaderd dat ik tot vele oplossingen ben gekomen. Uiteindelijk ben ik er nu uit wat de beste is. Het is nieuw en volgens mij revolutionair.’

‘Nieuw, nieuw, laat me je laatste ontwerp zien,’ zei Dirk opgewonden. ‘Laat me je revolutionaire ontwerp zien! Creativiteit op de werkvloer is een van mijn priorities.’

Ton zag dat zijn baas op toeren raakte. Dan had hij de gewoonte zijn handen stevig in z'n zij te planten telkens wanneer hij een Engelse term uitsprak. Met een plotselinge zekerheid bewoog Ton de cursor naar de map en opende de PowerPoint-presentatie.

‘Lang heb ik gedacht dat de oplossing moest liggen in de studie van postduiven, rattenplagen en dergelijke. Maar uiteindelijk heb ik de oplossing gevonden in de fietsflat. De duiven moeten weg, maar ze hoeven niet dood: men kan ze ook opbergen.’ Gedecideerd drukte zijn wijsvinger tweemaal op de linker muisknop. ‘Het dak van de Bijenkorf leek mij een uiterst geschikte plek. Bijenkorf, duivenkorf begrijp je. Het is een duiventil zonder uitgang. Ze kunnen erin maar er niet meer uit. Het ontwerp heb ik met oog op de toekomst ontwikkeld. Futuristisch zoals je ziet, metalic, hip.’

Dirk keek voorovergebogen naar het beeldscherm waar zich schokkerig een primitieve animatie ontvouwde van vogels die doelgericht felgekleurde metalen trechters binnenvlogen. Vervolgens was te zien hoe de duiven via de trechters een massief

[p. 24]

eivormig bouwwerk dat op het dak van een gebouw geplaatst was, binnenvlogen en daar hulpeloos rondcirkelden. Daarna rechtte hij zwijgend zijn rug alsof hij ruimte wilde maken voor wat hij ging zeggen.

Ton durfde niet te kijken op de klok maar het duurde een hele tijd voor Dirk weer bewoog of sprak. Toen zei hij: ‘Verdomme Ton, je hebt waarachtig iets goeds te pakken. Dit is presentable as hell.’ Dirk plantte zijn handen stevig in z'n zij. ‘Mail me dat bestand even. Niks geen presentatie vanmiddag voor de afdeling Ton. Het is veel te goed om over te kletsmeieren op laag niveau. Dit gaan we maandag meteen in de maag splitsen van de jongens van ruimtelijke ordening.’

Drie grote stappen en Dirk stond op de gang. Muisstil zat Ton in de witte kamer achter zijn computerscherm. Het ontwerp voor de duiventil leek op het scherm gebrand. Annet keek hem met zwart-witte ogen vanuit een houten lijstje aan. Precies vier keer aarzelde hij nog voor hij het bestand naar Dirk mailde, zijn jas aantrok en op weg ging naar huis. Zijn knieën voelden slap van teleurstelling.

Het was vrijdag, visdag. De geur van lekkerbek mengde zich met het geluid van de televisie. Annet had de voordeur gehoord en ze kwam uit de keuken de gang in. ‘Het eten is al klaar, hoe ging 't op 't werk?’ Even voelde Ton zich alsof hij weer oog in oog met Dirk stond, met die aftershave die aan zijn stoelpoten zaagde. ‘Ging wel goed, hoor. 't Ruikt heerlijk schat.’

En zo eenvoudig was het Annet niets te vertellen over de mislukking van zijn roekeloze optreden. Samen aten ze lekkerbek, boontjes en aardappels. Met schil want Annet had gelezen dat die juist zo gezond was. Samen keken ze een actualiteitenrubriek, daarna een krimi, Ton las de voorpagina van de krant, Annet legde de laatste hand aan een zelfgemaakte wenskaart. Toen gingen ze slapen.

De dekens lagen zwaar op zijn huid, Ton had het te warm. Het weekend zou gemakkelijk voorbijgaan. Zaterdag gingen ze fietsen op de Veluwe en het Kröller-Müller museum bezoeken en in het restaurant pannenkoeken eten. Zondag stonden het wekelijks kerkbezoek en een visite bij Annets zus, Heleen, op het programma.

Maandag - Zijn kamer zag er uit als altijd. Ton hing zijn jas op en deed de pc aan. ‘Ton, dit is presentable as hell,’ speelde Dirks stem door zijn gedachten. Nog één keer wilde hij de PowerPoint-presentatie bekijken voor hij naar Dirk zou gaan. Hij bekeek de tekening van de duiventil die was gemaakt van buizen die door elkaar kronkelden in helle kleuren van metallic lak. Ton huiverde. Hij voelde de priemende blikken van de oorkonde aan de muur en Annets portret op het bureau. Toen wist hij wat hem te doen stond.

[p. 25]

Driemaal klopte hij aan, voorzichtig opende hij de deur. ‘Ton!’ riep Dirk meteen joviaal. ‘Kom verder.’ Die was er duidelijk klaar voor.

‘Dirk, ik wil graag even terugkomen op ons gesprek van vrijdag,’ begon Ton een beetje hakkelend terwijl Dirk een uitnodigend armgebaar maakte. ‘Zeker, zeker, kom zitten.’

Dit was een mooie kamer, zeker drie keer zo groot als die van hemzelf. Er stond zelfs een kapstok. Dirk hoefde zijn jas niet aan de binnenkant van de deur te hangen.

‘Ik was erg gelukkig met je waardering voor mijn ontwerp,’ ging Ton door terwijl hij zijn zelfvertrouwen voelde groeien, ‘maar wat me toch niet lekker zit - de eer komt mij niet geheel toe. Zo'n revolutionair plan, ik was daar eenvoudigweg niet alleen op gekomen.’

Om zijn woorden kracht bij te zetten drukte Ton zijn knieën dichter tegen elkaar aan. Dat was niet moeilijk, want in de dure designstoel kon je nauwelijks anders zitten dan zo opgevouwen. ‘Een jaar lang heb ik hier in een omgeving gewerkt waar ik elke dag geprikkeld werd te vernieuwen en m'n grenzen te verleggen.’

Dirk knikte instemmend maar Ton liet zich niet onderbreken. ‘Zelfs de koffie smaakt hier naar vooruitgang, en dat is enorm inspirerend. Jij hebt me geleerd buiten mijn creatieve ego te treden, de blik op de toekomst te richten.’ Ton zette zich er nu toe Dirk strak in de ogen te kijken. ‘Daarom zie ik het zo dat dit duivenplan geheel aan jouw leiderschap toekomt.’

Dirk knikte wederom instemmend. Maar Ton voelde dat hij nu moest doordrukken: ‘Wanneer ik zo meteen tegenover de jongens van ruimtelijke ordening als ontwerper wordt genoemd, zal men mij als het creatieve brein achter dit project beschouwen, terwijl jij het in feite was. Daarom stel ik voor dat jij met het plan naar buiten treedt en het presenteert. Dat is wat ik graag zou willen.’

Dirk bewoog bedachtzaam heen en weer, hij had een prachtige frons in zijn voorhoofd weten te trekken. Als hij niet had geglimlacht, zou men kunnen geloven dat hij zich in een machtig lastig parket bevond. Na een gepaste stilte zei hij gedecideerd: ‘Ton, uit waardering voor je werk kan ik niet anders dan handelen zoals jij wilt.’

‘Mooi,’ zei Ton en maakte aanstalten om de kamer uit te lopen, terug naar zijn veilige werkkamer. Maar werk had hij nu niet meer. Voor één moment begreep Dirk de magere bleke man die aarzelend voor hem stond. ‘Ton, wacht. Ik ga direct op zoek naar een nieuwe klus voor je.’

Ton, die gisteren nog heldenplannen had, knikte nu gedwee en spoedde zich heen.

De volgende ochtend al zag hij een tv-wagen van at5 voor het gemeentehuis. Naast de postmoderne glazen pui stond Dirk in zijn hipste overhemd voor de camera, wijzend op de revolutionaire duiventil.

Zonder stil te houden liep Ton naar zijn kamer. Hij had eens gelezen dat koeien op weg naar het slachthuis zo min mogelijk ruimte krijgen, om hun doodsangsten te verminderen. Ze mochten niet sterven voordat ze op de lopende band konden worden afgevoerd. Ton ging aan zijn bureau zitten en opende een beduimeld tijdschrift Ornithologie en grootstedelijkheid, jaargang 1981.

Om vier uur 's middags piepte de telefoon. ‘Wat zie ik nu toch op de tv? Dirk de Groot, dat is toch jouw afdelingschef?’ Annets stem was schril, ze maakte zich duidelijk zorgen om deze gebeurtenis. ‘Hij zegt de duivenoverlast te willen verminderen met een futuristische duiventil op de Bijenkorf. Dat was toch jouw idee? Waarom sta jij daar niet?’

Ton glimlachte sereen. ‘Annet, schatje, ik heb dat duivenprobleem aan Dirk overgedragen. Ik heb al mijn tijd nodig voor een veel belangrijker zaak. Zojuist kreeg ik rechtstreeks van de wethouder een nieuwe opdracht. De huismussen staan op het punt van uitsterven in de stad en mijn expertise komt bij deze crisis veel meer van pas. Het is een kwestie van leven of dood.’