Hollands Maandblad. Jaargang 2005 (686-697)

[p. 26]

Poe als bijbelexegeet
door Leo van der Sterren

Op 2 oktober 1837 publiceerde Edgar Allan Poe een recensie in de New York Review, een driemaandelijkse, op religieuze leest geschoeide periodiek. Ofschoon er plannen in de lucht hingen dat hij als min of meer vaste medewerker bij de Review in dienst zou treden, bleef dit artikel Poe's enige bijdrage aan het tijdschrift. Misschien is dat geen wonder. Zijn stuk was klaarblijkelijk in opzet bedoeld als een bespreking van het werk Incidents of Travel in Egypt, Arabia Petraea, and the Holy Land. By an American, geschreven door de destijds bekende reisboekenauteur John Lloyd Stephens. Maar het resultaat was een zonderling traktaat dat wemelt van de uitweidingen en waarvan het belang vooral is gelegen in het feit dat Poe de gelegenheid te baat nam om uitdrukking te geven aan - tamelijk curieuze - opinies met betrekking tot enkele bijbelteksten in het bijzonder en tot de Oriënt in het algemeen.

Aan het werk van John Lloyd Stephens worden in elk geval weinig woorden vuil gemaakt. Toch staat hij bekend als een interessante en avontuurlijke man. Hij werd in 1805 geboren in Shrewsbury, New Jersey, en bracht de eerste helft van zijn leven door met grote reizen door Europa, het Midden-Oosten en Centraal Amerika. Die uitstapjes verschaften hem een aanzienlijke hoeveelheid materiaal voor een reeks succesvolle en dikwijls herdrukte reisboeken, zoals het door Poe besproken werk, dat al snel werd gevolgd door Incidents of Travel in Greece, Turkey, Russia and Poland (1838), Incidents of Travel in Central America, Chiapas, and Yucatan (1841) en Incidents of Travel in Yucatan (1843). De populariteit van deze werken laat zich afmeten aan het feit ze ook nu nog verkrijgbaar zijn. De laatste zeven jaren van zijn leven wijdde Stephens aan de planning en opzet van een spoorlijn dwars over de landengte van Panama, waar hij in 1852 aan de gevolgen van malaria overleed.

Poe's leesverslag van de Incidents of Travel in Egypt, Arabia, Petraea, and the Holy Land mondt al snel uit in een verhandeling over een in zijn tijd heet hangijzer: het vraagstuk in hoeverre de profetieën in de Bijbel letterlijk genomen dienen te worden. Hoewel Poe tegenwoordig - terecht of niet - bekend staat als atheïst, blijkt hij in deze recensie een behoorlijke dosis geloof in de letterlijke waarheid van de Schrift op te kunnen brengen. ‘We look upon the literalness of the understanding of the Bible predictions as an essential feature in prophecy, ‘schreef hij, ‘conceiving minuteness of detail to have been put a portion of the providential plan of the Deity for bringing more visibly to light, in after-ages, the evidence of the fulfilment of his word.’ Of boog hij hier slechts willig voor de religieuze lezers van de New York Review?

In elk geval doet Poe nogal wat moeite om duidelijk te maken dat de profetieën in de Bijbel dan wel niet geheel maar toch in aanzienlijke mate naar de letter genomen dienen te worden. In het voorbijgaan maakt hij van de gelegenheid gebruik om een zekere Alexander Keith, predikant van de Free Church of Scotland, te corrigeren. In diens werk Evidence of the Truth of the Christian Religion Derived From Literal Fulfilment of Prophecy. Particularly as illustrated by the history of the Jews, and by the discoveries of recent travellers uit 1823 werd ook al volop geworsteld met de letterlijkheid van de profetieën, en net als de Incidents groeide ook dit boek uit tot een absolute bestseller. In de negentiende eeuw zagen veertig edities van Evidence of the Truth of the Christian Religion het daglicht en verschenen vertalingen in diverse landen, waaronder Nederland. Gedurende die lange drukgeschiedenis bleef Evidence of the Truth of the Christian Religion steeds maar verder uitdijen, zodat er uiteindelijk bijna evenveel verschillende versies van te vinden zijn als er drukgangen bestaan.

Poe gebruikte als grondslag voor het ‘bewijs’ van zijn stelling een passage uit Incidents of Travel in Egypt, Arabia, Petraea, and the Holy Land, al moet hij daarvoor wel een kunstgreep uithalen. Deze passage betreft Stephens' beschrijving van zijn reis vanaf de bijbelse berg Sinaï richting Palestina. Van het zuiden van het Sinaï-schier-

[p. 27]

eiland, zo schrijft Stephens, voerden twee routes noordwaarts waaruit hij moest kiezen. Hij kon de kustlijn van de Rode Zee volgen, en dan via Suez en Gaza naar het Heilige Land reizen, maar zou dan vanwege quarantaine-maatregelen in Egypte, waar op dat moment een pestepidemie heerste, twee weken verliezen. De tweede optie was om de oostelijke weg te nemen, van de veronderstelde locatie van de berg Sinaï via Esjon-Geber (Eilat), door het zuidelijke deel van de Jordaanvallei naar Palestina. Dat laatste traject voerde door Edom.

Enkele Engelse vrienden van Stephens ontraadden hem echter deze route aan te houden en zij baseerden hun waarschuwing op Evidence of Truth van Alexander Keith. Er zou immers, zo hadden zij uit dat boek begrepen, wel degelijk een vloek rusten op het land van Edom, als uitkomst van bepaalde voorspellingen zoals die waren te lezen in het Oude Testament. De voorspellingen hadden te maken met de animositeit die van oudsher zou hebben geheerst tussen Sion en Edom (Ezechiël 35:5vv en Obadja 10:14), en ze schilderden Edom af als een streek die maar beter kon worden gemeden. In Jesaja 34:10 staat het als volgt: ‘Het land blijft dor en droog, alle eeuwen door, geen reiziger trekt erdoorheen.’ En het vervolg in Ezechiël (35:7): ‘Edoms gebergte maak ik tot een dor en doods gebied; ieder die er doorheentrekt, zal ik doden’.

Keith stelt in zijn boek dat alle reizigers die het Heilige Land en de omringende streken doorkruisen Edom links laten liggen vanwege de goddelijke vloek die er op de streek rust. Hij voert echter aan dat er in werkelijkheid geen sprake was van een reëel gevaar en dat de slechte reputatie die Edom genoot het gevolg was geweest van ongegronde angsten die allerlei reizigers elkaar hadden aangepraat.

Toch kon hij als predikant de bijbelteksten natuurlijk niet negeren, die immers voor hem de hoogste waarheid moesten representeren. De tournure die hij hierbij maakt, getuigt van inventiviteit. De bijbelteksten dienen, betoogt Keith, minder letterlijk geïnterpreteerd te worden dan bijbeluitleggers tot dan toe hadden gedaan. Edom, zo bedoelde de bewuste bijbelpassages te zeggen volgens hem, zou slechts niet langer de doorgang vormen voor het handels- en pelgrimsverkeer (van Cairo en Damascus naar Mekka) en zal daardoor een onderontwikkeld en onbehaaglijk gebied blijven.

Maar ondanks zijn rationele scepsis bleef er een vervelende omstandigheid aan Keith knagen. Er waren op zijn minst twee reizigers door Edom getrokken die de ervaring niet overleefd hadden. Het betrof de Duitse Midden-Oostenreiziger Ulrich Jasper Seetzen en de Zwitser Johann Ludwig Burckhardt, de herontdekker van de stad Petra, en hun onverwachte dood leek weer te pleiten voor een strikt letterlijke uitleg van de bijbelteksten. Keith redde zich uit dit dilemma door de twee sterfgevallen terzijde te schuiven. Hoe verdacht de omstandigheden ook mochten zijn, het geval van de twee overleden reizigers voldeed niet als basis om de gehele Bijbel, inclusief de profetieën, volkomen letterlijk op te vatten. Manmoedig hield Keith zijn ‘figuurlijke’ interpretatie van de bewuste bijbelverzen overeind.

Poe beet zich juist in deze passage van Evidence of Truth vast. Hij wees erop dat zowel Seetzen als Burckhardt niet onmiddellijk na hun doortocht door Edom overleden. Alleen al daarom viel een relatie tussen hun aanwezigheid in Edom en hun overlijden niet te rechtvaardigen. Sterker nog, zo ging hij voort, dit alles had niets te maken met het vraagstuk van de letterlijke opvatting der bijbelteksten. Daarvoor diende men te rade te gaan bij de oorspronkelijke Hebreeuwse en Oudgriekse passages.

Poe vertaalde vervolgens de betreffende verzen zo nauwkeurig mogelijk - althans, hij deed het voorkomen dat hij de vertaler was, terwijl hij in feite voor deze lastige opgave de hulp inriep van professor Charles Anthon. Deze Amerikaanse hoogleraar en autoriteit op het gebied van de klassieke en Oriëntaalse talen werd onder andere bekend omdat de stichter van de kerk der Mormonen, Joseph Smith, misbruik trachtte te maken van zijn oordeel ten einde de authenticiteit van het Book of Mormons ‘geverifieerd’ te krijgen. Een zonderling toeval wilde ook dat Anthon als leraar aan de jonge Stephens les had gegeven.

Hoe Poe de geleerde Anthon zover heeft gekregen om de bijbelverzen te vertalen zoals hij, Poe, dat wenste, zal een raadsel blijven, maar de bevindingen van de geleerde (zie diens brief van 1 juni 1837 aan Poe) onderbouwden de visie van de schrijver naadloos: Anthon betoogde kort en krachtig dat zijn vertaling bewees dat de profetieën over Edom anders geïnterpreteerd dienden te worden dan tot dat moment gebruikelijk was geweest. Hij kwam daarmee op hetzelfde standpunt uit waar Keith in de loop van zijn zijn rede-

[p. 28]

nering was beland, maar wel via een andere route. ‘It is plain, ‘kon Poe vervolgens schrijven, ‘that the words of the prophets, in both cases, and when literally construed, intend only to predict the general desolation and abandonment of the land.’ Indien, zo ging hij voort, de profetie wel naar de letter in vervulling was gegaan, dan had dit zelfs gebotst met het hoogste doel van God: de verbreiding van het geloof in alle uithoeken van de wereld. Met andere woorden, Keith had zich niet in allerlei bochten hoeven te wringen om zijn betoog sluitend te maken. En Poe kon op grond hiervan met een gerust hart concluderen dat de voorspellingen in de bijbel weliswaar letterlijk genomen dienden te worden, maar niet strikt letterlijk en meer als beeldspraak voor een historische episode.

En wat Stephens betreft, die had zich niet van zijn oorspronkelijke voornemen laten afbrengen. Hij had toch besloten de passage door Edom te nemen, in de eerste plaats omdat hij aan de bijbelverzen dezelfde betekenis toekende als Keith had gedaan en de profetie hem dus geen angst inboezemde, maar vooral omdat hij Petra per se wilde aandoen en omdat het avontuur lonkte. ‘The ignorance and mystery that hung over Edom added to the interest with which I looked to the land of barrenness and desolation stretched out before me,’ noteerde hij vol verwachting.

Maar wat beoogde Poe nu met deze bijbelexegese die niet alleen nauwelijks paste in de opzet van zijn recensie maar ook een unieke plaats inneemt in zijn werk? Wilde hij pronken met zijn eruditie? Wilde hij zijn kennis van het Hebreeuws en Oudgrieks etaleren - kennis die hij ontleende aan een ander zonder dat kenbaar te maken en zonder die ander dus de eer te geven die hem toekwam? Had hij de intentie om zijn redeneerkunst in de openbaarheid te etaleren?

Eén gevolg, vanzelfsprekend onbedoeld, was dat Poe blijk gaf van een tamelijk arrogante eigenwijsheid. Zijn intelligentie en scherpzinnigheid ontaardden hier in zelfoverschatting. Het resultaat was een moeizame poging om te demonstreren hoe je met een dosis gezond verstand, het juiste gevoel voor taal en de toepassing van de principes der logica dergelijke moeilijke theologische problemen tot een goede oplossing brengt. Poe's uitleg steunde immers niet alleen op hoogmoed maar ook op een dubieuze handelwijze. Enerzijds stelde hij dat de bijbelteksten tot op zekere hoogte letterlijk genomen dienden te worden; anderzijds veroorloofde hij zich de vrijheid om de vertaling van bijbelteksten zodanig te manipuleren dat die vertaling het door hem beoogde resultaat opleverde. In elk geval heeft de interpretatie van Anthon geen enkele navolging gevonden. Ook alle Nederlandse bijbelvertalingen - van de nbg-editie via de Willibrord-vertaling tot de nieuwe oecumenische editie - laten er geen misverstand over bestaan: een ieder die het waagt om Edom te betreden, is ten dode opgeschreven. Maar blijkbaar maakte Poe's betoog op zijn tijdgenoten wel indruk. De door hem behandelde bijbelpassages zijn in latere edities van de Evidence of Truth in elk geval geschrapt door Keith.

Na zijn oeverloze excursie over de bijbelteksten raffelt Poe zijn recensie in grote haast af. Hij geeft nog snel een summiere samenvatting van Stephens' boek, voordat hij zijn oordeel velt dat positief uitpakt. Poe meent dat het werk is geschreven ‘with a freedom, a frankness, and an utter absence of pretension, which will secure them the respect and good-will of all parties’. En ook Stephens zelf wordt gedompeld in loftuitingen: ‘We take leave of Mr. Stephens with sentiments of hearty respect. [...] Mr. Stephens writes like a man of good sense and sound feeling.’

Niettemin lukt het Poe om nog twee uitweidingen in te lassen, hetgeen de toch al minimale coherentie van het stuk niet bevordert. Een eerste zijsprong betreft de plaats waar Mozes en de Israëlieten de Rode Zee overstaken toen zij Egypte ontvluchtten. Poe beroept zich op de autoriteit van de Arabist Carsten Niebuhr als hij Stephens streng maar zonder verdere argumenten corrigeert: de plek waar de uittocht plaatsvond, was Suez en geen andere.

De tweede uitweiding doet zo mogelijk nog curieuzer aan en bezit voornamelijk belang als symptoom van van wat Edward Saïd heeft omschreven als ‘Oriëntalisme’: het complex van romantische en sociale vooroordelen in het Westen jegens de Arabische wereld dat in Poe's tijd uitgroeide tot een bundel onwankelbare opvattingen die ook nu nog de wereldpolitiek in niet geringe mate beïnvloedt.

Poe vestigt met omhaal van woorden de aandacht op ‘de achtergebleven ontwikkeling’ van de

[p. 29]

Oriënt en de ‘lethargie’ van de bevolking. De Oriëntaalse mens, zo speculeert Poe er lustig op los, kan het niet opbrengen om initiatieven te nemen die de vooruitgang stimuleren. Integendeel, er is zelfs sprake van onverholen weerstand tegen vernieuwing en vooruitgang, en aan dat verschijnsel ligt een bijbelse reden ten grondslag: ‘This steadfast resistance to innovation is a trait remarkably confined to the regions of biblical history, and (it should not be doubted) will remain in force until it shall have fulfilled all the important purposes of biblical elucidation. Hereafter, when the ends of Providence shall be thoroughly answered, it will not fail to give way before the influence of that very Word it has been instrumental in establishing.’

Het is, zegt de atheïst Poe hier, de straffe Gods die de Oriënt getroffen heeft, het is God die de Oriënt in een toestand van economische en intellectuele stagnatie heeft doen belanden - een God in wiens vocabulaire woorden als ‘strafvermindering’ of ‘gratie’ niet voorkomen. Poe's zienswijze oogt op zijn best als een visie die van originaliteit getuigt. Maar ze vormt tevens de weerslag van een gedachtegang die in de variant van een onafwendbare ‘vervloeking’ of een fataal ‘noodlot’ in Poe's literaire oeuvre nog talrijke sporen zal achterlaten.