Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 36]

Afscheid van de burgemeester
door A.L. Schneiders

Ik heb geaarzeld alvorens de pen te zetten in mijn broer Frederik, die vrij recent is overleden. Is het niet een vorm van lijkenpikkerij? Aan de andere kant: hij was nooit afkerig van enige publiciteit rond zijn omvangrijke persoon. Toen zijn zoon met mij overlegde over de begrafenis, waren we het snel met elkaar eens dat Frederik een grote bijeenkomst wilde, met alle toeters en bellen.

Toch weet ik niet zeker of hij gelukkig zou zijn geweest met wat ik hier ga schrijven. Bij hem moest het allemaal positief zijn, opbouwend - hij was een echte bestuurder, burgemeester van een flinke stad. Misschien als uiting van postuum misnoegen dook hij onlangs ineens op in mijn droom, struikelend en vloekend in wat een verlaten werkplaats leek - het was er stikdonker en de vloer was bezaaid met oud roest. Ik lag in een hoek achter een gordijntje, muisstil te luisteren naar zijn boze stem die riep en riep. ‘Aap, Aap!’ Hij was de enige die mij zo noemde. Dichter en dichter naderde hij, een verschrikkelijke bedreiging, totdat ik gerinkel hoorde en dan het geluid van een zware val. Het werd en bleef stil, goddank. Zo is hij ook neergesmakt op de mat tussen z'n slaapkamer en de badkamer.

De gebeurtenissen in die donkere werkplaats vormen wel een gave weerspiegeling van onze relatie in mijn vroege jeugd. Drie jaar ouder dan ik, groot en sterk, was hij voor mij in die jaren een constante bedreiging. Hij hield mij vast aan mijn haren, zo hard dat hele plukken loslieten. Hij zat mij achterna met enge dingen, larven of een lange kronkelende worm.

Ik moet een jaar of twaalf zijn geweest toen daaraan vrij plotseling een einde kwam. Frederik en ik waren onderweg op een van die eindeloze fietstochten die ik met hem moest maken. Dit keer ging het naar onze grootouders bij Haarlem, vanuit Rotterdam dus zo'n vijftig kilometer. Het was een natte zondagmiddag in het najaar, kort voor de oorlog, in de polder onder Zoeterwoude. Verschrikkelijker zondagmiddagen vind je in de hele wereld niet. Het land was half verdronken in mist en mest, het stonk naar rottend stro, naar stremsel, naar varkenspoep. Toen de mist wat optrok, ging het meteen regenen, zo hard dat het water mijn schoenen in siepelde. Dit was het, ik kon niet meer. Ik riep naar Frederik dat ik niet meer kon en terugging. ‘Ha ha, geen sprake van. Je gaat mee!’ riep hij. Dreigend stapte hij naar mij toe. Ik hield mijn fiets als een schild voor m'n buik. Bij Frederik was een moment van aarzeling, het was niet eerder voorgekomen dat ik zo voet bij stuk hield. Toen ging het erop los, schoppen natuurlijk, en de gebruikelijke aanval op mijn haren. Ik bleef weigeren, als een muilezel bleef ik staan. Toen pakte hij zonder een woord mijn fiets, liep ermee naar de brede vaart en smeet hem in het water, zo ver mogelijk van de kant. Daarna stapte hij op en vertrok in de mist, richting Haarlem. Na lang zoeken vond ik een afgebroken tak waarmee ik de fiets uit de vaart kon vissen. Druipend verdween ik ook in de mist, richting Rotterdam. Het was mijn ‘finest hour’ in de relatie met Frederik - nooit heeft hij meer geprobeerd mij zo grof te koeioneren.

Erg vaak denk ik niet aan hem, maar soms voel ik hem even als een naamloze, vormeloze aanwezigheid tegen mijn rechterschouder, mij afschermend tegen de gapen-

[p. 37]

de afgrond verder naar rechts. Misschien komt dit ook doordat mijn zoon, altijd tactvol, had opgemerkt: ‘Pa, nu ben jij dus aan de beurt.’

Een ander, vervelender verschijnsel is dat ik de laatste tijd steeds meer op hem ga lijken, inclusief omvang en zware stap. Ik had tegen hem opgekeken voor z'n rusteloze ondernemingsdrift en het vermogen mensen naar z'n hand te zetten, maar voelde afkeer voor zijn bolle buik en onhandige motoriek. Burgemeester Dickerdack, noemden we hem. Zelfs de gewoonte om z'n rechteroog dicht te knijpen als hij in de verte keek, heb ik nu van hem overgenomen; ik weet niet waarom want er is niks mis met mijn brillenglazen. Frederik had er wél een goede reden voor: z'n linkeroog was zwaar beschadigd door een stuk glas dat erin was gekomen toen onze vader met z'n Renault achterop een bus was gebotst. De Renault stamde uit 1926 en de remmen hadden geweigerd. Het was een auto met een onzinnig veelhoekige neus die helemaal verkreukelde. Wij gingen een grote gele vaas aan mijn grootmoeder brengen die in Alkmaar in het ziekenhuis lag. Ik zie voor mij hoe de vaas in kleine stukjes uit elkaar brak en hoe mijn vader en Frederik zich uit de auto en naar het hospitaal haast-

[p. 38]

ten, een klein bloedspoor achterlatend. Ik bleef alleen achter, naast het stuur, in een grote stilte.

Mijn broer heeft het mijn vader nooit vergeven. Hun relatie is altijd zo beroerd gebleven dat hij na mijn vaders dood weigerde z'n geschilderd portret aan te nemen. ‘Zet het maar bij het oud vuil,’ zei hij. Toch kon mijn vader het ongeluk niet helpen; kort tevoren had de Renault nog een onderhoudsbeurt gehad bij de Gebroeders Beentjes in Beverwijk.

Het vertroebelde linkeroog verleende Frederik uiteindelijk een wat mysterieuze blik, het rechteroog keek juist koel en kritisch op de wereld neer. Misschien daardoor scheen hij nogal wat aantrekkingskracht op meisjes te hebben - meer dan ik althans. Mysterieus waren ook zijn omzwervingen tijdens onze schooltijd. Ik zag hem heel weinig, alleen laat in de avond of 's nachts hoorde ik hem thuiskomen. Je kon hem zelfs geen huisgenoot meer noemen nadat hij de deur was uitgelopen na een van de vele botsingen met mijn vader, ook een moeilijke, opvliegende man. Mijn vader overhoorde hem Latijnse vervoegingen en woorden, en als het niet goed ging, zeilden al gauw woordenboeken en andere voorwerpen door de kamer.

Bij hun laatste grote botsing sprong mijn vader zelfs met een broodmes achter hem aan. Met zijn gevoel voor theater, dat hem later van pas moet zijn gekomen in zijn raadsvergaderingen en lobbygesprekken, stormde Frederik dwars door een glazen tussendeur en daarna de trap af, molenwiekend met z'n armen, zodoende de loper en muren royaal met z'n bloed besproeiend. Hijgend en spierwit bleef mijn vader achter. Waar Frederik toen gebleven is, weet ik niet, net zo min als waar hij in de maanden en jaren daarna zijn eten haalde. Er werd thuis met geen woord over gesproken. Slechts nu en dan, wanneer hij gebeld had, maakte mijn moeder een paar pannetjes klaar die ze op de trap naar boven zette.

Mijn afstand tot Frederik was des te groter doordat wij naar andere scholen gingen, hij naar het Rotterdams Lyceum, dat heel wat meer glamour had dan mijn gemeenteschool. Blijkbaar had hij mijn vader toch behoorlijk gechanteerd. Zelfs zijn fiets, een Fongers met Sturmy Archer versnellingen, was veel mooier dan mijn ‘Benzo’, het huisproduct van een fietsenmakertje in de buurt.

Ik heb wel eens horen zeggen dat potentaten hun succes min of meer te danken hebben aan diep verborgen psychopatengenen. Zeker is dat tijdens de oorlog Frederiks gedrag nog raadselachtiger werd. Wekenlang verscheen hij helemaal niet meer. Ik vermoedde dat hij iets in het verzet deed, al was het maar om z'n rusteloze energie kwijt te raken. Later begreep ik dat hij een groot aandeel had in de distributie van bonkaarten en persoonsbewijzen voor onderduikers. In elk geval was hij voor de Sicherheitspolizei belangrijk genoeg om te zoeken. Op een grauwe winterochtend werd ik in alle vroegte opgeschrikt door dreunende mokerslagen op de voordeur beneden en het gillen van mijn moeder. Een ogenblik later hoorde ik boven mij, op de smalle trap die naar ons dak leidde, mijn broer stampend naar boven hollen (ik wist niet eens dat hij thuis was). Toen verschenen in mijn kamertje twee zware gestalten in olijfgroen en pothelmen, met op hun borst aan een kettinkje het halvemaanvormige schildje van de Feldgendarmerie. Op niet eens erg onbeleefde toon werd gevraagd of ik wist waar mijn broer was. Ik hield mij half slapende en antwoordde dat ik het niet wist. Zonder een woord draaiden zij zich om en verdwenen naar beneden. Ik geloof dat zij er niet zoveel zin in hadden - te vroeg opgestaan misschien - ze zijn niet eens naar het dak gegaan.

Pas een halfjaar later zagen we Frederik terug. Dat was tijdens de intocht van de Canadezen. Uit een lange colonne van jeeps en halftrucks maakte zich ineens een hemelsblauwe Ford V8 los, met op de portieren de grote witte ster van de invasietroepen. De prachtige auto draaide weg van de colonne en stopte voor onze deur; de bestuurder was mijn broer Frederik, gebruind en in een keurig grijs pak. Hij stak fleurig

[p. 39]

af naast ons halfverhongerde armoezaaiers. Het bleek dat hij was uitgeweken naar Breda, daar werd bevrijd en al gauw bij het Militair Gezag was gekomen. Typisch - Frederik zou altijd wel een of ander Gezag zoeken. Het MG had hem al snel bevorderd tot vertegenwoordiger van de nica, de ‘Netherlands Indies Civil Administration’, die ambtenaren moest rekruteren voor uitzending naar het nog te bevrijden Nederlands-Indië. Later werden die ambtenaren door de Indonesische rebellen ‘nica-honden’ genoemd en ook wel vermoord.

Zelf naar de Oost gaan was niets voor mijn broer, die niet aan de tropen moest dénken, maar mensen rekruteren en wegsturen, dat was prima. Zo vorderde hij een door de Duitsers achtergelaten kantooretage aan de Rotterdamse Coolsingel, op eerste stand dus. Frederik interviewde de sollicitanten, geassisteerd door een niet meer zo jonge maar toch ook niet al te oude, goudblonde assistente. Op mooie dagen verdwenen zij in lunchtijd met de Ford V8, ik geloof naar Scheveningen.

Zijn eerste burgemeesterspost was in een nogal fundamentalistische protestantse gemeente. Hoewel hij, meen ik zeker te weten, daarvoor nauwelijks een gebedshuis van binnen had gezien, werd hij nu een trouwe kerkganger. Na een paar jaar kreeg hij een grotere gemeente en toen een nog grotere, een echte stad. Zijn vrouw overleed plotseling en hij bleef met drie kinderen achter. Meer dan ooit zocht hij daarna zijn toevlucht in commissies, adviesraden, commissariaten en andere gelegenheden voor langdurige en gewichtige praat. Zijn favoriete club was de Nationa-

[p. 40]

le Brandweerraad. Op feesten bij hem thuis waren vaak een paar brandweerauto's en werden gasten op lange magirusladders omhooggeschoven, tot in de kruinen van de bomen.

Maar hoe hard hij ook vergaderde, hij kon de ouderdom niet verslaan. Geleidelijk werd het stiller en was hij zelfs wel eens in z'n tuin te vinden, met z'n vette labrador, twee pauwen en een pils. Hij was nog wel voorzitter van de plaatselijke zwemvereniging geworden, hoewel ik hem nog nooit had zien zwemmen en me zelfs afvroeg of hij het wel kon. Maar blijkbaar vond hij het gezellig in weekeinden in dat bad te zitten, temidden van de chloordampen en het gegil van jonge zwemmers. Inmiddels was hij ereburger van de stad geworden en drager van de gouden eremedaille. Dat is niet voor iedere burgemeester weggelegd.

In de aula van de begraafplaats was het bomvol, er stonden nog mensen buiten. Er waren veel en mooie toespraken. Zijn beste vrienden, Bolsma de beschuitfabrikant en Bulk van de zware ‘speciaaltransporten’, hadden tranen in de ogen. Ik voelde mij een koele kikker, een vreemde bezoeker. Ik hield mijn toespraakje zo luchtig mogelijk; waar ik de meer autoritaire trekken van mijn broer aanroerde, zoals die fiets in de vaart bij Zoeterwoude, werd beleefd gegniffeld.

Die ochtend had ik Frederik nog even opgezocht, voordat de kist werd gesloten. Doordat de kist wat hellend was opgesteld, zag ik bij binnenkomst een angstaanjagende, grote witte ballon oprijzen uit het hoofdeinde van de kist. Ik schrok enorm maar bij het nader komen vielen de dingen in proportie. Ik had niet beseft dat hij zo'n groot en rond voorhoofd had. Overigens bewees mijn schrik weer hoe altijd een zweem van vrees over mijn kant van onze relatie had gezweefd. Ik keek op z'n grote gezicht en probeerde het geheim van de dood daarvan af te lezen. Zijn lippen waren geplooid in de wat laatdunkende uitdrukking die hij kon tonen wanneer de ogen niet op hem waren gericht.

Ik slenterde naar een vers gedolven graf, dat het zijne moest zijn. Het was een prachtige begraafplaats, licht golvend, met mooie boompartijen en uitzicht op een meer. Tot mijn grote verrassing stuitte ik op een rij van zes kruizen, hoog en van graniet, op een heuveltje vlak bij het graf van mijn broer. Ze waren getooid met het embleem van de Royal Air Force met daaronder de namen en functies van de vliegers die boven Nederland hun laatste vlucht hadden gemaakt. Het was de voltallige bemanning van een in maart 1944 neergekomen bommenwerper, van captain tot staartschutter. De naburigheid van Frederik en de raf-vliegers is tamelijk bizar, gezien zijn panische angst voor geweld uit de lucht. Zodra het om bommen ging sloegen bij hem de stoppen door. In het begin van de oorlog werden wij in Rotterdam geregeld bezocht door een of twee lichte Engelse bommenwerpers die op grote hoogte wat rondzoemden om dan uiteindelijk een bom in een weiland of een volkstuintje te laten vallen. Die futiele acties waren tekenend voor het amateurisme waarmee de Engelsen hun oorlogen altijd schijnen te beginnen. Ik sliep ongestoord door die dingen heen, maar niet zo Frederik. Bij het eerste gerucht hoorde ik hem al naar beneden sluipen, en kwam het dichterbij, dan hoorde ik de kelderdeur.

En nu ligt hij dan naast zijn oude kwelgeesten van de raf. Ik zou ze zo graag op een stille nacht, in maanlicht, even naar boven zien komen, mijn broer gewichtig gebarend en zwaar, de raf-jongens wat slungelig, twee van hen trappend tegen een oude bal.