Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 25]

Twee levens
door Sam Koek

Mijn ouders verdienen het dat ik over ze schrijf, maar tegelijkertijd voel ik aarzeling en schroom. Aarzeling, omdat ik denk dat je als kind geen scherp beeld van je eigen ouders kunt hebben. Schroom, omdat hun leven mij niet toebehoort en ik niet het recht heb om te schrijven over hun bestaan waarvan ik als hun kind deelgenoot ben geworden. Het gaat volgens mij niet aan om je het hele hebben en houden van je ouders zomaar toe te eigenen, de hele mikmak van hun leven en hun tijdsbeeld, en daar een mooi verhaal van te maken. Ik wil voorzichtig te werk gaan, en hun persoonlijkheden respecteren. Zij hebben mij nooit bedrogen, en op mijn beurt mag ik hen ook niet zo maar aan derden uitleveren.

Mijn ouders waren beide erg gesteld op eerlijkheid, zij het ieder op een eigen manier. Voor mijn vader ging de waarheid boven alles, ook als het onnozele kleinigheden betrof (en die waarheid had hij vaak in pacht). Mijn moeder had ook een scherp oog voor wat waar is, en wat niet, maar zij gaf meer om discretie: zij begreep dat de waarheid niet altijd luid en duidelijk behoeft te worden verkondigd. Ik zal mij daaraan houden; er blijft genoeg over om hun levens te schetsen in het tijdsbeeld van hun generatie.

Mijn moeder werd in 1886 in Zwolle geboren in een gezin uit de gegoede burgerij; haar vader was directeur, of firmant, van een likeurstokerij en wijnhandel. In die tijd betekende het nog iets als iemand uit Zwolle kwam, of uit Groningen of uit Arnhem of uit Den Bosch. Doorgaans had je hele familie dan generaties lang in die stad gewoond, en alle kennissen en vrienden woonden er ook. Op zondag ging je theedrinken bij je tante en als er kermis was, bezocht je die met je neven en nichten. Zeker beperkte dat de gezichtskring, maar het leverde ook een hechte en veilige omgeving op om in op te groeien, zoals men zich die nu niet meer kan voorstellen. Ik denk overigens dat het ook nu nog bijdraagt aan een gelukkig leven als je tot je eindexamen in de provincie woont (ver weg, dus niet in het Gooi), en daarna in de grote stad. Mijn moeder volgde dit patroon en het verschafte haar een gelukkige jeugd. Haar vader zei: ‘Een gelukkige jeugd is het beste geschenk dat ik je kan geven, want die kan je nooit meer worden ontnomen.’ Mijn moeder haalde dat gezegde later instemmend aan als ze mij weer eens schandelijk had verwend.

Zij was een ernstig kind met een goed verstand. Welbewust werd zij opgevoed om een ‘mevrouw’ te worden, op een kostschool te Hilversum, met een halfjaar in Brussel voor het Frans. Zij had een groot verlangen naar een betere opleiding, zij zou wel willen studeren, maar dat was haar aardige vader toch te machtig: hij verbood het niet, maar hij bedacht zoveel bezwaren, waarschuwingen, voorwaarden, dat mijn moeder er ten slotte maar van afzag.

Toch was zij op haar twintigste in Amsterdam bij Oom Anton in huis om er, zij het als toehoorster, de colleges geschiedenis van H. Brugmans te volgen. Zij ontmoette een student in de medicijnen, knap, charmant, en briljant. Hij zou later huisarts worden en zij zijn echtgenote. De doktersvrouw had destijds doorgaans de zorg voor de apotheek, en mijn moeder leerde alvast etiketten op medicijnflesjes te plakken en de kleurige papiertjes te vouwen voor de hoedjes die om de kurk passen. Maar haar verloofde kreeg kanker en stierf binnen het jaar, en zij keerde terug naar Zwol-

[p. 26]

le en trok weer in bij haar vader (die intussen weduwnaar was geworden) en ging voor hem het huishouden doen.

Ze was vijfentwintig jaar oud, en ze dacht: mijn leven is voorbij. Acht jaar lang woonde zij zo als ‘ongehuwde jongedochter’ bij haar vader in de kleine stad. Toen kwam mijn vader op bezoek en vroeg haar twee dagen later ten huwelijk.

Mijn vader had een heel ander karakter en een heel andere geschiedenis. Hij werd in 1879 geboren als jongste zoon van een predikant, die het enkele jaren later tot hoogleraar in Amsterdam bracht. Hij was assertief (een term die toen natuurlijk nog onbekend was), in het geheel niet zwijgzaam of terughoudend, vol anekdotes, en altijd bereid tot debat, waarin hij vrij heftig tekeer kon gaan. Toen hij zestien jaar oud was en zijn eigen vader, weduwnaar geworden, hertrouwde, werd hij wegens onhandelbaarheid voor de laatste jaren van het gymnasium uit huis gedaan bij een bovenmeester in Haarlem.

Hij studeerde biologie in Amsterdam, een rumoerig maar briljant student, en werd assistent van de botanicus Hugo de Vries. In die tijd, zo omstreeks 1900, schreef de universiteit nog wetenschappelijke prijsvragen uit, en mijn vader won de gouden medaille met een verhandeling die later onderdeel van zijn dissertatie werd. Hij was als student heel ondernemend, zeker voor die tijd: hij reisde met een vissersboot mee naar IJsland, om er 's zomers bij de hooioogst mee te helpen, en hij verbleef enkele maanden in het klooster van Maredsous (vast ook om zijn vader te plagen, want die was natuurlijk helemaal niet gesteld op het roomse geloof).

Eenmaal afgestudeerd vertrok mijn vader naar de Plantentuin in Buitenzorg, naar de wereld van de grote tropische cultures, de proeftuinen en de plantages. Hij trok ook graag het oerwoud in, en ruilde met zijn collega in Suriname van standplaats voor een expeditie in de tropische regenwouden van Zuid-Amerika, op zoek naar nieuwe variëteiten van Hevea Brasiliensis (de rubberboom). En later, toen hij al tegen de vijftig liep, trok hij nog eens dwars door Afrika van Kongo naar Ethiopië met hetzelfde doel. Ik denk dat hij zich in die groene wereld van de tropen meer op zijn gemak voelde dan in Europa. Van Nederland hield hij al helemaal niet.

Toen hij mijn moeder ontmoette was hij eenenveertig jaar oud en vrijgezel. Wat er in al die koloniale jaren in de tropen in zijn persoonlijk leven is omgegaan weet ik niet. Er is wel een foto uit Suriname die hem met een collega toont op de voorgalerij van hun gezamenlijke woning. De twee heren zitten in stijve witte pakken op schommelstoelen, en om hen heen staan drie prachtige negerinnen, piekfijn uitgedost in kleurige kleding met grote gevouwen kappen op het hoofd. Op de achterkant van de foto staan hun namen en de functies die zij vervulden: een was er voor ‘het koken’, een voor ‘het huis’ en een voor ‘de tuin’ - maar daar zal het wel niet bij gebleven zijn.

Hoe dit ook zij, toen mijn vader veertig jaar was, kwam hij met ‘Indisch verlof’ naar Holland met de vaste bedoeling een vrouw te zoeken. Al zijn vrienden en kennissen en zijn oom Jacob kwamen natuurlijk met geschikte kandidaten. Het werd allemaal niets, en in zijn dagboek schreef hij op oudejaarsdag 1920 dat hij er schoon genoeg van had, en dat hij zo gauw zijn verlof om was als vrijgezel naar Indië zou teruggaan. Maar enkele dagen later ging hij eten bij mijn latere grootvader, een oude kennis uit de tijd dat zijn vader predikant in Zwolle was, hij ontmoette daar mijn moeder, en hij was onmiddellijk reddeloos verliefd. Die avond ging hij terug naar den Haag (de vaste standplaats van Indische verlofgangers) en hij schreef in zijn dagboek: ‘Ik had een krant gekocht om in de trein te lezen, maar ik kwam er niet toe omdat ik alleen maar aan haar kon denken.’ Zonder aarzeling trok hij daaruit de enig juiste consequentie, en twee dagen later reisde hij terug naar Zwolle en vroeg haar ten huwelijk, waarbij hij zich bereid verklaarde alle voorwaarden te accepteren die ze

[p. 27]

aan een huwelijk zou stellen. Ik ben het geheel met deze handelwijze eens. Als je eenmaal van iemand houdt, is iedere verdere afweging onzinnig.

Mijn moeder heeft, meen ik, nog om veertien dagen bedenktijd gevraagd, maar ze was overrompeld en verkocht. En alles moest heel snel gebeuren, het huwelijk, de uitzet, het inpakken in kisten en hutkoffers, want mijn vaders verlof was bijna om en zij moesten binnen enkele maanden naar Buitenzorg op Java afreizen.

Het werd een gelukkig en hecht huwelijk. Het heeft grote voordelen pas op latere leeftijd, als volwassene, te trouwen; mijn ouders namen elkaar serieus en behandelden elkaar eerlijk en met respect. Het waren beide sterke mensen, met intelligentie en met gezond verstand, en met een kritische blik, ook jegens elkaar. Als kind kon ik ze altijd vertrouwen, zoals ze ook elkaar volledig konden vertrouwen. Ze waren het niet altijd eens, maar ze hadden nooit ruzie.

Eens, in de jaren dertig, kreeg mijn vader onenigheid over geld met een zakenman waarmee hij een bedrijfje had willen opzetten. Deze zakenman verlangde drieduizend gulden van hem, in die tijd een groot bedrag. Mijn vader kon dat wel betalen, maar hij meende dat hij het geld niet schuldig was. Over deze kwestie en de gemeenheid van zijn schurkachtige compagnon wond hij zich bovenmatig op. Hij dacht aan niets anders meer terwijl hij allerlei processen beraamde waarin hij de an-

[p. 28]

der mores zou leren. Ik twijfel er niet aan dat hij in zijn gelijk stond, maar het nam hem veel te veel in beslag. De verjaardag van mijn moeder was aanstaande, maar zijn hoofd stond er niet naar een cadeau voor haar uit te zoeken (toch al niet zijn sterkste punt). ‘Zeg maar wat je hebben wilt,’ zei hij, ‘en je krijgt het.’ Mijn moeder vroeg eerst of hij dat echt meende, en daarna zei ze: ‘Mijn grootste cadeau is dat je die drieduizend gulden betaalt en er nooit meer over spreekt.’ Mijn vader hield zijn woord. Hij betaalde, en hij heeft nooit meer een woord over de kwestie gesproken. Ik vind vooral dit laatste een prestatie van formaat, en een krachtig bewijs van zijn liefde.

Hun huwelijk duurde dertig jaar - tot mijn vader overleed -, maar het waren geen gewone jaren. Eerst vier jaar in de tropen, tot vast stond dat mijn moeder het klimaat echt niet kon verdragen. Die jaren in Buitenzorg vroegen voor beiden een grote aanpassing, mijn vader was opeens geen vrijgezel meer, en mijn moeder kwam van een herenhuis in Zwolle in een witte villa met zes bedienden terecht. Ik weet van die tijd eigenlijk alleen dat hun eerste kind enige dagen na de geboorte overleed. Enkele jaren later werd mijn oudere zuster geboren; dat was een ‘moeilijk kind’, maar wat dat in dit geval betekende weet ik niet.

Mijn moeder kreeg spruw, een tropische ziekte, en zij moesten naar Europa terugkeren. Mijn vader nam ontslag om verder zijn brood te verdienen als een soort consultant, hoewel die term toen nog niet bekend was. Hij wist langdurige opdrachten te verkrijgen van Engelse en Franse cultuurmaatschappijen met grote plantages in de tropen. Na enige tijd werd ik geboren. De dertiger jaren van de vorige eeuw braken aan en brachten een economische crisis, maar mijn ouders waren vrij welgesteld.

Ik denk dat ze toen heel gelukkige jaren hebben beleefd.

Mijn moeder leefde als ‘mevrouw’ in Wassenaar, met een dienstbode, en met vage gezondheidsklachten, ten dele een gevolg van de spruw. Mijn vader was vaak weg, geheel en al onbereikbaar op zijn verre reizen. Hij moest nu eenmaal geregeld op inspectie naar Indochina en Malakka, het huidige Vietnam en Maleisië. Die reizen werden per boot gemaakt, en hij was zeker een derde van de tijd weg van huis. Tijdens zijn afwezigheid schreef hij mijn moeder elke dag, al was het maar een briefkaart waarin hij vertelde dat hij op het station op de trein zat te wachten, en dat het erg warm was.

Op de ochtend van 10 mei 1940 vloog mijn vader tijdens een zakenreis van Parijs naar Londen. Toen hij daar aankwam las hij op de aanplakbiljetten van de kranten dat de Duitsers Nederland waren binnengevallen. Hij kon niet meer terug. De oorlogsjaren hebben mijn ouders dus volledig gescheiden beleefd, beide niet zonder avonturen. Mijn moeder kreeg onmiddellijk te maken met een bominslag, die het huis beschadigde, en in de jaren daarna werd zij, door een speling van het lot, vier keer uit haar huis gezet, telkens op kortere termijn. Bovendien had zij twee opgroeiende kinderen om voor te zorgen. Zodra het in mei 1940 duidelijk werd dat ze er alleen voor stond, verdwenen haar kwalen, kocht ze een fiets en werd ze een flinke moeder die vastbesloten was zich er doorheen te slaan. En zo is het ook gegaan.

Achteraf bedenk ik dat dit vijf erg moeilijke jaren voor haar moeten zijn geweest. Vanaf het begin brachten de oorlogsomstandigheden haar in hoog tempo de ene onverwachte moeilijkheid na de andere. Ze heeft ze alle weten te overwinnen, en wij als haar kinderen hebben heel weinig gemerkt van de problemen waar ze voor werd gesteld. Misschien vond ze er in haar hart ook wel bevrediging in dat ze nu eindelijk volledig gebruik kon maken van haar grote gaven, haar goede verstand, haar scherpe inzicht en haar mensenkennis. Pas toen wij bevrijd waren en haar werk voltooid was stortte ze in, maar niet langer dan een of twee dagen.

[p. 29]

Mijn vader was in Londen gestrand met alleen een klein koffertje bij zich en hij moest maar zien waar hij terecht kwam. Hij reisde al spoedig door naar Indië dat korte tijd later door de Japanners werd bezet. Daar verbleef hij bijna drie jaar in een Japans interneringskamp, met als bijzonderheid dat hij op grond van zijn leeftijd - hij was in de zestig - in een vrouwenkamp werd ondergebracht. Zo erg veel vertelde hij daar later niet over, en klagen deed hij al helemaal niet.

In 1946 werden mijn ouders herenigd. Mijn vader was toen 66 (maar door zijn Indische jaren en het verblijf in het kamp eigenlijk ouder), mijn moeder was 59. Nu denk ik dat ze enige moeite hebben gehad om weer aan elkaar te wennen; toen vond ik, als blaag van 18, voornamelijk dat ze beiden heel erg oud waren, eigenlijk te oud voor sterke emoties. Maar ik ging spoedig uit huis en had het te druk met mijn eigen leven om erg op ze te letten.

Mijn oudere zuster, het ‘moeilijke kind’, had in de oorlog met haar gezondheid gekwakkeld en kon in 1946 naar Zwitserland om er in de heilzame ‘hoge lucht’ aan te sterken. Na enkele maanden kregen mijn ouders het bericht dat ze een psychotische aanval had gekregen en in een psychiatrische inrichting was opgenomen. Dit was het begin van een lange lijdensweg, want de medicatie waarmee deze episodes kunnen worden bestreden of voorkomen is pas veel later uitgevonden. Toen het telegram kwam is mijn moeder direct naar Zwitserland vertrokken, en mijn vader is pas weken later gevolgd; de reis was destijds nog vol moeilijkheden van paspoortenkwesties en geld.

Maar zoals na elk drama hernam het dagelijkse leven ook toen zijn gewone loop. Mijn zuster werd naar Nederland gebracht en was na een tijdje voldoende hersteld om naar huis te komen. Mijn ouders vatten geleidelijk aan de oude draad weer op, mijn vader werd bijzonder hoogleraar in de ‘Grote Cultures’ (destijds de gangbare benaming voor rubber, koffie, thee en suiker). Zijn vitaliteit was evenwel verdwenen en zes jaar na zijn thuiskomst is hij aan een hartstilstand overleden. Hij ging op zondagavond nog even naar zijn werkkamer, mijn moeder hoorde een bons, en toen ze ging kijken lag hij dood op de grond.

Zij heeft hem nog achttien jaar overleefd. Die jaren waren voor een groot deel vervuld van zorgen om mijn zuster, die zij manmoedig heeft gedragen. De aandacht voor anderen (zoals voor mij en later voor mijn gezin) heeft er niet onder geleden. Mijn moeder was een verstandige vrouw met een lief karakter, en de raarste mensen namen haar in vertrouwen en kwamen haar om raad vragen. Het leven van een oude weduwe in haar eentje is niet gemakkelijk. ‘Weet je,’ zei ze eens tegen mij, ‘ik denk altijd zo slecht van de mensen - en het blijkt altijd waar te zijn.’

Kun je de balans van deze twee levens opmaken? Voor mijn vader: zelfontplooiing, een interessant bestaan, niet zonder successen, en een gelukkig huwelijk, zij het wel erg laat gevonden. Ik weet niets van wat hij daarvóór heeft meegemaakt. Zijn laatste jaren vond hij, denk ik, niet zo aangenaam. Voor mijn moeder: verlies van haar eerste geliefde, hetzelfde gelukkige huwelijk (ook laat aangegaan), het verlies van haar eerste kind, groot en langdurig verdriet om haar tweede kind, en in de laatste jaren de voldoening van kleinkinderen.

Mijn ouders hebben beiden een bewogen leven gehad, vol grote en onverwachte wendingen, maar hoe uitzonderlijk dat is durf ik niet te zeggen. Wie zal het zeggen of andere keurige bejaarde echtparen, die vredig in hun huiskamer van een kop koffie en een gebakje genieten, niet ook een verleden achter zich hebben met stormachtige affaires en dramatische episodes, met overspel, met moord of met zelfmoord in de nabije omgeving. Leeft men lang genoeg, dan worden alle wonden door de tijd geheeld.