Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 3]

Nut en nadeel van de liefdespoëzie
door Ingmar Heytze

Mensen hebben de menselijke, al te menselijke behoefte om te schrijven. Ze willen hun verhalen, hun afspraken, hun geschiedenis, hun ervaringen, hun ideeën, hun plannen, hun gedachten en hun emoties kenbaar maken en bewaren door ze op te schrijven. Daarom schrijven we wetten, dagboeken, brieven, kranten, romans, essays, sagen, testamenten, toneelstukken, geloofsbrieven, weblogs, beleidsnota's, sprookjes, emails en boodschappenlijstjes.

Maar waarom schrijven we gedichten? Van bijna alle schrijfgenres is zonder moeite aan te geven wat ongeveer het nut ervan is, behalve van poëzie. Dat is niet altijd zo geweest. Ooit was poëzie een amalgaam van geschiedschrijving, propaganda, public relations en amusement. Maar moderne poëzie heeft geen functie. Die is zo autonoom dat ze zelfs geen vraag naar het nut verdraagt, en dat is maar goed ook. ‘Poëzie moet niks,’ schrijft Gerrit Komrij terecht in Poëzie is geluk. En de dichter, muzikant en romancier Arjan Witte antwoordde op de vraag waarom hij dichtte al even terecht: ‘Omdat ik liever niets beters te doen heb.’

Alleen met liefdespoëzie is iets anders aan de hand. Een liefdesgedicht heeft wel degelijk een functie. Hoe men het ook wendt of keert - en hoe stellig menig dichter het ook zal ontkennen - liefdespoëzie gaat het veroveren van een geliefde (en als dat is gelukt, over het veroverd blijven van die geliefde). Dit is poëzie met nut: het is een smeermiddel voor relaties.

De moderne liefdesdichter staat of hij het wil of niet in een spagaat tussen literaire en persoonlijke doelen. In de tijd van de Tachtigers gingen persoonlijke en literaire effectiviteit nog hand in hand, maar anno 2004 zijn het ongelijke leggers. Het gedicht waarmee de dichter zijn liefdesprooi (m/v) aan de haak slaat, is vaak noodgedwongen zo persoonlijk dat andere lezers worden buitengesloten - nog afgezien van de omstandigheid dat het tegenwoordig geen literair pluspunt meer is wanneer je in dichtvorm je gevoel verwoordt. En anderzijds wordt een gedicht dat het persoonlijke overstijgt vermoedelijk weer niet in dank afgenomen wanneer je het met omfloerste stem aan het object van je begeerte voordraagt, nachtblind door het kaarslicht en met bloedend verhemelte van de roos in je mond.

Dit is in een notendop het probleem van liefdespoëzie. Je vriendinnetje wil je vriendinnetje zijn, niet je muze - en een eventuele muze wil meestal niet je vriendinnetje zijn, omdat ze ook wel weet dat het snel is afgelopen met de poëzie als ongenaakbaarheid is veranderd in aanraakbaarheid. De muze dien je, met je vriendin lééf je, ook als dichter. Je wilt geen engel die haar gewaad in de kookwas doet en haar vleugels staat te strijken.

Dit alles neemt niet weg dat liefdespoëzie zo ongeveer het enige genre is dat bijna iedereen wel eens heeft beoefend. Elke jongeling die begint met dichten, schrijft liefdesgedichten waarin romantische gevoelens met emmers tegelijk worden uitgestort. Dit is de puberpoëzie waarin voornamelijk wordt gesmacht naar iemand die onbereikbaar is. Deze gedichten hebben één grimmig doel: een wanhopige poging om de onbereikbare toch te bereiken. Dat lukt natuurlijk zelden, omdat een liefdesgedicht een onvoorstelbaar laffe manier is om aandacht te vragen. Als je iemand leuk vindt, stap je er op af; als je verlegen bent, schrijf je een email; en alleen als je helemaal niets durft, schuil je achter een gedicht.

Soms - heel soms - is puberpoëzie een opstap naar dichterschap, maar dat betekent niet dat je kansen op liefde opeens gestegen zijn (dat komt veel later pas, als je publiceert en optreedt en in de krant en op de televisie mag poseren). De chemie tussen twee mensen heeft weinig te maken met het vermogen van één van die twee mensen om te dichten, hooguit met het vermogen van de

[p. 4]

ander om dat te tolereren. Maar dat weet je allemaal nog niet als je vijftien bent.

In bijna alle gevallen loopt het liefdesoffensief per gedicht gênant af. Ofwel je schrijft iets prachtigs en je object van begeerte ziet dat niet eens (de dichter knapt verbitterd af op de liefde én de dichtkunst). Ofwel je maakt iets waardeloos en het wordt nog niks ook - dan heb je jezelf tevergeefs belachelijk gemaakt.

Als de liefde wel opbloeit en beklijft, in welk volgend leven dan ook, kan de dichter het verlangen krijgen om dat wonder vast te leggen in zijn werk. Dit betreft dan volwassen liefdespoëzie, en die is niet alleen voor de liefste bedoeld, maar ook voor andere lezers. Toch ligt hier dezelfde onontkoombare vraag op de loer als bij puberpoëzie: who cares? Volwassen liefdesgedichten werken alleen bij mensen die geen idee hebben wie je bent - voor mensen die je wél kennen, wordt het snel een peepshow die ze liever bespaard was gebleven.

Gert de Graaff verfilmde ooit het gedicht ‘Gulliver onder de reuzen’ van Rutger Kopland als volgt: hij maakte één lang shot met een camera die aan de onderkant van een langzaam opstijgende luchtballon was gemonteerd. Er is iets bijzonders met het shot aan de hand: hoe hoog de ballon ook komt, je ziet geen mens beneden, alleen leeg polderland dat wordt doorsneden door kaarsrechte wegen. De filmer heeft ervoor gezorgd dat er zo'n twintig minuten lang geen mens te zien is. Waarom? Zodra er ook maar één boer in zijn weiland zou staan, of één auto als een dinky toy door het lege landschap zou rijden, gaat het gedicht onherroepelijk over die boer of over de inzittenden van die auto. Door de afwezigheid van mensen krijgt de film een magische, diep ontroerende werking, zonder dat het voorgelezen gedicht en het beeld elkaar in de weg zitten.

De vraag voor de schrijver van liefdespoëzie is dus: hoe schrijf je een gedicht over raken en geraakt worden, zonder dat iemand zo hinderlijk in beeld komt dat de beleving wordt bedorven? Hoe maak je het persoonlijke universeel zonder dat het zijn persoonlijkheid verliest? Is het mogelijk om het persoonlijke en het literaire te verzoenen zonder dat de lezer zich geneert of buitengesloten voelt?

Met deze kwesties heb ik geworsteld tijdens het schrijven van de bundel Schaduwboekhouding die 16 februari a.s. verschijnt. Het boek gaat over het eeuwige gesjoemel met essentiële posten als liefde, dood, verraad en andere valkuilen van het leven. Diverse gedichten en miniaturen gaan over een F. of een M., en daarbij moest ik steeds op zoek naar het beste compromis tussen poëzie, protagonist, personages en lezer. Die F. en die M. bestaan echt, en sommige dingen die ik over ze schrijf zijn behoorlijk intiem. Natuurlijk heb ik hun namen veranderd, en ik verschuil me achter diverse uitvluchten: een gedicht hoeft niet realistisch te zijn, laat staan waar gebeurd, de ‘ik’ in een gedicht is nooit gelijk aan de dichter, laat staan dat de ‘jij’ iemand anders zou moeten zijn dan een fictief karakter. Bovendien is er nog de smoes dat een literaire ‘ik’ en de ‘jij’ altijd door het leven kunnen als Romeo en Julia.

Maar toch knaagt er iets; enerzijds vind ik dat de F. en M. uit de bundel niets te maken hebben met de twee mensen die ik voor me zie als ik over ze schrijf, maar anderzijds ziet iedereen als de ‘ik’ in een gedicht slaapt met de ‘M.’ toch de dichter en zijn meisje in bed liggen. Er is een gedicht dat de bundel niet gehaald heeft omdat een van de betrokkenen het niet gepubliceerd wilde zien. Ik kan dan wel roepen dat de kunstenaar een god in zijn eigen universum is, maar ik vind dat mensen die ik ken het laatste woord hebben als de dichter in mij een stukje van hun ziel heeft gestolen. En of F. en M. nu wel of niet bestaan, de gedichten over hen bestaan in ieder geval wel.

Desalniettemin is de verhouding tussen werkelijkheid en fictie niet mijn probleem, maar dat van de lezer. Voor de armzalige die zwelgt in de moderne egomane dramliteratuur over mensen die het moeilijk hebben door ongelukken, rottige ziektes, dood en ander verderf, zal ik koket elke betrekking tussen gedicht en werkelijkheid ontkennen. De literair geschoolde snob zal ik juist behulpzaam alle plaatsen wijzen waar de tekst volstrekt autobiografisch is, en kijken of hij er inderdaad rode oortjes van krijgt. Een peepshow is immers geen peepshow zonder voyeur.

De ideale poëzielezer, voor wie ik uiteindelijk schrijf, wil ik maar één vraag stellen: vond u het mooi?