Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 3]

Een Nederlands gevaar
De radicalisering van de middelmatigheid
door Bastiaan Bommeljé

Wij Nederlanders besteden in een gemiddelde week bijna twintig uur aan de media. Dat geldt zowel vermaak als informatie. Zo'n 66 procent van die tijd wordt gekeken naar de televisie en zo'n twintig procent wordt gelezen in gedrukte media zoals kranten. Overigens neemt het lezen van kranten vrij snel af: nog maar 62 procent van de Nederlanders leest regelmatig een krant, tegen 84 procent in 1975. En bovendien zijn het vooral de hoger opgeleiden die de krant raadplegen als belangrijke informatiebron, en zelf zij doen dat minder dan vroeger. Zeker is overigens wel dat in tijden van maatschappelijke beroering zowel de kijkcijfers als de leescijfers (even) beduidend omhoog gaan.

Nieuwsvoorziening is kort gezegd een algemeen belang en dat brengt een niet geringe verantwoordelijkheid mee voor de media als instituties en voor de individuele journalist in het bijzonder. Wij als kijkers en lezers moeten erop kunnen vertrouwen dat een journalist ‘feiten’ van ‘oordelen’ kan scheiden, de ‘feiten’ die hij bericht zorgvuldig heeft gecontroleerd en zich in zijn toon en woordkeus niet laat meeslepen door de waan van de dag en de adrenalineroes van de actualiteit. De mate waarin hij daarin slaagt, bepaalt mede de kwaliteit van het medium waarvoor hij werkt.

Dit klinkt misschien wat hoogdravend, maar de bedoeling is simpel en banaal. Men dient door de media in staat gesteld te worden zich ten minste een soort beeld te kunnen vormen van de gebeurtenissen en verhoudingen in de wereld. Het helpt daarbij als televisierubrieken en kranten zelf vangnetten hebben om de kwaliteit van dat beeld te bewaken. Zoals een strenge eindredacteur of een scrupuleuze ‘fact checker’, die de journalistieke bouwmaterialen van de verslaggevers (de namen, de plaatsen en de data) tegen het licht houdt alvorens deze aan de openbaarheid worden prijsgegeven.

Wat dit laatste betreft, biedt het buitenland treffende voorbeelden van hoe zoiets kan werken. In het Duitse weekblad Der Spiegel (oplage: 1.050.000) dient elk stuk voor publicatie voorzien te worden van een paraaf door de afdeling Documentatie. Deze afdeling telt ongeveer 80 onderzoekers die de artikelen controleren op de onderbouwing en juridisch houdbaarheid van beweringen, op de vermelde feiten en op de opgevoerde bronnen. Gemiddeld is een documentalist bij dit tijdschrift twee tot vijf uur bezig met het onderzoeken van een artikel. Op de redactie van Der Spiegel is de verhouding tussen onderzoekers en verslaggevers één op vijf.

Bij het Amerikaanse tijdschrift The New Yorker lopen bijna twintig full-time ‘fact checkers’ rond. Toen Arendo Joustra, hoofdredacteur van Elsevier, in 2002 inzake de moord op Pim Fortuyn werd geïnterviewd door The New Yorker duurde het interview met de journalist anderhalf uur. Daarna volgde nog een gesprek van twee uur met de fact checkers van het blad (waarna nog een correspondentie per e-mail volgde om de laatste feiten te verifiëren).

En bij het persbureau Associated Press wordt elk bericht dat men verspreidt vergezeld van vijf telefoonnummers zodat eindredacties van de media die het verhaal gebruiken overal ter wereld de feiten zelf kunnen checken.

Nu de situatie in Nederland. Stel dat een historicus over een jaar of tien de geschiedenis wil schrijven van Nederland in de twee weken na de moord op Theo van Gogh op 2 november jongstleden. Stel dat hij bij de Nederlandse media te rade gaat voor zijn bronnenmateriaal. Dan zou hij de volgende krantenkoppen tegenkomen die hij als informatie moet gebruiken:

‘Afgeslacht’ (De Telegraaf) - ‘Er is een Amsterdammer vermoord’ (Trouw) - ‘“Doe het niet, doe het niet” riep hij nog’ (NRC Handelsblad) - ‘Genade, genade’ (Algemeen Dagblad) - ‘Hij riep: ‘Niet doen! Niet Doen!’ (Trouw) [n.b. woorden van deze strekking bleken later door een getuige

[p. 4]

te zijn geroepen hetgeen nergens is gerectificeerd] - ‘Die jongen riep: ‘Ik onthoofd jullie’ (Algemeen Dagblad) - ‘Moord begin heilige oorlog in Nederland’ (de Volkskrant) - ‘Tot hier en niet verder’ (Spits) - ‘Dit pikken we niet’ (Algemeen Dagblad) - ‘Dodenlijst’ (Telegraaf) - ‘Link met Al-Qaeda steeds duidelijker’ (Algemeen Dagblad) - ‘Nederland wordt bedreigd door een groep islamitische zelfmoordcommando's. Er staat een brigade islamitische jongeren klaar die opgeleid is om zelfmoordacties te plegen.’ (De Telegraaf) - Moslimraad wankelt na zwijgen over Van Gogh' (Trouw) - ‘Majesteit, spreek alstublieft uw volk toe’ (Algemeen Dagblad) - ‘Waarom zwijgt EU over Van Gogh?’ (NRC Handelsblad) - ‘Islamgroep dreigt Nederland’ (Algemeen Dagblad) - ‘Jihadstrijders onder ieders ogen opgeleid’ (de Volkskrant) - ‘Justitie bevestigt: Moord op kamerleden beraamd’ (NRC Handelsblad, dat de volgende dag als ‘verbetering’ meldde dat Justitie elk commentaar weigerde) - ‘Naar verluidt zijn tot de tanden toe bewapende Noord-Afrikanen verschanst in huis vol explosieven’ (Nu.nl) - ‘Nederland staat in brand’ (NOS Journaal).

Zij aan zij met deze als feitelijk bedoelde informatie, kwam onmiddellijk na de gebeurtenis ook de duiding op gang. Naast melk en snijbloemen produceert Nederland immers nog een artikel in overstelpend grote hoeveelheden: meningen. Geen wonder misschien - de fabricatie van opinies, commentaren en stichtelijke overwegingen is een bedrijfstak die ons als kooplui en dominees van nature nu eenmaal na aan het hart ligt. En dat was te merken aan de talloze praatprogramma's en de oeverloze opiniestukken de kranten. Een vrij nieuw verschijnsel is echter dat kranten weinig moeite meer doen deze duiding te scheiden van hun verslaggeving. Voornoemde historicus zal althans over tien jaar deze krantenkoppen op de nieuwspagina's aantreffen:

‘Dit wil geen zinnig mens’ (Trouw) - ‘Angst overheerst’ (Algemeen Dagblad) - ‘Langs het ravijn van chaos en haat’ (de Volkskrant) - ‘“Haat in Nederland neemt toe”’ (NRC Handelsblad) - ‘Het is hier oorlog’ (Trouw) - ‘“Dodelijke haat in Nederland”’ (Algemeen Dagblad) - ‘Bloedige botsing van beschavingen’ (NRC Handelsblad) - ‘Geschokt en verslagen’ (Trouw) - ‘Samenleving voorgoed veranderd’ (Algemeen Dagblad, dat vervolgde met de diagnose: ‘Na de moord op Theo van Gogh is de samenleving ten prooi aan diepe angst en vertwijfeling’).

U zult begrijpen dat deze bloemlezing slechts een fractie is van alle persstemmen die hebben geklonken. Uit mijn ooghoeken heb ik - vooral in regionale bladen - nog veel meer niet-gecheckte feiten en geruchten als informatie, en lachwekkend psychosociaal gebabbel als opinie voorbij zien komen. Bovendien heb ik de televisie en radio links laten liggen uit zelfbescherming tegen de journalistieke Verelendung daar.

Desalniettemin moet ik toegegeven dat de moord op Theo van Gogh inderdaad duidelijk heeft gemaakt dat de Nederlandse samenleving voorgoed is veranderd. De afstand tussen de ‘kwaliteitspers’ en de ‘populaire pers’ is nooit eerder zo gering geweest. Niemand kan nog serieus beweren dat de media in Nederland ‘linkse’ bolwerken van ‘de intelligentsia’ zijn. Integendeel: het zijn steeds meer speerpunten van de algehele maatschappelijke concurrentie in holle clichés, radicale middelmatigheid, schaamteloze behaagzucht en debiliserende sensatiedrift.

Hiervoor zijn vele oorzaken aan te geven. De vaak bekritiseerde opleidingen voor journalisten zijn zo'n oorzaak. Een andere oorzaak is de door financiële nood gedreven uitholling van eindredacties en gebrek aan senior editors. Weer een andere oorzaak is dat als erfenis van de verzuiling Nederlandse journalisten zich naast verslaggever ook hoeder van de samenleving achten, met een speciale verantwoordelijkheid tot diepere duiding en maatschappelijke massage om ‘de boel bij elkaar te houden’.

Een belangrijke oorzaak is wellicht ook dat moderne journalisten duidelijk doordesemd zijn van een esthetiserend wereldbeeld, waarin gebeurtenissen slechts begrepen kunnen worden in de taal van fictie en entertainment. ‘Tot de tanden toe bewapende Noord-Afrikanen verschanst in huis vol explosieven’ is een typische platitude uit een modale Hollywoodfilm (Diehard ii of iets dergelijks) en een scriptschrijver daar zou zich al moeten schamen voor zo'n beeld, laat staan een journalist in Nederland.

Media hebben macht en macht schept verantwoordelijkheid. In het geval van de media ligt die verantwoordelijkheid bovenal op het gebied van betrouwbaarheid, integriteit en kwaliteitsbewaking. De berichtgeving en opinievorming in de maand november 2004 hebben laten zien dat het daarmee teleurstellend middelmatig is gesteld.