Hollands Maandblad. Jaargang 2004 (674-685)

[p. 3]

In memoriam
Jan Brugman (1923-2004)
door Rudy Kousbroek

De vraag die mij de afgelopen dagen heeft beheerst, is: kan ik mij een wereld zonder Jan Brugman voorstellen?

Als ik daar werkelijk eerlijk op moet antwoorden, dan moet ik zeggen: nee, dat kan ik niet. Dat is een verschijnsel dat zich voordoet bij het sterven van uitzonderlijk sterke persoonlijkheden; je moet wel aannemen dat hij dood is, maar de herinneringen aan hem hebben zo'n kracht dat zijn persoonlijkheid intact is in je gedachten. Die sterke persoonlijkheid zit in je hoofd, je kunt hem oproepen, je ziet zijn gezicht, je hoort zijn stem, je voelt zijn présence, je kunt hem laten praten in je hoofd.

Zo kan ik hem diverse talen laten spreken: Nederlands natuurlijk, en Arabisch, maar ook bijvoorbeeld Frans. Zijn Frans was niet alleen perfect, Proustiaans, maar hij kon er ook bepaalde accenten in nadoen, bijvoorbeeld Arabisch Frans of het Frans gesproken door de Grieken in Egypte. Ik hoor dat heel duidelijk, hij praatte wel vaak nogal zachtjes maar ik hoor hem terwijl ik dit schrijf en voel me gerustgesteld: hij zal altijd bij mij zijn. Wel met sommige beperkingen helaas, zo hebben wij het er vroeger meermalen over gehad om eens een gezamenlijke reis naar Egypte te ondernemen: daar zal nu wel niet veel meer van terecht komen, ben ik bang.

Het is nu te laat, en ik weet: als ik alleen, zonder Jan naar Cairo zou gaan dan zou ik zijn stem in mijn hoofd niet meer horen, want zijn Egyptische persoonlijkheid zit daar niet. Nou ja, behalve een paar nietige uitwendigheden; ik kan hem de begroeting ‘Ehlen wa sehlen’ horen zeggen, en nog een paar dingen, maar Jans academische wereld van het Arabisch was voor mij gesloten; en dat geldt bijvoorbeeld ook voor, ik noem maar wat, de Engelse literaire achtergronden van de bezetting van Egypte, waar Jan eveneens een indrukwekkende kennis van had.

Zo waren er kamers in het huis van Jan Brugman waar ik alleen maar wel eens nieuwsgierig naar binnen heb kunnen kijken: bijvoorbeeld de kamer (of moet ik zeggen: zaal) waar muziek werd gemaakt en die, helaas, ook voor hemzelf een paar jaar geleden hardvochtig op slot ging, zoals ook de kamer van het tuinieren voor hem al eerder zonder erbarmen werd afgesloten. Dat moeten voor Jan grote tragedies zijn geweest.

Maar gelukkig waren er ook regionen waar ik wel toegang toe heb gehad en waar mijn bewondering op berust: de wereld van de ideeën en van de literatuur. Ik reken Jan Brugman tot een van de grote schrijvers van het Nederlandse taalgebied en het is mijn grote trots dat er in mijn werk een door Jan Brugman geschreven hoofdstuk voorkomt: in de ‘Dialoog tussen twee ongelovigen’, een briefwisseling uit 1982, later gepubliceerd in een van mijn boeken (Einsteins poppenhuis).

In dat opzicht waren wij, samen met bijvoorbeeld ook de schrijver van De ongelofelijke slechtheid van het Opperwezen, dat wil zeggen Karel van het Reve, en de schrijver van Het schrikbewind der verzinsels, namelijk Jaap van Heerden, leden van het kleine en impopulaire genootschap van verstokte ongelovigen in Nederland. Dat brengt mij ook tot een van de stijlmiddelen die Jan Brugman met zichtbaar genoegen hanteerde, namelijk de ironie. Een indrukwekkend voorbeeld is Jans boek Het raadsel van de multicultuur (1999), waarvan alleen al de titel ironisch is: er is helemaal geen sprake van een raadsel en multicultuur bestaat niet. In Jans discours was de ironie een belangrijk bestanddeel; ik kan nog horen hoe zijn stem klonk wanneer hij uitlegde dat moslims de begripvolle oecumenische toenaderingspogingen van de kerken eenvoudig opvatten als uitingen van twijfel bij de christenen aan hun eigen geloof en erkenning van de superioriteit van de islam. Je zou kunnen concluderen dat ironie in veel gevallen eigenlijk het enige instrument is dat in staat stelt om helder te zien in de vreemde roerselen van de Geschiedenis. Ik denk bijvoorbeeld aan een zinsnede als: ‘Stalin is in zijn

[p. 4]

bed gestorven, hoewel hij veel meer slachtoffers gemaakt heeft dan de Sjah ooit had kunnen maken, ook al was hij tot het einde van zijn dagen in hetzelfde tempo doorgegaan.’ (uit: ‘De Arabische wereld’, De Gids 143-9/10, 1980).

Wat dat betreft, stond Jan resoluut aan de zijde die nu weer steeds meer onder druk komt te staan. Maar dat is niet het enige opzicht waarin we Jan Brugman ontzettend, vreselijk, verschrikkelijk zullen missen.

Jan Brugman in Hollands Maandblad

-	‘De Arabieren en Israël’ (juni-juli 1967: 3-7) - Over de Zesdaagse Oorlog. Gevolgd in HM augustus-september en oktober door ‘Antwoorden’ van Brugman op reacties van Jan Pen, W.A. Ettema en Abel J. Herzberg.
-	‘De Arabische legers in burger’ (juni-juli 1968: 15-21) - Over aard en wezen van de Arabische militaire regimes.
-	‘De illusie van de ontwikkelingshulp’ (december 1968: 3-8) - Over het faken van de argumenten voor ontwikkelingshulp. - Gevolgd in HM januari 1969 door ‘Antwoorden’ van Brugman op reacties van Aad Nuis, Paul van 't Veer, C.J. Stichter, R.A.H. Vos en Jan Nico Scholten.
-	‘De polemiek over ontwikkelingshulp’ (februari 1969: 7-12) - Slot van de polemiek over ontwikkelingshulp.
-	‘Een lieve universiteit of een goede’ (juni-juli 1969: 3-7) - Over de invloed van studentenacties en over de noodzakelijke hervorming van het universitaire bestel.
-	‘De literatuur der Palestijnse Arabieren’ (november 1969: 16-18/20-23) - Over de Palestijnse literatuur tot 1967.
-	‘De Islam in de politiek’ (maart 1970: 23-31) - Over de verscheidenheid binnen de Islam en het vergeefse streven naar eenheid in de Islamitische politiek.
-	‘Een oud-Arabisch Hooglied’ (oktober 1970: 3-9) - Over het gedicht Mu'allaqa van Imr al-Qays, gevolgd door een vertaling uit het Arabisch.
-	‘De stratagemen van Mr. Kisch’ (maart 1972: 22-26) - Over de ingezonden brieven van I. Kisch inzake Brugmans artikelen in NRC Handelsblad over Israël. (Gevolgd door polemiek met ‘Antwoord’ in HM juli-augustus, en een ‘Rectificatie’ van Isaac Kisch in HM oktober 1972.
-	‘De taal der Arabieren’ (juli-augustus 1972: 23-28) - Over de problemen van het Arabisch als taal.
-	‘Naar een 40-urige werkweek’ (maart 1973: 9-14) - Over universitair onderwijs. Met in HM mei-juni ‘Antwoord’ van Brugman op een reactie van A.W. Sleeswijk.
-	‘Tien aantekeningen over de Palestijnse kwestie’ (november 1973: 10-15) - Met in HM van december ‘Antwoord’ van Brugman op reactie van A.A. de Boer.
-	‘De volle maan op een wilgentak’ (november 1974: 22-28) - Over de Arabische literatuur van de 19de-20ste eeuw.
-	‘De vaagheid van een bewindsman’ (januari-februari 1975: 3-6) - Reactie op J.A. van Kemenade, ‘Over de toekomst van de universiteit’ (HM oktober 1974: 11-17).
-	‘Voor en tegen van Arabisch nationalisme’ (januari 1978: 11-17) - Overzicht van diverse opvattingen over ontstaan en wezen van het Arabisch nationalisme.
-	‘In de greep van de Islam’ (april 1979: 17-23) - Over de belangstelling voor de Islam sinds de revolutie in Iran.
-	‘De Koran’ (april 1981: 3-10) - Over de inhoud van de Koran en de Moslimwet.
-	‘Zondaar of gelovige? De theologische achtergrond van het islamitische terrorisme’ (maart 1982: 19-20/24) - Over de achtergrond en leer van de Moslimbeweging achter de moord op de Egyptische president Sadat.
-	‘De universiteit in de magere jaren’ (augustus-september 1982: 25-30) - Over de gevolgen en perspectieven van de bezuinigingen aan de universiteiten.
-	‘Geen literator maar een vakman. De Nederlandse literatuur en de universiteiten sinds 1797’ (januari 1983: 23-29) - Over het vak Nederlands aan de (Leidse) universiteit en de wenselijkheid van een literator als opvolger van H.A. Gomperts. - Gevolgd in HM februari door ‘Naschrift’ van Brugman bij reactie van Ton Anbeek en een ‘Antwoord’ van Brugman op reactie van B. van Selm.
-	‘De universiteit ondernemingsgewijs’ (mei-juni 1984: 6-8/10-12) - Over het beheer van een universiteit.
-	‘Een ontmoeting in Marokko. Oriëntalistiek en werkelijkheid’ (juli-augustus 1986: 46-50/52-53)

[p. 5]

	- Over Arabische studies in Nederland, en een kritische blik op Edward Saids ‘Orientalism’.
-	‘In de uitverkoop’ (november-december 1986: 41-46) - Over politici die ervoor terugdeinzen toegang tot de universiteiten aan strengere normen te binden.
-	‘Israël in Palestina. Een historisch overzicht’ (februari 1988: 3-9)
-	‘De Islam in Nederland. De les van de affaire Rushdie’ (maart 1989: 3-10) - Over het probleem van minderheden, waaronder Moslim-minderheden.
-	De terugkeer naar het vaderland’ (juli-augustus 1989: 22-25) - Over donkere plekken in het beeld van het vaderland.
-	‘Een ander soort immigrant’ (juli-augustus 1990: 3-9) - Over Kassa Hoeari's ‘Confessions d'un immigré’ (1988).
-	‘De logica van november’ (december 1990: 3-4/6) - Over de poëzie van K.L. Poll.
-	‘Een onbezonnen oorlog’ (februari 1991: 3-8) - Over de Golfoorlog.
-	‘Het geloof der Saracenen’ (maart 1992: 3-9) - Over de islam, de koran en de fundamentalisten van het FIS.
-	‘Stupor mundi: de kruistocht van keizer Frederik ii’ (mei 1993: 3-8) - Over de kruistocht van deze geëxcommuniceerde keizer en zijn begrip voor de islam.
-	‘Rushdie en de Wet van de islam’ (augustus-september 1995: 23-27) - Over de Rushdie-affaire en de islamitische wetten waarop de fâtwa is gebaseerd.
-	‘Ed. van Thijn en de multicultuur’ (juni-juli 1998: 29-33) - Over het onrealistische pleidooi voor een multiculturele samenleving (door Ed. van Thijn).
-	‘Een krapuul in het Hollands Maandblad’ (april-mei 1999: 6-7) - Feest: Schrijven voor ‘Hollands Maandblad’.